Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 25 fevral 2010-cu IL tarixli 235
Yüklə 1,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
65 Mərkəzi Bankda olan banknotlar və ehtiyatlar pul bazasını təşkil edirlər. Mərkəzi Bankın pul göstericiləri bakın balansının passivində gostərilir. Eyni zamanda o, Mərkəzi Bankın resusları kimi çıxış edir. Aktiv balansda Mərkəzi Bank resuslarınin bölünməsi əks olunmuşdur. Onun aktiv əməliyyatlarının xüsusiyyəti ondadır ki, o ancaq dövlət və kommersiya banklarının kreditorlaru kimi çıxış ede bilər. Burada suddalar verməklə Mərkəzi Bank iqtisadiyyata aktivlik gətirir. . Pul bazasının quruluşuna əhatəli yanaşma zəruridir. İnkişaf etmiş olkələrdə nağd pul tədavülünün həcmi böyük deyil, əsasən o, yekun pul kütləsində bir nece faiz təşkil edir. Amma pul kütləsinin konponenti kimi banklar xüsusi çəkiyə malik ourlar. Bir sıra ölkələrdə mərkəzi bankların əsas resus mənbəyi pul bazasıdır. Bank ehtiyatları mütləq və əlavə olurlar. Mütləq ehtiyatlar o deməkdir ki, Mərkəzi Bankın tələbi ilə kommersiya bankları vəsait saxlayırlar. Mərkəzi Bank kommersiya banklarını məcbur edir ki, bir sıra məqsədlər üçün nəzərdə tutulan ehtiyatları yaratsınlar. Bank əmanətlərinə zəmanət verən sığorta ehtiyatları yaratmaq zəruridir. Bu da Mərkəzi Bankdan ötrü üçun pul kütləsini tənzimləmək üçün alət rolunu oynayır. İnkişaf etmiş ölkələrdə mütləq ehtiyatlar Mərkəzi Bankın passivlərində kiçik bir hissəni təşkil edir. Bir sıra ölkələrdə onlar rəsmi sürətdə ləğv olunurlar. Buna baxmayaraq dünyanın bir çox olkələrində mütləq ehtiyatlar mövcuddur və onlar Mərkəzi Bankın pul bazasının mühüm tərkib hissələrindən biridir. Əlavə artıq ehtiyatlar odur ki, kommersiya bankları könüllü olaraq Mərkəzi Bankda saxlayırlar. Bu kommersiya bankları üçün aktiv vəsaitlərdir və banklar zəruri olduqda bu vəsaitlərdən öz əməliyyatlarını yerinə yetirmək üçün istifadə edə bilərlər. Kommersiya bankının artıq ehtiyatı onun kassasinda olan nağd pulları Mərkəzi Bankda olan kommersiya bankının koresspondent müxbir hesabında və Mərkəzi Bankda olan depozitlərə 66 yeləşdirilmiş vasitələrdir. Bu vəsaitlər kommersiya bankları tərəfindən banklar arası ödənişləri ödəmək üçün və Mərkəzi Bankdan kreditləri nağd almaq üçündür. Kommersiya bankında artıq ehtiyat əmanətlər axınının artması zamanı, ssuda verilməsi həcminmin artırılmasında mütləq ehtiyat normasınım azalması Mərkəzi Bankdan kreditlərin alınması zamanı mövcud olur. Kommersiya bankı artıq ehtiyatın optimal həcmini müəy- yən edir. Ehtiyatın çatışmazlığı bank əməliyyatlarının aparılmasında çətinlik yaradır. Hesablaşmalar zamanı bank başqa banklardan borc vəsaiti almaq məcburiyyətində qalır, artıq ehtiyatın boyük həcmi bankın gəlirinə mənfi təsir edir. Belə ki, bu vəsaitlər gəlir gətirmir. Mərkəzi Bank kommersiya bankı üçün kreditor olur. Mərkəzi Bank digər kommersiya banklarının artıq vəsaitinin həcminə təsir edə bilir. Mərkəzi Bank kreditlərini məh- dudlaşdırıb və ya artıra bilər və hər gün faiz dərəcələrinə təsir edə bilər. Beləliklə, pul bazarını təşkil edən vəsaitlərin bir hissəsi nağd olaraq əhalinin əlində, digər hissəsi ehtiyat formasında Mərkəzi Bankın hesablarındadır. Bu konponentlər arasındakı fərq bank odənişlərinin inkişafının səviyyəsindən, inflyasiya tempindən, əhalinin gəlirinin mədaxil dinamikasından aslıdır. Müəyyən ölçüdə bu fərqlər Mərkəzi Bank və kommersiya bank- larının faiz siyasətinə təsir edir. Depozitlər üzrə faiz statistikasının bərabər şəraitdə yüksəlməsi zamanı əhaıinin pul yığmaq marağı artır və bunun nəticəsində bank ehtiyatları artır. Pul bazasının di- namikası tədavüldə olan pul kütləsinin artmasına xeylı təsir edir. Mərkəzi Bank pul bazasının həcminin artması zamanı olkədə pul təklifini artırıb və yaxud azalda bilər. Pul bazasının quruluşu dəyişəndə pul kütləsinə təsir edir. Məsələn, əgər pul bazasının həcminin sabit qalması Mərkəzi Bank ehtiyat tələblərini azaldarsa, onda kommersiya banklarının mütləq ehtiyatları azalacaq və artıq ehtiyatlar artacaq. Bu pul təkliflərinin artmasına gətirib çıxarır. Artıq ehtiyat- lar kommersiya banklarında aktiv əməliyyatlar aparmaq üçün 67 vəsait mənbəyi olur (kreditlərin verilməsi sürətlənir). Bu pros- sesdən də yeni depozitlər yaranır (nağdsız pul kütləsi). Pul bazasının həcmi və quruluşu depozit və pul multipli- katorlarının həcmlərinə də təsir edir və bu da kommersiya banklarında pul vəsaitlərinin artması imkanlarını yaradır. 3. 2 Banklarda pul emissiyası Bank sistemi milli təsərrüfatın normal funksiyası üçün onu pul vəsaiti ilə təmin etməlidir. Milli iqtisadiyyatın inkişafı ilə əlaqədar olaraq iqtisadiyyatın pula təlabatının artması qiymətlər səviyyəsinin artırması və ya başqa səbəblərlə bank tərəfindən pul təkliflərinin artırılma zəruriliyinə gətirib çıxardı. Pulların emissiyası - bu tədavülə əlavə pul buraxmaqdır ki, bu da tədavüldə olan pul kütləsininn artımına gətirir çıxarır. Tədavülə pul buraxmaq hər gün bank əməliyyatları aparılan zaman icra olunur. Nağd pulun tədavülə buraxılması kassa əməliyyatı aparılan vaxt baş verir bu da bankların müştərilərə öz kassalarından nağd pul verməsi ilə davam edir (əməkhaqqının ödənişi, nağd formada əhaliyə verilən ssudalar). Mərkəzi Bank tərəfindən köhnə (yararsız) əsknasların yenisi ilə əvəz olunması nağd pulun tədavülünə təsir edir. Nağdsız pulların tədavülə buraxılması ssuda əməliyyatını yerinə yetirilərkən baş verir. O zaman bank öz müştərilərinə nağdsız formada kreditlər verir. Amma tədavülə hər pul buraxılışı emissiya olunur və pul təkilfinin artımına səbəb olur. Ssuda və kassa əməliyyatı zamanı təkcə pul buraxılışı yox, eyni zamanda onların banklara qaytarılmasına səbəb olur. Beləliklə, banklardan nağd pulun verilməsi zamanı eyni vaxta nağd pulun banklarda qəbulu yerinə yetirlir (ticarət müəssisələrinin mədaxil inkasiyası, əmanətlərə nağd pul qəbulu və. b) amma kreditlərin verilməsi ilə yanaşı əvvəl verilmiş ssudalar banka yenidən daxil edilir. Emissiya o vaxt baş verər ki, tədavülə buraxılan pul banklara qayıdan puldan daha çox Yüklə 1,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|