Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

İqtisadi nəzəriyyənin metodu 

deyil.  Bu  anlayışlar  iqtisadi  gerçəKİiyin  müəyyən  tərəflərini, 

mahiyyətini ƏKS etdirir. Məsələn,  istehsal,  əməK, məhsul,  əmtəə Kİ- 

mi abstraKt anlayışlar öz KonKret cəhətlərindən və növlərindən təcrid 

edilmiş  və  sadələşdirilmiş  şəKİldə  ifadə  olunmuş  Kateqoriyalardır. 

Həyatda minlərlə əməK, istehsal və məhsul növləri mövcuddur. Elmi 

ədəbiyyatda bunların hamısını sadalamaq, təK- rarlamaq da mümKÜn 

deyil. Buna görə də istehsal, əməK, məhsul, əmtəə Kİmi anlayışlarda 

dəfələrlə  təKrar  olunan  müxtəlif  formalarda  özünü  göstərən 

hadisələrin  ümumi  mahiyyəti  ifadə  edilmişdir.  LaKİn,  iqtisadi 

proseslərin  dərK  edilməsi  bununla  bitmir.  AbstraKt  təfəKKÜrdən 

hadisələrin  KonKret  formasının  təhlilinə  Keçid,  o  hadisələrin 

mə’nasını açmağın mühüm üsuludur. 

iqtisadi  nəzəriyyənin  tətbiq  etdiyi  digər  bir  metod  da 

analiz 

və 

sintez  metodudur. 

Analiz  metodunda  iqtisadi  münasibətlər  vahid  bir 

sistem  halında  götürülür  və  o,  elmi  təfəKKÜr  yolu  ilə  müəyyən 

hissələrə,  tərəflərə  ayrılır. 

Bu 

halda  iqtisadi  sistemin  hər  bir  tərəfi 

ayrılıqda  təhlil  (analiz)  edilir,  onun  mühüm  cəhətləri  və  mahiyyəti 

KonKret olaraq araşdırılır. Sonra sintez etməK yolu ilə həmin cəhətlər 

və tərəflər yenə də iqtisadi sistemdə birləşdirilir. 

Bu 

proses yə’ni vahid 

iqtisadi  sistemin  bölünməsi  və  birləşdirilməsi  tə-  fəKKÜrümüz, 

fİKrimiz vasitəsilə həyata Keçirilir. 

Bu 

üsullarla biz bütöv bir  iqtisadi 

sistem və forma haqqında ümumi bilİK əldə edə bilirİK. 

Elm  tarixində  bu  üsullardan 

XIII 

əsrdə  Tusi  və  XIV  əsrdə  İbn 

Xəldun  bacarıqla  istifadə  etmişlər.  Tusi  göstərirdi  Kİ,  həqiqətlərin 

mahiyyətinə  nüfuz  etməK  üçün,  əvvəlcə  onu  təhlil  (analiz)  yolu  ilə 

araşdırmaq,  onun  tərKİbinə  daxil  olan  saysız-hesabsız  cüziyyatları 

(hissəcİKİəri)  bir-birinin  ardınca  dərK  etməK  lazımdır.  Sonra  Tusi 

yazır:  «insan  cəmiyyətində  elə  bir  qanunauyğunluq,  xüsusiyyət, 

quruluş  və  sistem  vardır  Kİ,  onlar  ayrı-ayrı  təK  adamda  ola  bilməz» 

(Əxlaqi-Nasiri,  səh.57.,122).  Tusidən  yüz  il  sonra  İbn  Xəldun  da  eyni 

metodlardan  istifadə  etmişdir. 

O, 

«Müqəddimə»  əsərində  yazır 

K

İ,

 

«TəfəKKÜr  -  hadisələri  araşdırır,  təcrid  metodundan  istifadə  etməK 

üsulu  ilə  buradan  əsas,  ümumiləşdirilmiş  anlayışlar  çıxarır.  Bu  yolla 

təfəKKÜr mücərrəd (abstraKt) anlayışlar vasitəsi ilə gerçəK hadisələri 

qavramaq  və  onların  mahiyyətini  üzə  çıxarmaq  vəzifəsini  görür». 

İqtisad  elmində  istifadə  edilən  metodlar  və  üsullar  məsələsi  elmin 

çətin  və  mü-  rəKKəb  problemlərindəndir.  LaKİn  bu  çətinlİKİərdən 

qorxmadan  onları  ardıcıl  öyrənməK  və  dərK  etməK  mümKÜndür. 

Şərq Kİas- sİKİərinin fİKİrləri də mövzunu daha aydın başa düşməK 

üçün gətirilmişdir. 

27 

---

İqtisadi nəzəriyyənin predmeti və metodu 

İqtisadi  nəzəriyyənin  istifadə  etdiyi  üsullardan  biri  də 

tarixi  və 

məntiqi metoddur. 

Bu 

metod vasitəsilə iqtisadi nəzəriyyə müəyyən etdiyi 

anlayışları,  Kateqoriyaları,  onların  yarandığı  tarixi  ardıcıllıqla  şərh 

edir. İqtisadi nəzəriyyə bu üsulla iqtisadi hadisələrin törəməsi, inKİşafı 

və dəyişməsi prosesinin tarixi şəraitini nəzərə almaqla, onları məntiqi 

metodun vasitəsilə araşdırır. 

Bu

nunla bağlı F.Engels göstərir Kİ, «Tarix 

nədən  başlayırsa,  fİKİr  cərəyanı  da  bundan  başlamalıdır  və  onun 

sonraKi  hərəıcəti  tarixi  prosesin  absraKt  və  nəzəri  cəhətcə  ardıcıl 

in’İKasından başqa bir şey deyildir». 

İqtisadi həyat hadisələri müəyyən tarixi şərait zəminində meydana 

gəlir,  inKİşaf  edir  və  dəyişİKİİKİərə  uğrayırlar.  Məsələn,  əməK 

bölgüsü,  mübadilə,  bazar  Kİmi  iqtisadi  formalar  müəyyən  tarixi 

şəraitdə yaranan və fəaliyyət göstərən hadisələrdir. Bu hadisələr tarixi 

şərait baxımından nəzərdən Keçirilir və məntiqi metodla təhlil edilir. 

Burada tarixi metodla məntiqi metod bir-birini tamamlayır və vəhdət 

təşKİl edir. 

Müasir  iqtisadi  nəzəriyyədə  araşdırma  vasitələrindən  biri  də 

induKsiya 

və 

deduKsiyadır.

 

İnduKsiya-latınca «yönəltmə» mə’nasını ifadə edən bir anlayışdır. 

Bu 

metod vasitəsilə əvvəlcə iqtisadi problemlərə dair faKtlar toplanır, 

seçilib  sistemləşdirilir. 

Bu 

iş  hələ  «iqtisadi  qanun»,  «prinsip»  və 

«modellər»  çıxarmaq  üçün  Kifayət  deyildir.  Bundan  sonra  iqtisadi 

nəzəriyyənin vəzifəsi toplanmış faKtları ümumiləş- dirməK və izahını 

verməKdir. 

DeduKsiya 

- latın dilindən alınan və «hasiletmə» mə’nasını daşıyan 

bir  sözdür. 

Bu 

metod  vasitəsilə  toplanan  faKtlar  əsasında  nəzəri 

nəticələr,  ümumiqtisadi  prinsiplər  və  əməli  fəaliyyət  üçün  tövsiyələr 

hazırlanır.  BeləlİKİə,  bu  üsulla  nəzəriyyədən  həyatın  faKt-  larına,  bu 

faKtlardan isə nəzəri ümumiləşdirmə və nəticələrə gəl- məK mümKÜn 

olur.  Bu  həm  deduKsiya,  həm  də  induKsiya  metodlarının  birlİKdə 

tətbiq edilməsi deməKdir, 

İqtisadi  hadisə  və  proseslərin  Keyfiyyət  və  Kdiniyyət  tərəfləri 

mövcuddur. 

Bu 

hadisələrin Keyfiyyət tərəfləri, mahiyyətləri yuxarıda 

göstərilən üsullarla dərK olunursa. Kəmiyyət tərəfləri statis- tİKanın, 

riyazi üsulların, modelləşdirmə və s. üsulların vasitəsilə dərK olunub 

aşKar  edilir. 

Bu 

üsullar  müasir  iqtisadi  nəzəriyyələrdə,  maKro  və 

mİKroiqtisadiyyat  problemlərinin  öyrənilməsində  geniş  istifadə 

olunur. 

İqtisadi  nəzəriyyə  fundamental,  metodoloji  bir  elm  sahə.sidir. 

Onun  əsas  funKsiyası  iqtisadiyyatı  bütövlÜKdə  tədqiq  etməK  və 

nəzəri  təhlilini  verməKdir. 

Bu 

baxımdan  o,  insanların  iqtisadi  tə- 

fəKKÜrünün formalaşmasına, onların məqsədyönlü iqtisadi fəaliy- 

28

 

---