Dərslik layiHƏ 4 Mündəricat I. Həyatın yaranması
Yüklə 3,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- LAYİHƏ 27 1.
26 Eukariot hüceyrələrin ehtimal olunan təkamül sxemi HEYVANLAR GÖBƏLƏKLƏR ALİ BİTKİLƏR Nüvə Qamçılar Mitoxondri Bakteriya Aerob * bak te ri ya (ok sid ləş di ri ci) Spiroxetə oxşar bakteriya Xloroplast İlkin eukariot bitki hüceyrəsi Probiont * DNT-yə malik anaerob* heterotrof Aerob bak te ri ya İlkin eukariot heyvan hüceyrəsi İbtidai bitki hüceyrəsi Qamçı Sentriol LAYİHƏ 27 1. Təkamül sxeminə baxın və rəqəmlərə uyğun gələn açar sözləri müvafiq olaraq boş xanalara yazın. aerob tənəffüs, qıcqırma, xemosintez, fotosintez T 2. Prosesləri ardıcıl düzün. 1. anaerob tənəffüs 2. fotosintez 3. xemosintez 4. aerob tənəffüs 5. sərbəst oksigenin əmələ gəlməsi 3. Həyatın yaranmasının suda başlanması o dövrdə sudan fərqli olaraq quruda həyatın mümkün olmaması səbəblərini araşdırın və təqdimat hazırlayın. 4. Sxemdə uyğun gələnləri yerləşdirin. 1 3 4 2 1 2 3 4 1 3 2 4 ? ? ? ? LAYİHƏ 28 7. Təbii seçmənin formaları Həyat yarandıqdan sonra təkamül nəticəsində bir çox növlər yaranmışdır. Müxtəlif dövrlərdə yaşamış insanlar müşahidə etmişlər ki, yaşamaq uğrunda mü- barizədə daha güclü olanlar qalib gəlir, yaşayır və nəsil verirlər. Bildiyiniz kimi, təbiətdə gedən belə seçməni təbii seçmə adlandırırlar. ► Təbii seçmənin hansı formaları vardır? ► Nəyə görə təbii seçmə bu şəkildə qruplaşmışdır? ► Təbii seçmə formalarının təkamülün gedişində nə kimi əhəmiyyəti vardır? M Uyğunluğu müəyyən edin və fikirlərinizi əsaslandırın. • Həyat şəraitinin tədricən dəyişməsi zamanı növün fərdlərinin orta həddən kənara çıxan yeni formaları yaranır və seçilib saxlanılır. • Dəyişməyən mühit şəraitində orta həddə daha uyğun olanlar seçilib saxlanılır. • Eyni bir mühit şəraitində müxtəlif əlamətlərə malik formalar meydana çıxır. F 1 2 3 4 LAYİHƏ 29 Təbii seçmənin formaları çoxdur. Onlardan ən əsasları – stabilləşdirici, hərə- kətverici və parçalayıcı (dizruptiv) seçmədir. Stabilləşdirici seçmə. Dəyiş- məyən mühit şəraitində əlamətin orta göstəricisindən kənara çıx- mayan canlılar sağ qalır. Məsələn, fırtına zamanı İn- giltərədə uzun və qısaqanadlı sərçələr məhv olmuş, orta qa- nadlı sərçələr salamat qalmışlar. Daha bir nümunəni nəzərdən ke- çirək. Boz dovşanın qulaq sey- vanının ölçüsü onların bədən öl- çülərindən fərqli olaraq az dəyi- şir. Demək olar ki, bu əlamət sa- bitdir və istiliyin tənzimlənməsi prosesi dov şanların qulaq sey- vanlarındakı qan kapilyarlarının fəaliyyəti ilə həyata keçirilir. Qısa qulaqlı dovşan- lar yayda həddən artıq istidən, uzun qulaqlı dovşanlar isə qışda həddən artıq soyuqdan daha tez məhv olurlar. Seçici amil kimi, temperaturun mövsümi dəyişkənliyi əsas rol oynayır. Stabilləşdirici seçmənin digər bir nümunəsi reliktlərin və ya “canlı qazıntıla- rın” milyonlarla il ərzində, demək olar ki, dəyişməməsidir: Məsələn, Yeni Zelandi- yada hatteriya, sümüklü balıqlardan latimeriya, çılpaqtoxumlu bitki ginqko və s. belə canlılardır. Bu növlərin mövcudluğu onların yaşayış şəraitinin dəyişməməsi ilə əlaqədardır. Hərəkətverici seçmə. Hərəkətverici seçmə haqqında təsəvvürləri hələ Ç.Dar- vin qeyd etmişdi. Buna görə də bəzən o, Darvin seçməsi adlandırılır. Bu seçmə nəticəsində ətraf mühitin dəyişkən şəraitində orqanizmlərdə köhnə əlamətlər təd- ricən dəyişir və yeni əlamətlər əmələ gəlir. Bu zaman populyasiyada yeni şəraitə uyğunlaşan fərdlər sağ qalır və variasiya əyrisi müəyyən istiqamətdə yerini dəyişir. Hərəkətverici seçmə populyasiyada əvvəl müəyyən olunan əlamətin orta göstə- ricisindən faydalı kənara çıxmaların olduğu fərdlərin xeyrinə seçmədir. Populyasi- yada bu cür kənara çıxmalara daha çox heteroziqot fərdlər malikdir, buna görə də hərəkətverici seçməni heteroziqotların (Aa) xeyrinə seçmə adlandırmaq olar. Hərəkətverici seçmənin təbiətdə təsirinin nümunəsi kimi tozağacı qarışcası kəpənəyində (gecə kəpənəyi) rast gəlinən sənaye melanizmini göstərmək olar. Populyasiyada iki cür kəpənək mövcuddur: açıq və tünd rənglilər. Qanadları açıq rəngli kəpənəklər gündüz vaxtı yaşadığı ağacların qabığında rast gəlinən şibyələri təqlid edir. Şibyələrin bol yayıldığı kənd yerlərində tünd rəngli növlərdən daha çox açıq rənglilərə rast gəlinir. Lakin ən iri sənaye şəhərlərindən biri olan Man- Boz dovşanların qulaq seyvanlarının ölçüsü stabilləşdirici seçməyə məruz qalan əlamətdir. LAYİHƏ 30 çesterin ətrafında populyasiyada tünd rəng li kəpə nəklər üstünlük təşkil edir. M əsələ ondadır ki, bu şəhərdə hava kükürd qazı və hislə olduqca çirklənmişdi. Nə- ticədə şibyələr məhv olmuş, ağacların qabığı isə hisdən qa- ralmışdı. Təbii maskalayıcı fon yoxa çıxmış, açıq rəngli fərdlər tünd qabığın fonunda daha gö- rünən olduğundan hə şərat ye- yən quşlar onları tünd rəngli fərdlərdən daha çox yeməyə başlamışdır. Hərəkətverici seçmənin digər nümunəsi bəzi xəstəliktörədən bakteriyalarda, zərərverici həşəratlarda, siçovul və siçanlarda antibiotik və kimyəvi zəhərlərə qarşı dözümlülüyün əmələ gəlməsidir. Tədqiqatlar göstərir ki, bu orqanizmlərin hər növbəti nəslində bu cür preparatlara qarşı həssaslıq daha da azalır. Bu halda antibiotiklər və kimyəvi zəhərlər yeni, daha davamlı populyasiyaların sağ qalma- sını təmin edən seçici amillər kimi çıxış edir. Deməli, bu cür seçmə xarici mühit şəraiti əhəmiyyətli dərəcədə dəyişən zaman fərdlərin əsas kütləsi bu şəraitə uyğunlaşa bilməyəndə təsir göstərir. Bu halda əlamə- tin orta göstəricisindən son dərəcə kənara çıxmalara malik fərdlər üstünlük əldə edir. Belə fərdlər parçalayıcı və ya dizruptiv seçmənin materialı kimi çıxış edən yeni də- yişkənliyə malik olur. Bu zaman əvvəlki əlamətin variasiya əyrisi ikiyə bölünür. Dizruptiv (parçalayıcı) seçmə * – populyasiyada əvvəl müəyyən olunan orta dəyərə qarşı əlamətin ifadə olunmasında son dərəcə kənara çıxmaların olduğu fərdlərin xeyrinə seçimdir. Əlamətin orta göstəricisindən bu cür kənara çıxmalara ən çox mutasiyaya uğramış genotipləri olan homoziqot fərdlərdə rast gəlinir. Buna görə də parçalayıcı seçməni mutasiyaya uğramış homoziqotların (a´ a´ və ya A´A´) xeyrinə seçmə adlandırmaq olar. Bu cür seçmə bir ərazidə yaşayan populyasiyanın bir neçə qrupa bölünməsinə, bu isə yekunda polimorfizmə * , yəni populyasiyada bir-birindən müəyyən əlamətə görə fərqlənən formaların (qrupların, variasiyaların) mövcud olmasına gətirib çıxarır. Parçalayıcı seçmənin təsiri ilk dəfə rus alimi Ni- kolay Vasilyeviç Tsinger tərəfindən araşdırılıb. O, biçilən çəmənlərdə yarımparazit bitki çınqıllıqotunun iki variasiyasının mövcud olmasını aşkar edib. Tezçiçəkləyən bitkilər iyunda – biçin vaxtından əvvəl, gecçiçəkləyən variasi- ya isə avqustda – biçin vaxtından sonra çiçəkləyir. Beləliklə, tezçiçəkləyən və gecçiçəkləyən çınqıllıqotunun populyasiyaları bir ərazidə yetişməsinə baxma- yaraq, bir-birindən genetik təcrid olunmuşdur. Tozağacı qarışcası kəpənəyi LAYİHƏ Yüklə 3,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|