Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 25 fevral 2010-cu IL tarixli 235
Yüklə 1,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
74 Ən geniş yayılmış fikir budur ki, nağdsız emissiya pro- sesində həm kommersiya, həm Mərkəzi Bank iştirak edirlər. Əgər Mərkəzi Bank kommersiya banklarına nağd pulun tədavülünü saxlamaq ehtiyatının artması üçün əlavə pul vəsaiti buraxmasa, o vaxt kommersiya banklarının nağdsız emmissyası sərt formada məhdudlaşar və ya tam dayanar. Mərkəzi Bank pul bazasının həcmini hökumətə və kom- mersiya banklarına kreditlərin verilməsini xarici valyutanı əldə etmək yolu ilə artıra bilər. Köçürülmüş sadə balansda əməliyyatlar aparmaqla Mərkəzi Bank öz aktivlərini artırır. Müvafiq olaraq onun passivləri və tədavüldə olan nağd pullar və kommersiya banklarının ehtiyatları artar. Beləliklə, pul bazasının böyüklüyü Mərkəzi Bankın pul vəsaitlərinin həcmi, onun aktiv əməliyyatlarının həcmindən ası- lıdır. Pul əməliyyatlarının aparılması prosesində Mərkəzi Bankın passivlərinin artması baş verir. Mərkəzi Bankın ehtiyatı artır və o, bundan aktiv əməliyyatların aparılması üçün istifadə edə bilər. Beləliklə, Mərkəzi Bankın aktiv və passiv əməliyyatları bir-biri ilə sıx bağlıdır. Müəyyən mənada demək olar ki, Mərkəzi Bank öz əmə- liyyatları üçün kredit resusları (ehtiyatları) yaradır. Aktiv və passiv əməliyyatları tənzimləmək üçün Mərkəzi Bank pul kütləsinə nəzarət edir, amma bu nəzarət tam ola bilməz. Belə ki, bu nə Mərkəzi Bankın məqsəduyğunlu ssuda verilmə qərarından, nə də ki, kommersiya banklarının öz qərarlarından və onların maliyyə vəziyyətindən aslıdır. Qızıl valyuta ehtiyatlarına nəzarət ölkədə valyuta məzənnəsi recimindən aslıdır. Valyuta məzənnəsini sabit saxlamaq üçün Mərkəzi Bank xarici valyutanın alış və satış əməliyyatını aparmaq məcburiyyətində olur, bu da valyuta ehtiyatı həcminin dəyişməsinə gətirib çıxarır. Qeyd olunduğu kimi nağdsız emissiya prossesi zamanı Mərkəzi Bankla yanaşı kommersiya bankları da iştirak edir və bu aktiv əməliyyat zamanı nağdsız pul yaradılır. Kommersiya 75 bankları tərəfindən yaradılmış nağdsız pul vəsaitinin həcmi artıq ehtiyatların həcmindən aslıdır. Kommersiya bankları üçün Mərkəzi Bankda olan hesablar likvid və aktiv olurlar, Mərkəzi Bank həmin bankların ilk tələbi ilə vəsaitləri qaytarmalıdır. Kommersiya banklarının artıq ehtiyatları nə qədər çoxdursa, o qədər də onlar əlavə pul kütləsini tədavülə emissiylaşdıra bilərlər. Qeyd etmək lazımdır ki, kommersiya bankının verdiyi ssudanın maksimal həcmi artıq ehtiyat həcmi ilə məhdudlaşdırılır. Bu onunla əlaqədardır ki, kreditə verilmiş vəsaitlər müştərilər tərəfindən ödəmələr üçün istifadə olunur və başqa bankların hesabına köçürülür, bu da həmin bankın artıq ehtiyatının müvafiq azalmasına səbəb olur. Əgər bank sistemi vəsaitlərinə bütövlükdə baxılırsa, onda bir bankın artıq ehtiyatı başqa bankın kreditləşmə prossesi ilə ödəniş hesabına keçərək depozitlərin həcmini artırır və bu da bankın artıq ehtiyatı deməkdir. Bunun hesabına ikinci bank, öz növbəsində kreditləşmənin həcmini artıra bilər, bu isə sonda üçüncü bankın artıq ehtiyatının yaranmasına gətirib çıxarar. Bunun nəticəsində depozitlərin dəfələrlə genişlənməsinə səbəb olur, bunun da adı depozit və ya kredit multiplikasiyasıdır. Beləliklə, bank sistemində depozitlərin artırılması kom- mersiya banklarının artıq ehtiyatınin birgə həcminin artması nəticəsində baş verir. Mərkəzi Bankın hesabında olarkən bu ehtiyatlar Mərkəzi Bankın aktiv əməliyyatları nəticəsində artır. Bu da pul kütləsinin artmasına və iqtisadi agentlərin kommersiya bankları hesabına əmanətlərin həcminin artmasına gətirir çıxarır. Banklarda multiplikasiya modelinin sadələşdirilməsi üçün açağıdakıları qeyd etmək zəruridir: ● Kommersiya bankları artıq ehtiyatları saxlamasalar da, onlardan öz müştərilərinə ssuda vermək üçün istifadə edirlər; ● Bütün kommersiya bankları artıq ehtiyatların həcminə əsasən ssudalar verirlər; 76 ● Kommersiya banklarının depozit hesablarında olan vəsaitlər nağd vəsaitə çevrilməyirlər və müştərilərin he- sabında qalmayırlar; ● Verilmiş kredit vəsaitləri borc alanların cari hesabından hesablaşma hesabına köçürülür; ● Bir bank tərəfindən verilmiş bütün vəsaitlər borc alanlar tərəfindən istifadə prosesində başqa bankda depozit hesabına köçürülür. Bankın ehtiyatını artırır və orada saxlanılır. Depozit multiplikatornun sadə modeli aşağıdakı modeldən görünür. Fərz edək ki, Mərkəzi Bank 1 saylı banka 100. 000 manat məbləğində kredit verməklə bank sisteminin ehtiyatını artırır. Bu zaman 1 saylı bank artıq ehtiyatını 100. 000 manat artırır. 1 saylı bank öz müştərilərinə bu məbləğə kredit verir və bununlada bank sistemində depozitlərin həcmini 100. 000 manat artırır. 1 saylı bank müştərisinə kredit alınmış vəsaiti aldıgı malın dəyərini ödəmək üçün verir. Müştəri başqa 2 saylı banka təqdim olunmuş mallara ödəniş kimi həmin vəsaiti köçürür. Bunun nəticəsində1 saylı Bankda artıq ehtiyat qalmır və 100. 000 manat dəyərində olan depozit 2 saylı Banka keçir. 1 saylı bankdan vəsaitlər malgöndərənə köçürülən kimi, 2 saylı bankın cari hesabındakı məbləğ 100. 000 manat artır. 2 saylı bankın depoziti müvafiq olaraq bu məbləğ qədər də artır. Bank bu vəsaitlərə artıq ehtiyat kimi baxır, bu vəsaitlər ssudaya verilə bilər ona görə ki, mal göndərən onları hesablaşma üçün istifadə etmək fikrində deyil. Beləliklə, bank sisteminin depozitlərinin həcmi 100. 000 manat artdı. Qeyd olunduğu kimi Mərkəzi bank iqtisadiyyatda pul kütləsi həcmini tənzimləmək üçün mütləq ehtiyatlaşma mexanizmini seçir. Məsələn, mütləq ehtiyat həcmi 10% məbləğində nəzərdə tutulub. Bu halda 2 saylı bank tərəfindən 100. 000 manat əlavə depozitlərdən Mərkəzi banka mütləq ehtiyat fonduna 10. 000 manat köçürülür. Qalan 90. 000 manat məbləğ isə artıq ehtiyatdır və müştəriyə ssuda verilə Yüklə 1,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|