Dərslik layiHƏ 4 Mündəricat I. Həyatın yaranması

22
Bu dövr də bə zi bi opo li mer lər də qo ru yucu memb ran da ya ran ma ğa baş la mış dır 
ki, bu nun sa yə sin də hü cey rə for ma laş mış dır. Bəs membran necə yaranmışdır? Can-
lı orqanizmlərdəki zülallar və nuklein turşuları fəzada müəyyən quruluşda yerləşir-
lər.  Bunu  da  həyata  keçirən  bioloji  membrandır.  Membran  zülal  və  niklein  turşu 
kompleksini qoruyur, həm də ətraf aləmdən hüceyrənin qidalanmasını və enerji ilə 
təmin  olunmasını  həyata  keçirir.  Həyat  yaranarkən  membranlar  necə  formalaşıb? 
Ehtimal olunur ki, nohurlarda suyun səthi lipid pərdəsi ilə örtülü olmuş, onların bir 
ucu (karhohidrogenli) xaricə, digər hissəsi isə suya yönəlmişdir. Suya yönələn hissə 
zülalları toplaya bilərdi. Bu zaman onlar külək vasitəsilə bir yerdən digər yerə apa-
rılırdı, suyun üstünə düşən kimi orada ikinci zülal-lipid qatı ilə örtülürdü. Beləliklə, 
müasir hüceyrələrin membranlarına 
bənzəyən  membran  formalaşmağa 
başladı.  Membranın  əmələ  gəlməsi 
haq qında  digər  fərziyyələr  də  var-
dır. Əv vəl cə tam for ma laş mış qu ru-
lu şu ol ma yan, da ha son ra isə for ma-
laş mış bir hü cey rə li or qa nizm lər ya-
ran dı.  İlk  or qa nizm lər  he te rot rofl ar 
ol muşdur.  On la rın  sa yı  art dıq ca  qi-
da mad də lə ri azal ma ğa baş la mış dır. 
Bu na  gö rə  də  ye ni  bir  qi da lan ma 
for ma sı – av tot rofl uq mey da na çıx-
mışdır.  İlk  av tot rofl ar  xe mo sin te z-
e di ci lər ol muşdur. Bun dan son ra fo-
to sin te ze di ci lər ya ran mış dır.
d 
b
Lipidlər
Zülallar
c
a
KİMYƏVİ TƏKAMÜL
BİOLOJİ 
TƏKAMÜL
S.Miller
S.Foks
(sintez)
(birləşmə)
(irsiyyət)
Bernal fərziyyəsinə əsasən, həyatın yaranmasını əks 
etdirən sxem. Oxların daxilində bu və ya digər 
prosesin baş verdiyini sübut etməyə çalışan 
alimlərin adları yazılmışdır.
  LAYİHƏ

---

23
1.  Sianobakteriyaların  yaranması  qədim  atmosferdə  hansı  dəyişikliyi  yarada 
bilərdi? Fikirlərinizi faktlarla əsaslandırın.
2. Prosesləri həyatın mərhələlərinə uyğun müəyyənləşdirin.
I mərhələ
II mərhələ
III mərhələ
a) mutasiyalar
b) koaservatlar
c) amin turşuları
d) nuklein turşuları
e) zülallar
3. Düzgün çıxışı tapın.
İlk canlıların yaranma sxemi
T
Yerin hipotetik ilkin atmosferindəki qazlar
Metan (CH
4
)
Ammonyak (NH
3
)
Su buxarı (H
2
O)
Hidrogen (H
2
)
Amin turşuları
Proteinlər
Nukleoproteinlər
Koaservat
İlk heterotrof canlı
Ehtimal olunan bi olo ji memb ra nın ya ran ma sı sxe mi
a) su höv zə si üzə rin də li pop ro te id pər də
b)  kü lə yin tə si rin dən qo vuq cuq və tor ba cıq la rın ya ran ma sı
c)  zü lal-nuk le in turşusu kompleksinə ma lik olan qo vuq cuğun li pop ro te id pər də nin üzə ri-
nə dü şməsi
d)  dörd qat lı qı la fın il kin bi olo ji memb ra nı nın ya ran ma sı
Biogenez 
nəzəriyyəsi
Canlı canlıdan 
yaranır.
İlk avtotroflar 
fotosintezedicilər olmuşlar.
Canlılar əvvəl yaranıb.
Canlı cansızdan 
yaranır.
Canlılar özünütörətmə 
qabiliyyətinə malikdirlər.
Canlılar özünütörətmə qa-
biliyyətinə malik deyillər.
  LAYİHƏ

---

24
Orqanizmlərin  birhüceyrəli  və  çoxhüceyrəli  olaraq  iki  qrupa  bölündüyünü 
bilirsiniz.
►
  
Oparin nəzəriyyəsinə görə, koaservatlardan birhüceyrəli prokariot orqanizm-
lər, onlardan isə eukariotlar yaranmışdır. Bu proses necə baş vermişdir?
►
 
Çoxhüceyrəlilər necə yaranmışlar?
Şəklə  baxıb  xarici  və  daxili  qat  hüceyrələrini 
müəyyənləşdirin. Hüceyrələrin funksiyalarını onla-
rın quruluşu ilə müqayisə edin. 
Birinci sualın cavabı çox sadə ola bilər. Birhüceyrəli orqanizmlərdən fərqli ola-
raq çoxhüceyrəli orqanizm çoxsaylı hüceyrələrdən təşkil olunmuşdur. Ancaq bu fi-
kir  düzgün  deyil.  Çünki  siz  bilirsiniz  ki,  koloniyalar  da  çoxhüceyrədən  ibarətdir, 
ancaq  çoxhüceyrəli  orqanizm  deyil.  Deyə  bilərsiniz  ki,  çoxhüceyrəlilərdə  hücey-
rələr müx təlif quruluşludur, ölçüləri müxtəlifdir. Ancaq bunu bəzi koloniyalarda da 
müşahidə etmək mümkündür. 
 
6. Çoxhüceyrəliliyə doğru yol
F
Çox hü cey rə li li yin ya ran ma sı haq qın da müx tə lif fi kir lər var dır. An caq fər ziy-
yə lə rə gö rə, on lar mü asir qam çı lı la ra və amö bə bən zə yən var lıq lar ol muş dur. On-
la rı ya xa lıq lı qam çı lı lar ad lan dır mış lar. Çün ki su onun yu xa rı his sə sin də olan ya xa-
dan da xil olur və özü ilə qi da his sə cik lə ri gə ti rir di. Gə lən qi da nı ya lan çı ayaq lar 
tu tur və qi da ət ra fın da həzm va ku olu ya ra dır dı. Bun lar bö lün dük də be lə bə zən ay-
rıl mır dı . Bu isə ko lo ni ya la rın ya ran ma sı na sə bəb olur du. Çox vaxt hü cey rə lər üçün 
sıx lıq ya ra nır, on lar bir-bi ri nin qi da ax tar ma sı na, hə rə kə ti nə ma ne olur du. Bu za man 
M
Çoxhüceyrəli  orqanizmləri  fərqləndirən  əsas  xüsusiyyət  onların  fərqli  hücey-
rələrinin müxtəlif qatlarda yerləşməsi və müxtəlif funksiyaları yerinə yetirməsidir. 
1
2
3
4
5
6
  LAYİHƏ

---

25
hü cey rə lər də qrup laş ma ge dir, on la rın bir qis mi hə rə kə tə, bir qis mi isə qi da lan ma ya 
xid mət edir di. 
Ko lo ni ya da  da xi li  qat da  yer lə şən  hü cey rə lə rin  ye ri  sıx  ol du ğu  üçün  on lar 
san ki tə pə cik lər əmə lə gə ti rir və on dan ay rı lır dı lar. Ay rıl dıq dan son ra on lar su da 
sər bəst üzür və ye ni ko lo ni ya la ra çev ri lir di lər. 
Ko lo ni ya lar da də yi şik lik lər on la rın üzən for ma la rı nın ya ran ma sı na və hü cey-
rə lə rin  ix ti sas laş ma sı na  im kan  ya rat mış dır.  Hü cey rə lə rin də  ix ti sas laş ma  ge dən 
ko lo ni ya lar  hə lə  çox hü cey rə li  de yil di lər.  On lar da  to xu ma lar  mövcud  deyildi. 
Hü cey rə lə ri isə asan lıq la bir-bi ri nə çev ri lə bi lir di. Üzən ko lo ni ya lar ın fəaliyyəti 
onun hə rə kə tin dən ası lı olur. Bəl kə də, tə ka mü lün bir ad dı mı da qam çı lı hü cey rə-
li lə rin ko lo ni ya la rın xa ri ci nə, amö bə bən zər lə rin isə da xi li qa tı na top lan ma sı ol-
muş dur. 
Be lə lik lə,  iki  qat dan  iba rət  orqanizmlər  ya ran mış dır.  Bu,  çox hü cey rə li li yin 
ya ran ma sı na  səbəb  olan  ilk  ad dım  idi.  Güman  olunur  ki,  bu  yolla  koloniyadan 
çoxhüceyrəli  orqanizmin  yaranması  koloniyanın  suyun  dibindən  qoparaq  suyun 
üst qatına keçməsi nəticəsində mümkün olmuşdur. Bu orqanizmlərdə hərəkət və 
qidalanma üsulu dəyişməyə başlamışdır. İlk çoxhüceyrəlilərdə xarici qat hücey-
rələri hərəkət, daxili qat hüceyrələri isə həzmə xidmət etmişdir. Elmi araşdırmala-
ra görə, ilk çoxhüceyrəli orqanizmlər lövhəşəkillilər olmuşdur. 
Be lə lik lə, çox hü cey rə li li yin ya ran ma sın da əsas 3 fak tı qeyd edir lər: 
1. On la rın ümu mi əc da da ma lik ol ma sı;
2. Əc da dın bir hü cey rə li ol ma sı;
3. Bir hü cey rə li lər lə çox hü cey rə li lər ara sın da ko lo ni ya lıla rın ol ma sı. 
Üzən koloniyanın 
əmələ gəlməsi
  LAYİHƏ

---