Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

İqtisadi fİKrin yaranması və inKİşafı. Azərbaycan iqtisadi fiKİr tarixi 

yeKtiv səbəbi ondadır Kİ, merKantilistlər ticarət Kapitalının həlledici 

rol  oynadığı  dövrdə  yaşamış,  iİKİn  Kapital  yığımı  dövrünü 

Keçirmişlər.  Buna  görədir  Kİ,  merKantilistlər  sərvəti  və  onun 

artırılmasını,  toplanmasını  pul  formasında  təsəvvür  edirdilər. 

Av

ropanın  əsas  öİKƏlərində:  İngiltərədə,  Fransada,  İtaliyada  və  s. 

öİKƏlərdə  öz  iqtisadi,  siyasi  ideyaları  ilə  çıxış  edən  merKantilistlər 

milli  iqtisadiyyatların  dövlət  tərəfindən  himayə  və  idarə  edilməsinə, 

xarici  ticarət  üzərində  yÜKSəK  nəzarət  qoyulması  Kimi  fİKİrlər 

yürüdürdülər. Pulu, qızılı öİKədə qoruyub saxlamaq, daha çox əmtəə 

ixrac etməKİə xaricdən öİKəyə daha çox qızıl, gümüş gətirməK onların 

idealı  idi.  MerKantilistlər  göstərirdilər  Kİ,  dövlətin  iqtisadi  siyasəti 

öİKədə ticarəti və pul  tədavülünü  inKİşaf etdirməK və  tənzimləməK 

məqsədi daşımalıdır.  Onlar öİKədə, dövlət xəzinəsində  daha  çox pul 

ehtiyatı,  qızıl-gümüş  toplanmasını  məqsədəuyğun  hesab  edirdilər. 

MerKantilistlərin  ticarət,  pul,  idxal,  ixrac,  gömrÜK  və  s.  haqqındaKi 

ideyaları indi də öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Hazırda dünyanın bir 

çox  öİKƏləri  mer-  Kantilizm  prinsiplərinə  uyğun  siyasətə  üstünlÜK 

verirlər. 

MerKantilizm  bir  iqtisadi-nəzəri  cərəyan  Kİmi  əmtəə  və  pul 

tədavülü dairəsini, sərvətin pul formasını və onun artırılması yollarını 

tədqiq  və  təhlil  etmişdir.  Onların  çoxsaylı  əsərlərində  ifadə  edilmiş 

nəzəri  görüşləri  iqtisad  elminin  yaranmasına  və  inKİşafına  böyÜK 

xidmət göstərmişdir. 

FizioKratlar 

- FizıoKratiya sözü, İKİ yunan sözündən - «fizis» təbiət 

və  «Kratos»  haKİmiyyət  sözlərinin  birləşməsindən  törəyən  «Təbiətin 

haKİmiyyəti»  deməKdir.  Bu  iqtisad  elmi  tarixində  yeni  bir  nəzəri 

məKtəbin adıdır. Tədavül sferasını öyrənən merKantilist- lərdən fərqli 

olaraq  fizioKratlar  təbiətlə  bağlı  olan  ƏKİnçilİK,  Kənd  təsərrüfatı 

istehsalını tədqiq etməyi əsas tutmuşlar. Bununla onlar iqtisadiyyatın 

əsas,  həlledici  sahəsi  olan  istehsal  dairəsinin  öyrənilməsinə 

başlamışlar.  LaKİn,  onlar  bütün  iqtisadiyyatı  deyil,  yalnız  ƏKİnçiliyi 

əsas götürmüş və onu sərvətin yaradılmasının yeganə mənbəyi hesab 

etmişlər.  Bu  fİKİr  cərəyanı 

XVIII 

əsrdə  Fransada,  Kənd  təsərrüfat 

istehsalının  üstünlÜK  təşKİl  etdiyi  bir  şəraitdə  meydana  çıxmışdır. 

FizioKrat  iqtisadi  nəzəriyyəsinin  əsasını  qoyan  da  fransalı  həKİm  və 

təbiətşünas Fransua Kene 

(1694-1774) 

olmuşdur. Altmış yaşında iqtisadi 

məsələlərlə  məşğul  olmağa  başlayan  Kene 

XVIII 

əsrin  ən  böyÜK 

iqtisadçısı  Kİmi  dünyada  tanınmışdır.  Bu  məKtəbin  görKəmli 

nümayəndələri  JaK  Turqo 

(1727-  1781), 

VİKtor  Mirabo 

(1715-1789) 

və 

başqaları iqtisadi təTimlər tarixində xüsusi yer tuturlar. 

F.Kene «fermerlər», «taxıl», «vergilər» və s._ 

Kİmi 

iqtisadi məqalələr yazmış 

və 1758-ci ildə özünün məşhur «İqtisadi cədvəl »ini 

38

 

---

iqtisad elminin yaranması və formalaşması 

nəşr etdirmişdir, Turqo isə 1766-cı ildə «Sərvətin yaranması və bölgüsü 

haqqında  düşüncələr»  əsəri  ilə  çıxış  etmişdir.  Kene  başda  olmaqla 

fizioKratların  əsas  nəzəri-iqtisadi  görüşləri  sərvətin  yaranması, 

mənbələri və bölgüsünün təhlilinə yönəldilmişdir. Onlar sərvətin əsas 

mənbəyini  təbiətin,  torpağın  iştiraK  etdiyi  əKİnçilİKdə  görürlər  və 

ƏKİnçinin əməyini də məhsuldar əməK hesab edirlər. FizioKratlar belə 

hesab  edirlər 

K

İ,

 

əKİnçilİKdən  Kənar  istehsal  sahələrində,  sənayedə, 

e’mal  müəssisələrində  istifadə  edilən  materialların  və  istehsal  olunan 

məhsulların 

ÜK 

mənbəyi  təbiət  və  torpaqdır.  Onların  fİKrinə  görə 

sənayedə,  e’malatxanalarda  təbiətin  və  əKİnçi-  liyin  verdiyi 

məhsulların  yalnız 

ŞƏK

İİ

 

dəyişdirilə  bilər.  Buna  görə  də  onlar 

cəmiyyətin bütün təbəqələrinin gəlir mənbələrinin əsasını təşKİl edən 

ƏKİnçiliyin  mütərəqqi  yÜKSəlişinə  yönəldilən  təK-  liflərlə  çıxış 

edirdilər.  Kene  fermer  təsərrüfatının  inKİşafı  və  genişləndirilməsi 

ideyasını əsas götürürdü. 

DoKtor  Kene Kənd  təsərrüfat  məhsulunun  istehsalına  sərf  olunan  bütün 

xərcləri çıxdıqdan sonra yerdə qalan hissəni «xalis məhsul» adlandırmış və bu 

məhsulun bölgüsünü və dövranım təhlil etmişdir. 

iqtisad elmi tarixində 

ÜK 

dəfə təKrar istehsal nəzəriyyəsinin əsası da Kene 

tərəfindən qoyulmuşdur. Kenenin iqtisad elminə daxil olan və əsrimizdə də öz 

aKtuallığını  saxlayan  məşhur  «İqtisadi  cədvəl  »i  dəfələrlə  dərc  olunmuş  və 

onun  davamçıları  tərəfindən  istifadə  edilmişdir.  Bu  cədvəldə  rəqəmlərin  və 

qrafİKİərin KÖməyi ilə 

ƏKİnçilİKdə 

yaranan ümumi və xalis məhsulun natural 

və pul formasında dövranı təsvir olunur. 

FizioKratların  iqtisadi  nəzəriyyənin  inKİşafında  göstərdİKİəri 

xidmətlər  qiymətləndirilməyə  layiqdir.  LaKİn,  sərvətin  yeganə 

mənbəyi  haqqındaKi  nəzəri  görüşləri  məhduddur.  ÇünKİ,  faydalı 

şeylərin,  maddi  ne’mətlərin  məcmuundan  ibarət  olan  sərvət  yalnız 

ƏKİnçilİKdə  deyil,  iqtisadiyyatın  bütün  sahələrində  yaradılır.  LaKİn, 

bütövlÜKdə  iqtisadiyyatı  bir  sistem  Kİmi  götürüb  tədqiq  və  izah 

etmədən  sərvətin  də  mənbələrini  həll  etməK  mümKÜn  deyildi. 

Bu 

vəzifə isə KİassİKİərin öhdəsinə düşürdü. 

KlassİK məKtəb 

- KİassİK iqtisad elminin və onu yaradanların əsil 

vətəni İngiltərə olmuşdur. Avropanın bu öİKƏsində 

XVII-XVIII 

əsrlərdə 

və  sonraKi  dövrdə  iqtisadiyyatda,  onun  əsas  sahələri  olan  sənayedə, 

Kənd  təsərrüfatında,  nəqliyyatda,  ticarətdə  sıçrayışlar  baş  vermişdir. 

Burada, 

sərbəst  sahibKarlıq  və  təşəbbüsə,  azad  bazar  və  rəqabətə 

əsaslanan  yeni  Kapitalist  sistemi  daha  sür’ətlə  inKİşaf  etməyə 

başlamışdır. Belə bir şəraitdə iqtisadiyya- 

39 

---