Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

İqtisadi 

nəzəriyyə - iqtisad elmləri sistemində 

Biz  İqtisad  elmlərini,  nəzəriyyələri  elə-belə,  elm.  xatirinə  öyrən- 

mirİK.  Biz  onlardan  iqtisadi  təfəıcKÜrümüzü  inKİşaf  etdirməK, 

iqtisadi fəaliyyətimizdə faydalanmaq üçün istifadə edirİK. Mə’lumdur 

Kİ,  həyatda  əhəmiyyəti  olmayan  elm  boş  və  mə’nasız  bilİKİər 

yığımında:  ı  ibarət ola bilər. Şərqin bir müdrİKİ  demişdir: «Elmsiz  iş 

(əməl)  şoranlığa  səpilən  toxuma  bənzər,  əməlsiz  elm  isə  qəbirdəKİ 

diriyə bənzər». 

Məşhur AmerİKa iqtisadçısı prof. P.Samuelson iqtisad elmini sosial 

älmlərin Kraliçası adlandırır. Burada müəyyən qədər şişirtmə olsa d^ 

hər  halda  iqtisadi  həyat  və  onu  öyrənən  elm  çox  böyÜK  qüvvəyə 

malİKdir.  Yaşadığımız  iqtisadi  mühiti  düzgün  dərK  edib 

qiymə';ləndirmiƏK üçün ən yaxşı yol iqtisad elmini öyrənməndir. İndi 

içərisində yaşadığımız dövrün bütün çətinlİKİərinin, ziddiyyətlərinin 

KÖKÜ  iqtisadiyyatla  bağlıdır.  Bütün  bu  çətin  və  böhranlı  illərdətn 

çıxmağın  yeganə  yolu,  milli  iqtisadiyyatımızı,  onun  əsasında  da 

elmimizi,  təhsilimizi,  mədəniyyət  və  mə’nəviyyatımızı  dirçəlc.ib 

iıiKİşaf  etdirməKdir.  Bununla  bağlı  gənclər,  yaşlılar  qarşıya  belə  bir 

sual  qoyurlar 

K

İ,

 

biz  hansı  ictimai  quruluşa,  hansı  İqtisadi  sistemə 

Keçirin?  Bu  sualın  cavabını  məşhur  iqtisadçı  C.Helbreytin  özünün 

«İqtisadi  nəzəriyyə  və  cəmiyyətin  məqsədi»  əsərində  (M.

1976) 

aydın 

şəKİldə ifadə etmişdir. 

O 

yazır ni, 

«Ən yaxşı iqtisadi sistem 

- insanların 

çox ehtiyac duyduğu şey- lərlə onların mansimum tələbatını ödəməyə 

qadir  olan  sistemdir».  BeləlİKİə,  iqtisadi,  sosial,  mədəni  və  mə’nəvi 

problemlərin həllində insan azadlığı və qayğısını öz üzərinə götürən, 

onun  bu  gününü  və  gələcəyini  tə’min  edən  cəmiyyətə  nə  ad 

qoyulmasından  asılı  olmayaraq,  o,  sağlam  və  demoKratİK  bir 

cəmiyyətdir. 

31 

---

iqtisadi fiKrin yaranması və inKİşafı. Azərbaycan iqtisadi fiKir tarixi 

İT FƏSİL. İQTİSADİ FİKRİN YARANMASI 

VƏ İNKİŞAFI. AZƏRBAYCAN İQTİSADİ 

FİKİR TARİXİ 

§1. Qədim və orta əsrlərdə iqtisadi 

f İ K İ r  

və tə’limlər 

İqtisad elmi 

XVIII 

əsrdən başlayaraq bu günümüzə qədər böyÜK bir 

inKİşaf  yolu  Keçmişdir.  Müasir  iqtisadi  nəzəriyyələr  sistemini  əhatəli 

öyrənməK üçün bu elmin yaranması və inKİşafı tarixinə bələd olmaq 

gərəKdir. Elmin tarixilə, onu yaradanların nəzəri irsilə tanışlıq iqtisadi, 

mədəni  təfəKKÜrümüzü  zənginləşdirə  bilər. 

Bu 

eyni  zamanda 

«İqtisadi nəzəriyyə» Kursunun öyrənilməsini asanlaşdırır. 

Bütün  elmlər 

Kİmi 

iqtisad  elmi  də  qısa  bir  zamanda,  boş  zəmin  üzərində 

yaranmamışdı. Onun meydana gəlməsi və müstəqil bir elm sahəsinə çevrilməsi 

üçün uzun bir tarixi dövr tələb olunmuşdur. 

İqtisadi 

fİKİr 

tarixi  iqtisadiyyatın  tarixi  qədər  qədimdir.  Başqa  sözlə, 

iqtisadiyyat iqtisadi fiıcrin və nəzəriyyələrin öyrəndiyi ob- yeıctdir. 

İnsanlar öz şüurlu iqtisadi fəaliyyətləri haqqında çox qədimlərdən 

düşünməyə  başlamışlar.  İcma  quruluşunda,  bəsit  iqtisadiyyat 

şəraitində  fəaliyyət  göstərən  insanların  təbii  və  iqtisadi  mühit 

haqqında  müəyyən  təsəvvür  və  görüşləri  olmuşdur.  LaKİn,  bütün 

bunlar bizə miflər, nağıllar, dastanlar və sairə şəKİində gəlib çatmışdır. 

Əsil  iqtisadi  fİKİr  və  bilİKİər  isə  icma  quruluşunun  dağıldığı,  ictimai 

əməK  bölgüsünün,  dövlətin  və  siniflərin  yarandığı  dövrdə  meydana 

çıxmağa  başlamışdır.  Ümumiyyətlə,  elm,  bilİKİər  cəmiyyətin  daha 

yetKİn 

mərhələsində, 

xüsusilə 

KİassİK 

quldarlıq 

dövründə 

yaranmışdır. 

İqtisadi  fİKİr  və  bilİKİərin  meydana  çıxması  üçün  daha  yetKİn 

iqtisadiyyatın olması zəruri idi. Belə bir iqtisadi, mədəni şərait qədim 

Misirdə, Babilistanda, Çində, Hindistanda, İranda mövcud olmuşdur. 

Hələ  eramızdan  4-5  min  il  əvvəl  qədim  böyÜK  dövlətlər  və 

mədəniyyətlər  Şərq  öİKƏİərində  -  qədim  şumerlərdə  (indİKİ  İraq 

ərazisində), Misirdə, TürKÜstanda və s. öİKƏlərdə meydana gəlmiş və 

nisbətən  yÜKSƏK  inKİşaf  səviyyəsinə  çatmışdır.  Bu  öl-  Kələrclə 

istehsalın  ən  qədim  və  əsas  sahələri  olan  ƏKİnçilİK,  heyvandarlıq, 

suvarma sistemi, sənətKarlıq, ticarət, şəhər mədəniyyəti daha yÜKsəK 

səviyyəyə  qalxmışdır.  F.Engels  göstərir 

K

İ,

 

Asiyanın  ən  qabaqcıl 

tayfalarında: arilərdə, semitlərdə, turanlılar- 

32

 

---

Qədim uə orta əsrlərdə iqtisadi fitcir və tə’limlər 

da başlıca əməK sahəsi olan ƏKİnçilİK, heyvandarlıq, suvarma sistemi 

xeyli  inKİşaf  etmiş, 

ÜK 

ictimai  əməK  bölgüsü  də  bu  öİKƏİərdə  baş 

vermişdir. 

O, 

«Kapital»ın 

III 

cildinə əlavədə yazır: 

«Əmtəə 

mübadiləsi  hələ  heç  bir  yazılı  tarixin  mövcud  olmadığı  zamanlarda 

Misirdə bizim tarixdən azı üç və ya beş min il qabaq. Babilistanda isə 

dörd-altı min il qabaq başlanır». 

Tarixi  mənbələr  göstərir  Kİ,  Qədim  Şərqdə  əməK  bölgüsünün  və 

bunun  əsasında  əmtəə  mübadiləsinin  erKən  inKİşafı  pulun  da  bu 

öİKƏİərdə yaranmasına səbəb olmuşdur. Belə Kİ, Şərq öİKƏlərinin 

ƏK

-

 

səriyyətində  qaramal,  qoyun  və  bu  Kİmi  məhsullar  mübadilədə 

vasitəçi  rolunda  çıxış  etmişlər.  Heç  də  təsadüfi  deyil 

K

İ,

 

bir  sıra  Şərq 

öİKƏlərində, eləcə də Azərbaycanda mal, əmtəə anlayışları eyni mə’na 

daşıyan  anlayışlar  Kİmi  işlədilir.  Metal  pulların  (mis,  gümüş,  qızıl) 

Kəsilməsi  və  dövriyyəyə  buraxılması  da  Qədim  Şərq  öl-  Kələrində 

həyata  Keçirilmişdir.  Hazırda  dünyanın  bir  çox 

Ö

I

KƏ

I

Ə

-

 

rində  işlədilən 

«moneta»  pul  adı  da  o  dillərə  Şərqdən  Keçmişdi.  Görünür  bizim 

«manat»  milli  pul  vahidinin  adı  da  oradan  götürülmüşdür.  Bu  ad 

eramızdan  öncə  Bisitun  qayalarında  mixi  yazılarında  «manat», 

«monnat»  Kİmi  həKK  olunmuşdur.  Bunu  da  bildirəK  Kİ,  İİK  dəfə 

Çində 

(XII 

əsr) dövriyyəyə Kağız pul buraxılmışdır. Bütün bunlar onu 

göstərir 

K

İ,

 

ƏKİnçiliyin,  maldarlığın,  sə-  nətKarlığın,  ticarətin,  şəhər 

mədəniyyətinin, dövlətin və onun idarəetmə funKsiyalarının yÜKSƏK 

inKİşaf  etdiyi  qədim  öİKƏİərdə  iqtisadi  fİKrin  yaranması  və  iıiKİşafı 

üçün  geniş  zəmin  olmuşdur.  Biz  bunun  nümunələrini  qədim  Misirin 

papirus yazılarında (e.ə. 

III, II 

minillİKİərdə), şumerlərin daş və Kərpic 

yazılarında 

(e.ə. 

IV-III 

minillİKİərdə), 

Babilistan 

hÖKmdarı 

Xammurapinin  daş  üzərində  mixi  yazıları  ilə  həKK  olunmuş 

qanunlarında  (e.ə. 

XVIII 

əsr)  və  s.  abidələrin  verdiyi  mə’lumatlardan 

görə  bilərİK.  Düzdür,  bu  abidələrdə  sistemli  iqtisadi  bilİKİər 

ƏKS 

olunmamışdır. LaKİn, dövrümüzə gəlib çatan bu sənədlərdə dövlətin 

iqtisadiyyatı idarəetmə qayda-qanunları, cəmiyyətdə ictimai təbəqələr 

və  onların  münasibətləri  öz  ƏKSİni  tapmışdır.  Eyni  zamanda  biz  o 

mənbələrdən  dövrün  iqtisadi,  təsərrüfat  həyatı  haqqında,  insanların 

yaşayış  tərzi,  sərvətin  mənbələri  və  istifadə  edilməsi  qaydaları 

haqqında da məTumatlar ala bilərİK. 

Qədim  dünyanın  yaratdığı  böyÜK  dövlətlər,  iqtisadi  və  mədəni 

həyat:  yox  olub  getmişdir.  LaKİn  o  qədim  sivilizasiyalar  yunan  və 

Avropa  mədəniyyətlərinə  güclü  tə’sir  göstərmişdir.  Qədim  yunanlar 

Keçmişdə  tərəqqi  edən  və  çiçəKİənən  iqtisadi  və  mədəni  həyatın  əsil 

davamçıları Kİmi çıxış etmişlər. 

33 

---