Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 25 fevral 2010-cu IL tarixli 235
Yüklə 1,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3. 3 Banklarda nağd pul emissiyası
68 olsun. Beləliklə, emissiyadan fərqli olaraq tədavülə pul buraxılışı həmişə pul kütləsinin artımına gətirib çıxartmır. Tədavülə əlavə daxil olunmuş pul vəsaiti növündən asılı olaraq nağd və nağdsız pul emissiyalarına bölünür. Nağd pul emissiyası pul vahidlərinin əlavə olaraq tədavülə buraxılma yolu ilə yerinə yetrilir (banklar və şirkətlər). Nağdsız pul emissiyası banklarda bank hesablarının vəsait həcminin artması zamanı banklalrada aktiv əməliyyatların aparılması nəticəsində baş verir. Nağdsız pul emissiyası nağd emissiyaya nisbətən ilkindir. Bank müştəriyə müqavilə əsasında o zaman nağd pul verir ki, müştərinin bank hesabında pul vəsaiti olsun. Eyni zamanda verilən məbləğə görə müştərinin hesabından nağdsız vəsaitin silinməsi baş verir. Bankın kassasından nağd pulun verilmə həcminin artırılması üçün əvvəlcə bank hesablarındakı qalıqlar artmalıdır ki, bu da nağdsız emissiya səbəb olur. Nağd və nağdsız pulların bir vahid təbiəti var və onlar qarşılıqlı bağlıdırlar. Bu zaman onlar bir formadan başqa formaya keçirlər. Nağd pullar nağdsız pula o zaman çevrilir ki, onlar bank kassalarına daxil olur və iqtisadi subyektlərin hesablarına köçürülür. Bank müştəriləri oz hesablarından pul vəsaitlərinin bir hissəsini çıxarırlar və onları nağd formada pula çevirirlər. Nağd və nağdsız pulların vahid təbiəti emissiya prosesinin birləşməsi zamanı qarşılıqlı əlaqə yaranır. Belə ki, müasir şəraitdə nağd və nağdsız emissiya kredit xüsusiyyətini daşıyır. Yəni əlavə ödəmə vasitələri formalarından asılı olmayaraq kredit əməliyyatlar əsasında tədavülə daxil olur. Bu, aşağıdakı formada baş verir. Bankların əsas funksiyası sərbəst pul vəsaitlərini səfərbər etməkdir. Banklar qaytarılma əsasında pulları yerləşdirməklə əmanətləri səfərbər edir. Eyni zamanda banklar istehsalla məşqul olan subyektlərə, əhali və dövlətə ssudalar verirlər və onlar da kreditorlar olurlar. Bunun nəticəsində depozitlərin multiplikasiyası baş verir və iqtisadi 69 agentlərin hesablaşma vəsaitlərinin ümumi həcmi artır. Onlar da kreditə alınmış əlavə vasitələri öz ödənişlərini ödəmək üçün istifadə edirlər. Belə ki, bankların borc alanlara qarşı tələbləri ödəniş vasitələrinə çevrilirlər, yəni tədavülə çevrilən əlavə pul vəsaitləri daxil olur. 3. 3 Banklarda nağd pul emissiyası Ölkənin ərazisində nağd pul emissiyası üzrə inhisarçı hüququ əsasən hökumətin Mərkəzi Bankı yerinə yetirir. Hal- hazırda nağd emissiya əsasən tədavülə buraxılmış banknotlar formasında yerinə yetirilir, bunlar isə pul nişanlarıdır, dövlət tərəfindən emissiyalaşdırılır və qanunla rəsmi surətdə hesablaşma və ödəmə vəsaiti kimi tanınır. Bir neçə ölkələrdə Mərkəzi Banklar tərəfindən emissiya edilən sikkələrə də inhisar qoyulub, amma dünya təcrübəsində onların buraxılışı ilə əsasən Maliyyə Nazirliyi məşğul olur (xəzinədarlıq). Mərkəzi Bank o sikkələri onların dəyərində satın alır və banknotlarla yanaşı tədavülə buraxır. Müasir pulların nominal qiyməti onların istehsal maya dəyərindən dəfələrlə yüksəkdir. Pulların emissiyası imkan yaradır ki, emissiya gəliri almaq mümkün olsun. Bu da banknotun (sikkənin) nominal qiymətinin, onun istehsalına çəkilən məsrəflə və tədavülə buraxılma fərqləri deməkdir. Aydındır ki, nominallar böyük olduqda, banknotun emissiya gəliri də getdikcə artacaqdır. O da pul bazasının artımının dövlət büdcəsinin ümumi daxili məhsuluna və ya gəlirinə münasibəti kimi hesablanır. Bu emissiya gəliri tam dövlət mədaxilinə köçürülür. Mərkəzi Bankdakı nağd pul emissiyası pulların hazır- lanmasının texniki prosesi ilə üst-üstə düşmür. Yeni çap olunmuş banknotların Mərkəzi Bankın anbarına daxil olması iqtisadiyyatda nağd pul kütləsini artırmır. Banknot emissiyası Mərkəzi Bankda müəyyən əməliyyatlar posesində aparılır. Nağd pul emissiyası ─ iqtisadi agentlərin əlavə tələblərini ödəmək üçün Mərkəzi Bank tərəfindən tədavülə buraxılmış nağd 70 pul nişanlarıdır. Bu, bütövlükdə ölkədə nağd pul verilməsinin banklara daxil olan puldan artıq olmasının nəticəsidir. Mərkəzi Bankın sadələşdirilmiş balansından görünür ki, banknot emissiyası Mərkəzi Bankın passiv əməliyyatıdır. ”Banknotlar tədavüldə” balansının passiv maddəsinin artımı Mərkəzi Bankda aktiv əməliyyatların aparılması zamanı baş verir. Beləliklə, iqtisadiyyata daxil olan nağd pulların əsas mənbələri aşağıdakılardır: ● Mərkəzi Bankın kommersiya banklarını kreditləşdirməsi; ● Mərkəzi Bankın dövlət qiymətli kağızlarının alınması; ● Mərkəzi Bankın xarici valyutanı və qızılı alması. Qeyd etmək lazımdır ki, tədavüldə olan banknotların həcmi, ancaq Mərkəzi Bankın cari daxili və xarici aktivlərinin artması zamanı baş verir. Mərkəzi Bankın kommersiya banklarına və hökumətə verilmiş kreditlərnin məbləğinin artması emissiyaya təsir edir. Bu vəsaitlər Mərkəzi Bankın hesabında saxlanılır və burada yaranmış fərq Mərkəzi Bankın kommersiya banklarına və hökumətə kreditlərin verilməsi zamanı nəzərə alınır. Mərkəzi Bankda eyni zamanda bu məbləğ qədər kommersiya banklarının hesablarında vəsait həcmi artarsa, o zaman “Banknotlar tədavüldə” balansı maddəsinin artımı bu mənbələr hesabına baş verməyəcəkdir. Mərkəzi Bankın real xarici aktivi xarici valyutanın alış və satış saldosu deməkdir. Bu Mərkəzi Bankın xarici valyutanı alması zamanı əldə olunan məbləğə ( xarici valyuta satışı əməliyyatı zamanı əldə olunmuş vəsait məbləğini çıxmaq şərti ilə) bərabərdir. Emissiya hesabına Mərkəzi Bankın əldə etdiyi xarici valyuta təcrübədə əsasən geniş bir amil kimi qəbul edilməlidir. Xarici aktivlər ölkənin xarici hesablaşma və ödəmələrini yerinə yetirilməsi üçün zəruridir. Bu həm də Mərkəzi Bank tərəfindən milli valyutanın alıcılıq qabiliyyətinin və dəyişmə məzənnəsinin sabit saxlanılması üçün ehtiyatdır. Yüklə 1,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|