Dərslik layiHƏ 4 Mündəricat I. Həyatın yaranması
Sağ və sol tərəfdəki hüceyrələri fərqləndirin və aşağıdakı sualları cavablandırın. I
Yüklə 3,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
181 1. Sağ və sol tərəfdəki hüceyrələri fərqləndirin və aşağıdakı sualları cavablandırın. I II 2. Xərçəngdən qorunma yollarını qeyd edin. 3. Xərçəng xəstəliyinin müalicəsi üçün istifadə olunan metodlar haqqında mə- lumat toplayın və təqdimat hazırlayın. 4. Bəzi xərçəng hüceyrələri məhv etmək üçün kimyəvi terapiya (dərmanlarla müalicə) üsulundan istifadə olunur. Belə müalicə zamanı dərmanların şişlərə necə təsir etdiyini və müalicənin xəstələrdə yaratdığı dəyişiklikləri araşdırın. Araşdırmaları mitoz yolla bölünən hüceyrələrdə baş verən proseslərlə müqa- yisə edin və təqdimat hazırlayın. a) sağ və sol tərəfdəki şəkilləri adlandırın. b) I və II şəkillərdəki bölünmə formalarını bütün hüceyrələrə aid etmək olarmı? c) Nə zaman hüceyrələrin nizamsız bölünməsi baş verər? d) Xərçəng necə əmələ gəlir? T Radioterapiya xərçəngin müalicəsində ən əhəmiyyətli metodlardandır. Bu müalicə zamanı şişlərə yüksək enerjili şüa ilə təsir edilir. Bu zaman xər- çəng hüceyrələrinin həm böyüməsinin, həm də çoxalmasının qarşısı alınır. 4 fevral Ümumdünya Xərçənglə Mübarizə Günüdür. Bu, 2005-ci ildə Xərçəng Əleyhinə Beynəlxalq İttifaq tərəfindən təsis edilmişdir. MARAQ LID IR! LAYİHƏ 182 48. Mitoz və meyoz bölünmələrin oxşar və fərqli cəhətləri Siz mitoz və meyoz bölünmələrin necə baş verdiyini bilirsiniz. Canlıların ço- xalması, böyüməsi və inkişafı hüceyrələrin çoxalması nəticəsində baş verir. Sxemlərə baxın və onları müqayisə edin. M F 2n = 2 2 xromosomlu ana hüceyrə 2n = 2 2 xromosomlu ana hüceyrə n = 1 xromosomlu hüceyrə Mitoz bölünmə Meyoz bölünmə Mitoz və meyoz bölünmələrin arasında bəzi oxşar və fərqli cəhətlər vardır. Oxşar cəhətlər: 1. Hüceyrələrin sayı artır. 2. Cüt homoloji xromosomlar ayrılır. 3. Sentriollar ikiləşir (heyvan hüceyrələrində). 4. Sitoplazma bölünür. 5. Çoxalmada əhəmiyyətlidirlər. 6. Növün diploid xromosom sayı saxlanılır (meyoz prosesində diploid xromosom dəsti erkək və dişi qametlərin mayalanmasından sonra bərpa olunur). 7. Bölünmə vətərləri yaranır. 8. Replikasiya * baş verir. 2n = 2 2 xromosomlu qız hüceyrə n = 1 xromosomlu qız hüceyrələr LAYİHƏ 183 Meyoz bölünmədə DNT-nin və xromosomun miqdarı n n n x x x II telofaza I telofaza I anafaza I metafaza I profaza I profaza I profaza interfaza n = 2 xromosomlu hüceyrə n = 2 xromosomlu hüceyrə n = 2 xromosomlu hüceyrə n = 2 xromosomlu hüceyrə n = 2 xromosomlu hüceyrə 2n = 4 xromosomlu hüceyrə 2n = 4 xromosomlu hüceyrə 2n = 4 xromosomlu hüceyrə 2n = 4 xromosomlu hüceyrə 2n = 4 xromosomlu hüceyrə qoşa xromotidlər ikiləşmiş xromatinlər 2x DNT-si olan başlanğıc hüceyrə interfaza S n = 2 xromosomlu hüceyrə II anafaza II metafaza II meyoz 2x 4x 4x 4x 4x 4x 4x 4x 2x 2x 2x 2x 2x 2x x n replikasiya replikasiya II profaza LAYİHƏ 184 Qruplara bölünün, tapşırıqları yerinə yetirin və təqdim edin. Fərqli cəhətləri: Mitoz bölünmə Meyoz bölünmə 1. Somatik və ilkin cinsiyyət hüceyrələr bu yolla çoxala bilir. 1. Qametlər bu yolla yaranır. 2. Bir hüceyrədən iki hüceyrə yaranır. 2. Bir hüceyrədən 4 hüceyrə yaranır. 3. Yaranan qız hüceyrələrdə xromosom sayı ana hüceyrədəki qədər olur. 3. Yaranan qız hüceyrələrdə xromosom sayı ana hüceyrədən 2 dəfə az olur. 4. Qeyri-cinsi çoxalma, böyümə və inkişafı təmin edir. 4. Cinsi çoxalmanı təmin edir. 5. Xromosomların konyuqasiyası, gen mübadiləsi (krossinqover) baş vermir. 5. Xromosomların konyuqasiyası, gen mübadiləsi (krossinqover) baş verir. 6. Ontogenezin sonunadək davam edir. 6. Orqanizmlərin cinsi yolla çoxala bildiyi dövrdə baş verir. 7. Yaranan hüceyrələr uzunömürlü olur. 7. Yaranan hüceyrələr qısaömürlü olur. 8. Homoloji xromosomlar ayrılır, xromatid- lər qütblərə çəkilir. 8. Əvvəl tam xromosomlar, sonra isə xromatidlər qütblərə çəkilir. 9. Yaranan hüceyrələr yenə mitoz yolla çoxalır. 9. Yaranan hüceyrələr yenidən meyoz yolla çoxala bilmir. 10. İrsi müxtəlifliyə səbəb olmur. 10. İrsi müxtəliflik yaradır. 1. I meyozla II meyozu Venn diaqramında müqayisə edin. 1. Homoloji xromosomlar ayrılır. 2. Bir hüceyrədən iki yeni hüceyrə yaranır. 3. Haploid xromosom yığımlı hüceyrələr yaranır. 4. Xromosomlar ayrılır. 5. Homoloji xromosomlar ekvatorda sıra ilə düzülür. 6. Hüceyrənin bölünməsi baş verir. 7. Xromosom sayı dəyişmir. I meyoz II meyoz T LAYİHƏ 185 2. Verilənlərdən hansılarının mitoz, hansılarının meyoz və hər iki prosesə aid ol- duğunu qeyd edin: 1. Xromatidlər ayrılır. 2. Yalnız dipolid xromosom yığımlı hüceyrələrdə gedir. 3. Xromosom sayı 2 dəfə azalır. 4. DNT-nin miqdarı 4 dəfə azalır. 5. Bölünmə vətərləri xromatidləri ayırır. 6. Canlılarda böyüməni təmin edir. 7. Canlılarda çoxalmağa xidmət edir. Mitoz Meyoz 3. Müxtəlif hərflərlə işarələnmiş və qarışıq verilmiş şəkillərə uyğun gələnləri yazın. 1. 2n = 4 xromosomlu hüceyrənin mitoz bölünməsinin anafaza mərhələsi 2. 2 n = 8 xromosomlu hüceyrəsinin II meyoz metafaza mərhələsi 3. 2n = 2 xromosomlu hüceyrənin mitoz bölünməsinin anafaza mərhələsi 4. 2n = 4 xromosomlu hüceyrənin mitoz bölünməsinin II mərhələsi 5. 2n = 4 xromosom yığımlı hüceyrənin meyoz bölünməsi, profaza – I 6. 2n = 4 xromosomlu hüceyrənin meyoz bölünməsi: telofaza – I 7. 2n = 8 xromosom yığımlı hüceyrənin meyoz bölünməsi, anafaza – II 8. 2n = 4 xromosom yığımlı hüceyrənin mitoz bölünməsi – profaza 9. 2n = 2 xromosom yığımlı hüceyrənin mitoz bölünməsi – telofaza 10. Hansı hərflərlə işarə olunanlar meyoza aiddir? 11. Hansı hərflərlə işarə olunanlar mitoza aiddir? a c d e f g b T LAYİHƏ 186 4. Sxemlərlə cədvəldə verilən ifadələr arasında uyğunluğu müəyyən edin. A B C D E Meyoz bölünmə Baş verənlər Krossinqover baş verib. Homoloji xromosomlar bir-birindən ay- rılır. Xromosomlar sıra ilə hüceyrənin ekvator sahəsində düzülür və bölünmə vətərləri xromosomlara birləşir Xromatidlər bir-birindən ayrılır Xromatidlər ekvator boyunca düzülüb T LAYİHƏ 187 5. Sinir hüceyrəsinin xromosom yığımı 50 olan məməli heyvanın qametlərinin autosom və cinsiyyət xromosomları hansılar ola bilər? Qametlərin xromosom yığımı A) 24 + x; 24 + y B) 25 + x; 25 + y C) 48 + xy; 48 + xx D) 23 + xx; 27 + y E) 24 + y; 25 + x 6. Onurğalı heyvanın hüceyrəsində II meyoz bölünməyə uyğun olmayanlar hansı- lardır? 1. Homoloji xromosomların qütblərə çəkilməsi 2. Xromosomların ekvator sahəsində düzülməsi 3. Sentriollar arasında bölünmə vətərlərinin yaranması 4. Nüvə pərdəsinin əmələ gəlməsi 5. Xromatidlərin qütblərə çəkilməsi 7. Ana hüceyrədən (A) hansı hüceyrə meyoz, hansı isə mitoz nəticəsində alına bilər? A) D) E) B) C) T LAYİHƏ 188 – A – Abiogenez – canlı orqanizmlər iştirak etmədən üzvi birləşmələrin əmələ gəlməsi Aerob – enerji sintezi üçün sərbəst molekulyar oksigenə ehtiyacı olan orqanizmlər Aeromikrobiologiya – havadakı mikroorqanizmləri öyrənən elm Ajiotasiya – güclü, emosional gərginlik Amniyon – embrionun qorunmasını və inkişafını təmin edən Anaerob – oksigenə çıxış olmadıqda enerjini fosforilirallaşmış substrat nəticəsində alan orqanizmlər Arxar – vəhşi dağ qoyunu Arxebakteriya (yun.) – “archaios” – qədim, bakteriya Atmosfer (yun.) – “atmos” – buxar, “sfer” – kürə – B – Bentos (yun.) – dərinlik, dibdə yaşayan canlılar Biogen – canlı orqanizmin hazırda və keçmiş dövrlərdə bilavasitə, həmçinin vasitəli mühitə təsiri ilə bağlı olan amil Biogenez – canlı orqanizmlərin iştirakı ilə üzvi birləşmələrin əmələ gəlməsi Bioponez (yun.) – “bios” – həyat, “poiesis” – təşkil olunma Biopsiya – təcrübə və ya diaqnostika məqsədilə canlı orqanizmdən hüceyrə və toxumanın götürülməsi Biosfer (yun.) – “bios” – canlı, “sfer” – kürə Blastopor – Embrional inkişaf zamanı qastrula mərhələsində xarici qatdakı hücey rələrin içəri çəkilməsi ilə yaranan ilkin çökəkliyin açıq hissəsi. Blastomer – heyvanlarda ziqotun bölünməsi mərhələsində embrion hüceyrələri Blastula – birqat hüceyrələrdən təşkil olunmuş çoxhüceyrəli rüşeym – D – Dishormonal – hormonal prosesin pozulması Diskomfort – narahatlıq Dizruptiv (ing.) – disrupt parçalayıcı – E – Eksteryer – xarici görünüş Enterekok – “Enterococcaceae” fəsiləsindən olan bakteriya cinsi – F – Faqositella – ilk çoxhüceyrəli canlı Fitoplankton (yun.) – bitki, gəzən – fotosintez prosesini yerinə yetirən planktonun bir hissəsi Lüğət LAYİHƏ 189 – H – Hallüsinasiya – qarabasma, gözəgörünmə Helmintlər – xəstəliktörədən parazit qurdlar Hidrosfer (yun.) – “hidor” – su, “sfera” – kürə Hormon (tozlanma hormonu) – çiçəkləri tozlandırmaq üçün tozcuqları əvəz edən preparat – X – Xərçəng – nüvələri dəyişmiş, nizamsız, sürətlə çoxalan hüceyrələr qrupu – İ – İmmunologiya – insanın immun sistemini öyrənən elm İnbridinq (ing.) – “in” – içəri, “breeding” – becərmə. Heyvandarlıqda qohumluq dərəcəsinə görə yaxın olan fərdlərin: qardaş-bacı, ata-qız, ana-oğul, xala və əmi uşaqların bir-biri ilə çarpazlaşması – K – Koaservat (lat.) – topaya yığılan Kolititr – təmizlik dərəcəsi – L – Litosfer (yun.) – “litos” – daş, “sfera” – kürə – M – Melanoma (yun.) – “qara”, “şiş” Merinos – zərif yunlu qoyun cinsi Metastaz (yun.) – “yerdəyişmə”, patoloji prosesin ikincili yuvası Mezofil (yun) – yarpaq – Yarpaq ayasının əsas fotosintezedici toxumasıdır. Xlorofili olan nazik divarlı hüceyrələrdən təşkil olunmuşdur. Mezoderma (yun.) – orta, dəri Mikrobiologiya – mikrooqanizmləri öyrənən elm Morula (lat.) – “morula” – ipəkşəkilli deməkdir. Ziqotun bölünməsinin başa çatması ilə nəticələnən embrionun erkən inkişaf prosesi – N – Nanotexnologiya – 1-100 nm ölçülü preparatların xüsusiyyətlərini incələyən fizika, kimya biologiya, tibb və mühəndislik elmlərinin nailiyyətlərinə əsaslanan yeni elm Nekton – su qatlarında yaşayıb fəal hərəkət edən orqanizmlər Neyrula – (yun.) “néuron” – sinir deməkdir. Sinir lövhəsinin əmələgəlməsi və sinir borusuna çevrilməsi mərhələsidir. Noosfer – yerin ağıllı qabığı – P – Pandemiya (yun.) – bütün xalq deməkdir. Yoluxucu xəstəliyin (məsələn, vəba, taun, qrip) bütün bir ölkəni, eyni zamanda onunla həmsərhəd ölkələri, bəzən bir çox ölkələri bürüməsinə deyilir. LAYİHƏ 190 Parazitlik – iki orqanizmdən birinin (parazitin) digərinin hesabına qidalanması Parazitologiya – parazitlər və parazitizm haqqında elm Patent – məhdud tətbiq hüququna malik olan ən yüksək hüquq qoruyucusu Patogen (yun.) – “pathos” – əzab, iztirab, “genos” – mənşə Plankton (yun.) – “planktos” – azmaq və ya gəzmək. Su qatlarında yaşayan və suyun axınına müqavimət göstərə bilməyən zəif hərəkətli kiçik orqanizmlər Polimorfizm – bir-birindən müəyyən əlamətə görə fərqlənən formalar Postembrional – orqanizmin yumurtadan çıxdıqdan sonra və ya doğulduqdan sonrakı inkişaf dövrü Prion (ing.) – “protein” – zülal, “infection” – infeksiya. Anormal üçüncülü qu ruluşa malik və nuklein turşuları olmayan zülal mənşəli infeksion agentlərin xüsusi sinfi Probiont – ilkin heterotrof hüceyrə Psixoz – ruhi pozuntu – R – Replikasiya – DNT molekulunun özünün eynisini əmələgətirmə və ya ikiləşmə qabiliyyəti Retrovirus (lat.) – “retro” tərsinə Rişə – kök – S – Salmonella – spor əmələ gətirməyən çubuqşəkilli bakteriyalar Saprofit (yun.) – “sapro” – çürüntü, “phuton” – bitki Seleksiya (lat. ) – “selectio” – seçmə Sitokenez – eukariot hüceyrələrdə sitoplazmanın bölünməsi Sperma bankı – maye azotda buzlu şəkildə saxlanılan spermlər Stratosfer (yun.) – “stratum” – qat, “sfera” – kürə Streptokok – şarşəkilli və ovalşəkilli anaerob bakteriyalar Suisidial – intihar – Ş – Şərti patogen – yalnız müəyyən şəraitdə, müqaviməti zəifləmiş orqanizmdə xəstəliktörədən mikroorqanizmlər – T – Termofil (yun.) – istilik, sevmək Transgenez – gen köçürülməsi Troposfer (yun.) – “trope” – dəyişiklik, “sfera” – kürə – Z – Zooplankton – axına qarşı dözümsüz olan və su kütləsi ilə yerdəyişən planktonun bir hissəsi LAYİHƏ 191 Azərbaycan dilində 1. Abbasov H.S., Mustafayev Q.T., Məmmədova S.Ə., İsmayılov R.Ə. “Onurğalılar zoo- logiyası”. Bakı, “Təhsil” nəşriyyatı, 1990 2. A.F.Əfəndiyev. İnsan biokimyasının əsasları. II cild, “Müəllim”, 2008 3. Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil sistemində Qiymətləndirmə konsepsiyası 4. C.Ə.Nəcəfov, R.Ə.Əliyev, Ə.P.Əzizov. Tibbi biologiya və genetikanın əsasları. I, II cild. “Müəllim” nəşriyyatı, 2010 5. Çingiz İsmayılov. Xəzər dənizinin və sahilyanı ərazilərin ekologiyası. “Ayna Mətbu evi”, Bakı, 2005 6. Ekoloji siyasət. “Bakı”, 2008 7. Ə.B.Həsənov. Patoloji anatomiya. Bakı, “Elm” nəşriyyatı, 2003 8. Ə.H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V.M.Mədətova. İnsan və heyvan fiziologiyası. I hissə. “Bakı Universiteti” nəşriyyatı, 2007 9. Ə.H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V.M.Mədətova. İnsan və heyvan fiziologiyası. II hissə. “Bakı Universiteti” nəşriyyatı, 2008 10. Ə.H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V.M.Mədətova. İnsan və heyvan fiziologiyasından prakti- kum. “Bakı Universiteti” nəşriyyatı, 2010 11. Ə.H.Əliyev, Ş.A.Məhərrəmov, F.Ə.Əliyeva. İnsan anatomiyası, “Bakı Universiteti” nəşriyyatı, 2007 12. İ.Ə.Ağayev, X.N.Xələfli, F.S.Tağıyeva. Epidemiologiya, 2012 13. K.F.Mahmudova. Biologiya fənni üzrə illik planlaşdırmanın aparılmasına dair töv- siyələr. Kurikulum jurnalı, №2, 2014 14. Qara Mustafayev. Ekologiyadan konspekt. Bakı, 1993 15. Qərib Məmmədov, Mahmud Xəlilov. Ekologiya, ətraf mühit və insan. Bakı, “Elm”, 2006 16. Qida və sizin sağlamlığınız. Məktəblilər üçün tədris proqramı. Açıq Cəmiyyət İnstitu- tu, Bakı, 1999 17. Q.Məmmədov. Torpaqşünaslıq və torpaq coğrafiyasının əsasları. Bakı, “Elm”, 2007 18. Magistral referatların yerinə yetirilməsi üzrə metodiki tövsiyə. Bakı, 2009 19. Maqsud Qasımov. Sağlam həyat tərzi uğrunda, Bakı, 2005 20. M.Ə.Salmanov. Tətbiqi ekologiyanın əsasları. Bakı, 1993 21. M.Salıxov, Z.F.Musabəyov, G.Y.Mahmudov. İlkin yardım səviyyəsində psixi pozuntu- ların diaqnostikası və müalicəsi. Bakı, 2017 22. M.Salmanov. Tətbiqi ekologiyanın əsasları. Bakı, 1993 23. N.M.Məmmədov, İ.T.Suravegina. Ekologiya. Bakı, “Maarif”, 2000 24. R.Əliyeva, Q.Mustafayev. Ekologiya. Bakı, “Elm”, 2011 25. R.Əliyeva, Q.Mustafayev, S.Hacıyeva. Ümumi ekologiya. Bakı, 2004 26. S.C.Əliyev, H.M.Hacıyeva, N.C.Mikayılzadə. Tibbi biliklərin əsasları, Bakı, 2004 27. V.B.Şadlinski, M.Q.Allahverdiyev, A.B.İsayev. İnsanın anatomiyası, Bakı, “Ülvi-Hə- yat” nəşriyyatı, 2011 İstifadə edilmiş ədəbiyyat LAYİHƏ 192 28. Z.A.Veysova. Fəal təlim metodları. “Bakı”, 2007 29. Z.Q.Qarayeva, A.Y.Qurbanov. Tibbi mikrobiologiya və immunologiya. Bakı, 2010 Türk dilində 30. A.Demirsoy; Yaşasın Temal Kurallar. Ankara, 2007 31. D.Y.Futuyma, Təkamül. “Palma” nəşriyyatı, Ankara, 2008 32. D.Sağdiç, O.Albayrak, E.Öztürk, Ş.Cavak. Bioloji. Saray matbaaçılık. Anklara 2013 Rus dilində 33, А.В.Теремов, П.А.Петросова. Биология. Москва 2017 34. Грин Н., Стаут У., Тейлор Д. Биология. В 3-х томах. Под ред. Сопера. Перевод с англ. М.: Мир, 1990. 1 том, 368 с. II том, 327. III том, 374 с. 35. Г.Т.Маслова А. В. Сидоров. Биология развития органогенез и механизмы онтогенеза. Минск, БГУ, 2012 36. Иорданский Н.Н. Развитие жизни на Земле. Пособие для учителей. М.: Просвещение, 1981. 191 с. 37. Красная книга Азербайджанской ССР. Редкие и находящиеся под угрозой исчезновения виды животных и растений. Б.: Ишыг, 1989. 543 с. 38, Т.М.Эфимова, А.О.Шубин, Л.Н.Сухорукова. Биология. Москва 2010 39. Л.В.Белорусов. Основы общей эмбриологии / Л.В.Белорусов. М.: МГУ, 2005 40. Монин А.С. История Земли. Л.: Наука, 1977. 128 с. 41. Монин А.С. Популярная история Земли. М., Наука, 1980. 224 с. 42. Р.К.Данилов. Общая и медицинская эмбриология / Р.К.Данилов, Т.Г.Боровая. СПб.: Наука, 2003 İngilis dilində 43. Biology. Ron Picering for Cambridge JGCSE. Revision Guide Oxford. 2009 44. Mary Jones. Biology. “Pearson”, 2009 45. Mary Jones. Biology 2. İnside Cambridge University. 2009 46. N.A.Campbell; İ.B.Reece – Biologiya. Ankara, 2006 İnternet resursları http://fhn.gov.az/newspaper/?type=view_news&news_id=1268 http://unec.edu.az/application/uploads/2015/07/mikrobiolog.pdf http://elibrary.bsu.az/biologiya.htm http://elibrary.bsu.az/kitablar/884.pdf http://elibrary.bsu.az/kitablar/942.pdf http://files.preslib.az/projects/azereco/az/eco_m4_7.pdf http://gakh.cls.az/front/files/libraries/1524/books/534101448137466.pdf http://lifesweet.ru/poznavatelnoe/472-mitoz-i-meyoz.html http://bsmy.ru/2265 http://www.bio.bsu.by/physioha/files/DevBiol_Pt3.pdf LAYİHƏ Yüklə 3,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|