Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 25 fevral 2010-cu IL tarixli 235
Yüklə 1,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
71 Mərkəzi Bankın sadəlşdirilmiş balansından görünür ki, “Banknotlar tədavüldə” maddəsinin böyüklüyünə Mərkəzi Bankın aktiv əməliyyatlar həcmindən əlavə pul bazasının quruluşu da təsir edir. Kommersiya banklarının ehtiyatları artıdıqca, banknotların emissiyası bu şəraitdə az olur. Beləliklə, nağd pulların emissiya kanalı Mərkəzi Bankın aktiv əməliyyatlarına aiddir. Bilavasitə emissiya Mərkəzi Bankın passiv balansının artması nəticəsində baş verir və emissiya üçün banknotların təmin edilməsi Mərkəzi Bankın aktivləridir. Beləliklə, müasir dövrdə banknotların buraxılışı qızılla təmin olunmamışdır, onların tədavülü ölkə əhalisinin banknotların emitentinə etibarı ilə hesablanıb. Müasir pul emissiyası banknotların kredit xarakterli təminatı ilə bağlıdır. Kommersiya bankları kreditləşmə nəticəsində emissiya yerinə yetirirsə, onda kommersiya banklarının öhdəliklərindən biri banknotların təmin edilməsidir. Hökumətin kreditləşməsi nəticəsində emissiya baş verir, bu emissiyanın təminatı hökumətin öhdəliyidir (dövlət qiymətli kağızları). Emissiya zamanı bərabər valyuta əməliyyatı keçirilərsə, emissiyanın təminatı xarici valyuta olur, buna isə xarici Mərkəzi Bankların öhdəliyi kimi baxmaq olar. Banknot emissiyasının təminatı milli pul vahidinin sabitli- yinə bilavasitə təsir edir, ölkələrin çoxunda belə təminat qabi- liyyəti və normaları qanunçuluq qaydası ilə təyin olunur. Hər bir ölkənin öz xüsusiyyəti mövcuddur, amma bir qayda olaraq təminat növündə yalnız tam, etibarlı, qısa müddətli öhdəliklər zəruridir. Nağd pulların emissiyası Mərkəzi Bank tərəfindən yerinə yetirilir. Bu o məqsədlə edilir ki, təsərrüfatçılıq subyektlərinin və əhalinin əlavə tədavül vəsati və ödəniş tələblərini yerinə yetirmək mümkün olsun. Kommersiya banklarının depozit hesabında nağdsız pul vəsaitlərinin həcmi iqtisadi inkişaf nəticəsində artarsa, onda müştərilərin nağd pula tələbi də müvafiq surətdə artır. 72 Kommersiya bankları öz müştərilərinə əməliyyat kassala- rından nağd pul verirlər, bu kassalarda isə müəyyən həcmdə banknot olur, bu da hər anda nağd pulun əməliyyat kassasına daxil olması ilə oradan verilən nağd pula bərabərdir. Əməliyyat kassasında olan nağd pul kommersiya bankının əməliyyatıdır və gəlir gətirmir, ona görə bank həmin pulu böyük banknot ehtiyatında saxlamaq marağında deyil və artıq pulların geriyə, Mərkəzi Bankın kassasına qaytarırlar. Əgər kommersiya bankında müştərilərin tələbini ödəmək üçün bankın əməliyyat kassalarında lazımi miqdarda nağd pul yoxdursa, kommersiya bankı Mərkəzi Banka əlavə pul almaq üçün müraciət edir. Mərkəzi Bank kommersiya bankına öz kassasından bankın artıq ehtiyat həcmi dəyərində banknotlar verir. Mərkəzi Bank öz dövriyyə kassasından nağd pulların verilməsindən əlavə nağd pulların qəbulu əməliyyatını yerinə yetirir. Əgər dövriyyə kassasına daxil olmuş pullar kommersiya banklarının nağd pula tələbatını ödəmək üçün çatmırsa və yaxud azlıq edirsə, onda Mərkəzi Bank lazım olan məbləği öz ehtiyatından dövriyyə kassasına köçürür. Beləliklə, tədavüldə nağd pulun həcmi artır, Mərkəzi Bankın nağd- pul emissiyası həyata keçirilir. 73 3.4 Nağdsız hesablaşmaların mahiyyəti Nağdsız emissiya bankların aktiv əməliyyat prosesini yerinə yetirərkən baş verir. Bu zaman dövrüyyədə olan nağdsız pul kütləsinin artımı kommersiya və Mərkəzi Bankın aktiv əməliyyatları zamanı baş verə bilər. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, hal hazırda iqtisadçılar arsasında bank sisteminin nağdsız emissiyasında Mərkəzi Bankın rolu haqqında vahid fikir yoxdur. Əsas mövqeləri aşağıdakı kimi yekunlaşdırmaq olar: 1) Mərkəzi Bank əsasən nağdsız emissiyanı yaradır və kommersiya bankları ancaq Mərkəzi Bank tərəfindən yaradılan nağdsız pulları bölüşdürə bilər. Kommersiya bankının yeni depozitlər yaratmaq üzrə fəaliyyəti Mərkəzi Bankda olan korrespondent (muxbir) hesabında olan vəsaitlərə görə sərt məhdudlaşdırılır. 2) Nağdsız emissiyanı təkcə Mərkəzi Bank yerinə yetirmir, kommersiya bankları da öz aktiv əməlyyatları prosesində naqdsız pul kütləsi yaradırlar. Əgər öhdəliklərin ehtiyat norması 100% bərabər olarsa, onda Mərkəzi Bank nağdsız emissiya üzrə inhisarçılıq əldə edə bilər. Mövcud olan depozitləri qismən təmin etmədən kommersiya bankları öz nağdsız pullarını yarada bilərlər və bunların həcmi ilkin kredit vəsaitlərindən artıqdır. 3) Bütün nağdsız emissiya kommersiya bankları tərəfindən nağdsız pul vəsaitləri xüsusiyyətinə malikdir. Belə ki, onlar bank sistemi qarşısında öhdəçilik götürürlər. Kredit verilməsi prosesində Mərkəzi Bank pul kütləsini yaratmır və bir bankın ehtiyatını müvəqqəti istifadə üçün başqa banklara və ya hökumət arasında bölüşdürür. Beləliklə, Mərkəzi Bankın nağdsız emİssiya həcmini tənzimləməsi və ona nəzarət edə bilməsi haqqında müxtəlif fikirlər var. Mərkəzi Bankın nə dərəcədə bu və ya digər pul kütləsinin artmasına nəzarət edə bilməsi haqqında mülahizələr mövcuddur. Yüklə 1,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|