Dərslik layiHƏ 4 Mündəricat I. Həyatın yaranması

31
Eyni bir mühit şə rai tində müx təlif əlamətlərə görə fərq lə nən formaların mey-
dana çıx masını durnabalıqlarında da müşahidə etmək olur. Qida az olan su larda 
yaşayan balıqlarda qida uğ runda növ da xili mübarizə gedir. Böyük balıqlar ki çik 
balıqları yeyir və sü rətlə böyüyürlər. Kiçik durnabalıqları isə plank tonlarla qida-
lanır və kiçikölçülü olurlar. Bu da onlarda iki variasiyanın təzahür etməsinə səbəb 
olur. 
Təbiətdəki şeçmə ilə yanaşı, antropogen dövründən başlayan süni seçmə də 
canlıları seçməyə başlamışdır. 
Təbii seçmə həyat yaranandan, süni seçmə isə insanlar heyvanları əhliləşdir-
məyə, bitkiləri mədəniləşdirməyə başladığı dövrdən indiyədək davam edir. 
Təbii seçmə hər iki cinsdən olan orqanizmlərə istənilən yaşda təsir göstərir.  
O, istiqamətlənmiş xarakter daşıyır və elə fərdləri seçir ki, onlar mövcud həyat 
şəraitinə daha yaxşı uyğunlaşmış olurlar və döllü nəsil verirlər. 
İyun
biçmə
İyun
İyun
İyul
İyul
İyul
Avqust
Avqust
Avqust
biçmə
biçmə
  LAYİHƏ

---

32
Stabilləşdirici seçmə
:
1, 2, 3 – nəsillərin ardıcıllığı; O – ilkin vəzi-
yyət; 
N – yeni vəziyyət;   hissəyə düşən 
fərdlər təbii seçmə tərəfindən kənar edilir.
seçmənin təsiri
Tezlik
Tezlik
Tezlik
Fenotip əlaməti
O
1
2
3
O
O
Hərəkətverici seçmə
:
1, 2, 3 – nəsillərin ardıcıllığı; O – ilkin 
vəziyyət; 
N – yeni vəziyyət;   hissəyə düşən 
fərdlər təbii seçmə tərəfindən kənar edilir.
Dizruptiv seçmə
:
1, 2, 3 – nəsillərin ardıcıllığı; O – ilkin 
vəziyyət; 
N – yeni vəziyyət;   hissəyə düşən 
fərdlər təbii seçmə tərəfindən kənar edilir.
seçmənin təsiri
Tezlik
Tezlik
Tezlik
1
2
3
N
N
O
O
O
Fenotip əlaməti
seçmənin təsiri
Tezlik
Tezlik
Tezlik
1
2
3
O
O
O
N
N
Fenotip əlaməti
N
N
  LAYİHƏ

---

33
4.  Təbii  seçmənin  müxtəlif  formaları  ilə  yaranan  növlər  haqqında  nümunələr 
toplayın və referatlar hazırlayın. 
5.  Bəzən  “canlı  qazıntılar”  adlandırılan  canlılar  növlərin  yaranmasında  təbii 
seçmənin gedişini sübhə altına alır. Bu canlılar haqqında araşdırma aparın və 
məlumat toplayın.
1. Düzgün çıxışı müəyyənləşdirin.
2. Uyğunluğu müəyyən edin.
T
3.  “Üzvi aləmin təkamülündə təbii seçmənin rolu” mövzusunda təq di mat ha zır-
layın. 
parçalayıcı
Bir növ yal nız 
bir növə 
ba ş lanğıc 
ve rir.
Dəyişən mü-
hit şə rai tin də 
yeni  növ lər 
əmə lə gəlir.
Təbiətdə 
yeni cins 
və sort 
ya
 
ranır. 
İnsan 
yeni cins 
və sort lar 
ya ra dır. 
Bir növdən 
eyni şərait də 
bir neçə növ 
əmələ gə lir. 
Dəyişməyən 
mühit 
şə rai tində 
yeni növ lər 
əmə lə gəlir. 
stabilləşdirici
metodiki 
kortəbii 
Seçmə 
təbii seçmə 
dizruptiv
Stabilləşdirici seçmə
Parçalayıcı seçmə
•  Po pul ya si ya da kı fərd lər dən də yiş mə yən mü hit şə ra itin-
də ye ni əla mət qa zan ma yan lar se çi lib sax la nı lır.
•  Də yi şən  mü hit  şə ra itin də  bir  növ dən  müx tə lif  növ lər 
ya ra nır.
•  Də yiş mə yən  mü hit  şə ra itin də  növ dən  ye ni  növ  əmə lə 
gəl mir.
•  Də yiş kən mü hit şə ra itin də ye ni əla mət lər qa za nan növ-
lər ya ra nır, əc dad növ məhv olur.
•  Hat te ri ya nın  mü asir  dövr də  ol ma sı  bu  seç mə nin  nə ti-
cə si dir.
A)
B)
C)
D)
E)
  LAYİHƏ

---

34
 
8. Orqanizmlərdə uyğunlaşmalar
Yaşamaq  uğrunda  mübarizədə  canlılar  müxtəlif  uyğunlaşmalar  qazanmışdır. 
Bilirsiniz ki, mübarizədə ətraf mühitə uyğunlaşanlar salamat qalır, uyğunlaşa bil-
məyənlər isə məhv olurlar. Uyğunlaşmalar çox müxtəlifdir. Heyvanların xarici və 
daxili quruluşu, instinktləri, davranışları onların həm də həyat şəraitinə uyğunlaşma-
ları ilə əlaqədardır. 
►
 
Canlılarda ətraf mühitin müxtəlif amillərinə qarşı hansı uyğunlaşmaları misal 
göstərə bilərsiniz? 
Şəkildəki uyğunlaşmaları müəyyənləşdirin və müqayisə edin. Bu uyğunlaşma-
ların canlılar üçün əhəmiyyətini əsaslandırın.
F
Bitkilərdə uyğunlaşmalar.  Müxtəlif təbii birliklərdə yaşayan bitkilər ətraf 
mühit  amillərinə  qarşı  bir  sıra  uyğunlaşmalar  qazanmışlar.  Yaşamaq  uğrunda 
mübarizədə uyğunlaşanlar qalib çıxmış və təbii seçmə tərəfindən seçilmişlər. 
M
  LAYİHƏ

---

35
Tozlanmaya görə uyğunlaşmalar
Mühitə uyğunlaşmalar
Küləklə çarpaz tozlanan bitkilərdə:
• 
ətirsiz, nektarsız, görkəmsiz çiçəklər;
• 
uzunsaplaqlı erkəkciklər;
•  
asan silkələnən çiçək qrupları, yüngül, çox lu tozcuq dənəcikləri olur.
Həşəratla çarpaz tozlanan bitkilərdə:
• 
əlvan, iri, ətirli çiçəklər;
• 
nektarla zəngin nektarlıqlar;
• 
iri çiçək qrupları;
• 
yapışma qabiliyyətli iri tozcuq dənəcikləri olur.
Öz-özünə tozlanan bitkilərdə: 
• 
dişicik və erkəkciyin, əsasən, eyni çiçəkdə yerləşməsi;
• 
erkəkcik və dişiciyin eyni vaxtda yetişməsi;
• 
dişiciyin erkəkcikdən aşağıda yerləşməsi. 
Orqanizmlərdə  uyğunlaşmaların  yaranması.  Bu  proses  iki  ardıcıl  mərhələdən 
ibarətdir: 1) populyasiyanın fərdlərində irsi dəyişkənliyin yaranması; 2) müəyyən 
mühit şəraitinə uyğun olaraq təbii seçmənin təsiri altında irsi dəyişkənliyin tənzim-
lənməsi.
Hələ Ç.Darvin orqanizmlərin uyğunlaşmasını araşdıran zaman müəyyən etmiş-
dir ki, embrional inkişaf zamanı sürünənlər, quşlar və məməlilərdə başın skeletinin 
sümükləri  elə  birləşir  ki,  xarici  təzyiq  zamanı  kəllə  öz  formasını  dəyişə  bilir.  Sü-
rünənlər və quşlar üçün əhəmiyyətsiz olan bu xüsusiyyət məməlilər üçün faydalı ol-
muşdur. Çünki bunun sayəsində doğuş zamanı dölün dar doğuş yollarından keçməsi 
nisbətən  asanlaşmışdır.  Ç.Darvin  bitki  zoğlarının  böyüməsi  zamanı  onların  fırlana 
bildiyini də aşkar etmişdir. Bu xüsusiyyət isə bitkilərdə sarmaşan, ilişən və dırmaşan 
gövdə formalarının yaranmasına səbəb olmuşdur. Canlılarda yaranan ilk uyğunlaş-
ma əlamətləri ilkin adaptasiya adlanır.
Quraqlığa qarşı uyğunlaşmalar. Yarpaqları ti-
kana və ya pulcuğa çevrilmişdir. Yarpaq və gövdələ-
rində su toplanır, yarpaqların üzəri mum təbəqəsi ilə 
örtülür, kökləri çox dərinə gedir, bəzilərinin ömrü 
çox az olur.
Soyuğa qarşı uyğunlaşmalar. Boyları və yarpaqları çox 
kiçik  olur,  kökləri  torpağın  səthinə  yaxın  yerləşir.  Onlar 
yazda və yayda sürətlə inkişaf edirlər. Soyuğadavamlılığı 
artıran  bir  əlamət  də  bitkilərin  hüceyrə  şirəsində  şəkərin 
çox toplanması, suyun az olmasıdır.
  LAYİHƏ

---