62
M1 --- əsasən nağd pullar (tədavüldə olanlar) tələb oluna-
nadək depozitlər (banklarada cari bank vəsaitləri);
M2 --- tərkibinə M1 daxildir və bir qayda olaraq kom-
mersiya banklarinda olan müddçtli depozitlər və əmanətlər;
M3—bu aqreqatın tərkibi bank sisteminin səviyyəsinin
artımından və müxtəlif ölkələrdə maliyyə bazarının inkişafından
asılıdır. M2 aqreqatı ilə yanaşı bura böyük məbləğdə olan
müddətli depozitlər, xüsusi maliyyə-kredit institutlarının
əmanətləri, iri kommersiya banklarının depoziti sertifikatları və
ya başqa pul aktivləri (olkəsindən asılı olaraq daxildir).
Daha geniş pul aqreqatları da tətbiq olunur. Milli pul vahi-
dinin zəruriliyini təmin etmək üçün ölkənin Mərkəzi Bankı xüsusi
tədbirlər həyata keçirir. Bu da mövcud olan iqtisadi şəraitdə pul
kütləsinin zəruri quruluşunu saxlamaqa yönəldilmişdir.
Müxtəlif pul aqreqatları arasında nisbi tarazlığa o vaxt nail
olunmuş hesab edilir ki, əgər M2 və M3 aqreqatlarının artma
tempi M1-in artma tempindən artıqdır.
Hər bir ölkədə pul aqreqatları beynəlxalq standarta uyğun
müəyyən edilir.
Əgər əhalinin nağdsız hesablaşmalarının inkişafı lazımı
səviyyədə olmazsa, bank xidmətləri, maliyyə bazarları və pul küt-
ləsinin göstəricilərinin başqa səbəbləri (respublikada istifadə
olunanlar) oz tərkibinə görə digər ölkələrdən fərqlənirsə, onda
Mərkəzi Bank tətbiq olunan pul aqreqatlarını dövri olaraq dəyişə
bilər.
M0 -(tədavüldə olan nağd pullar) - bura banknotlar və qə-
piklər, əhalidə və bank olmayan kredit-maliyyə təşkilkatlarının
kassalarında və iqtisadi subyektlərdə olan pullar aiddir.
M1-bura küçürülmə depozitləri və M0, kommersiya və
qeyri kommersiya təşkilatları, bank olmayan maliyyə-kredit
təşkilatlarının, fərdi sahibkarlar və fiziki şəxslərin cari depoziti,
tələb olunanadək əmanətlərdə olan pullar və digər hesablarda da
olan qalıq vəsaitlər daxildir.
63
M2 – (milli ifadədə olan manat pul m kütləsi) bura M1 və
başqa depozitlər (müddətli depozitlər), kredit təşkilatlarında
manatla açılmış və qiymətli kağızlardakı vəsaitlər (səhmlərdən
başqa), kommersiya və qeyri kommersiya təşkilatlarında, fərdi
sahibkarlar və fiziki şəxslərdə, həmçinin rezidentlərdə olan pullar.
M3 – (geniş pul kütləsi) M2 və köçürülmə pulları, müddətli
depozitlər (xarici valyuta ilə), qiymətli kağızlar (səhmdən başqa)
bank olmayan maliyyə-kredit təşkilatlarının, fərdi sahibkarların
və fiziki şəxslərin xarici valyutası daxildir.
Ödəmə qabiliyyəti tələbini qiymətləndirmək üçün aktiv pul
kütləsi müəyyən edilir. Aktiv pul kütləsinə manatla tədavüldə
olan nağd pul və milli valyuta ilə tələb olunanadək depozitlər
daxildirlər. Geniş aktiv pul kütləsini M1 aqreqatı ilə yanaşı, onun
tərkibinə xarici valyuta daxil olan tələbedilənədək depozitlər
daxildir.
Pul aqreqatlarının əsasında iqtisadiyyatın kapitallaşdırılması
dərəcəsini təyin etmək olar, bununla da milli təsərrufatın pul
vəsaiti ilə təmin ediməsinin səviyyəsini öyrənmək olar. O ümumu
daxili məhsulun pul kütləsinə nisbəti kimi hesablanır.
Müasir şəraitdə iqtisadiyyatın pula təminatı səviyyəsinə
təkcə pul kütləsinin həcmi təsir etmir, həm də pul vəsaitinin
alıcılıq qabliyyəti də təsir edir. Bununla əlaqədar nominal və real
pul kütləsinin inflyasiya tempinə uyğunlaşdırılması üzrə
uygunlaşdırma edirlər (kənarlaşmaları düzəldirlər). Ona gorə də
real pul kütləsi nominal pul kütləsindən azdır. Əgər ölkədə
infilyasiya tempi pul kütləsinin artım tempini üstələyərsə, onda
nominal pul kütləsinin artmasına baxmayaraq real pul kütləsi
azalır. Qeyd etdiyimiz hər iki göstərici bərabər olarsa, onda
hesablaşma və ödənişlər üçün pul vəsaitinin çatışmamazlıgı
yaranar.
Pul-kredit siyasətini müəyyən edərkən pul-kredit siyasətini
tənzimləyən təşkilatlar pul bazası göstəricisindən istifadə edirlər
(Mərkəzi Bankın pullarından istifadə edirlər). İnkişaf etmiş bir
sıra ölkələrdə M0 istifadə olunur. M0 burada pul aqreqatı kimi
64
deyil, pul kütləsinin göstəricisini hesablamaq üçün istifadə
olunur.
Qızıl standartı şəraitində tədavüldə olan bütün pullar qızılla
təmin olunmuşdurlar və pul bazası mövcud olan qızıl
ehtiyatlarının həcminə bərabərləşdirilirdi. Hal hazırda tədavüldə
qızıla xırdalanmayan kredit pullar mövcuddur. Elə buna görə də
bu anlayışın məzmunu dəyişilmişdir.
Tədavüldə olan nağd pulun və kommersiya banklarının
ümumi pul həcminin yekunu pul bazasıdır.
Bütün bunlar Mərkəzi Bankda hesablanmişdir. Bu göstərici
pul bazası adlanır, belə ki, orada olan pul vəsaitlərindən banklar
istifadə edə bilərlər, digər tərəfdən tədavüldə əlavə pul kütləsinin
yaranma mənbəyi olacaqdır. Bununla əlaqədar qərb iqtisadi
ədəbiyyatında Mərkəzi Bankın bazasını təşkil edən vəsaitləri çox
zaman etibarlı pul mənbəyi adlandırırlar. Pul bazası anlayışını və
onun pul tədavülünün təşkilində rolunu izah etmək üçün Mərkəzi
Bankın balansını nəzərdən keçirmək zəruridir.
Tərkibində maddələr olan sadələşdirilmiş balans mövcuddur
və nəzərdə tutulmuş sualları aydınlaşdırmaq üçün zəruridir.
Cədvəl 1
Mərkəzi Bankın sadələşdirilmiş balansı
Aktivlər
Passivlər
Kommersiya banklarının kreditləri
Hökumətə verilən kreditlər
Qızıl valyuta kreditləri
Tədavüldə olan blanklar
Kommersiya banklarının öhdəlik və ar-
tıq ehtiyatları
Dostları ilə paylaş: |