Bu cild üçün orijinal mətni 1981-ci ildə Robert L. MakKan yazmışdır. O, elə
Yüklə 2,56 Kb. Pdf görüntüsü
|
AMERİKA İQTİSADİYYATININ ƏSAS CƏHƏTLƏRİ tənbəki, düyü və indiqo kimi ticarət məhsullan istehsalı yüksəlirdi; Nyu-York, Pensilvaniya, Nyu Cersi və Delavare kimi mərkəzi koloniyalar ümumi məhsulu və xəz dəriləri gəmilərə yükləyib, müxtəlif yerlərə göndərirdilər. Hər üç bölgədə həyat səviyyəsi çox yüksək idi - İngiltərənin özündə fəhlələrin həyat səviyyəsindən yüksək idi. Lakin koloniyalar əldə etdikləri mənfəətləri nümayiş etdirməkdə yavaş tərpəndikləri üçün, bir çox ingilis kapital investorlan kənara çəkildilər ki, kolonistlər arasında sahibkarlara geniş fəaliyyət meydanı açılmış olsun. Bunun nəticəsi kimi, 1770-ci ildə Şimali Amerika koloniyaları iqtisadi və siyasi mə’nada yaranmaqda olan özünüidarə hərəkatının bir hissəsi olmağa hazır idilər. Bu hərəkat 1 Ceymsin (1603-25) dövründən İngiltərənin siyasətində aparıcı mövqe tuturdu. Müzakirələr koloniyalara vergi qoymaq və başqa məsələlər ətrafında gedirdi. Bununla belə çox az amerikalı İngiltərə hökuməti ilə artan narazılığın koloniyaları müstəqilliyə apara biləcəyini fikirləşirdi. Daha doğrusu, onlar ümid edirdilər ki, İngiltərəyə verilməli olan vergilərin müəyyən edilməsi və tənzimlənməsi onların özünüidarənin daha böyük miqyasda tələbini ödəyəcəkdir. 17-ci və 18-ci əsrlərdə İngiltərə siyasətindəki hay-küy kimi, Amerika İnqilabının səbəbləri də siyasi və iqtisadi səbəblər idi; inqilabı yaranmaqda olan orta sinfin nümayəndələri edirdilər. Onlar ingilis filosofu Con Lokkun «Mülki hökumət haqqında ikinci traktat»mdan (1690) götürdükləri «həyat, azadlıq və mülkiyyət üçün müstəqil hüquq» şüarı ilə qışqırırdılar. Lakin 1775-ci ilin aprelində tam siyasi aynlığa gətirib çıxara biləcək bir hadisə baş verdi. Massaçusetsin Konkord şəhərində kolonial ordunun ambarmı ələ keçirmək və kolonial qiyamın qarşısını almaq əzmində olan Britaniya əsgərləri kolonial milis əsgərləri ilə üz-üzə gəliblər və kimsə (onun kim olduğunu heç kəs bilmir) İstiqlaliyyət uğrunda Amerika Müharibəsində ilk atəş açıb. Müharibə 1783-cü ildə sülh müqaviləsi bağlanana qədər davam edib. Həmin müqavilə eyni, zamanda, 1783-cü ildə Birləşmiş Ştatlar adlanan yeni dövlətin müstəqilliyini e’lan edib. YENİ DÖVLƏTİN İQTİSADİYYATI i Q * ildə qəbul olunmuş və bu günün özündə də X / O / “wl fəaliyyətdə olan Birləşmiş Ştatlar Konsti- tusiyası bir çox mə’nada dahi yaradıcı insanlann bəhrəsidir. 29 III HİSSO: AMERİKA İQTİSADİYYATININ TARİXİ PERSPEKTİVİ Konstitusiya müəyyən etdi ki, iqtisadi bir xartiya kimi, Mendən Corciyaya, Atlantik okeandan Missisipi Vadisinə qədər bütün ölkə birləşmiş və ya «ümumi» bazardır. Ştatlararası ticarətdə heç bir tarif və ya vergi olmamalıdır. Konstitusiya müəyyən etmişdi ki, federal hökumət xarici ölkələrlə Amerika ticarətini, eyni zamanda, ştatlararası ticarəti tənzimləyə bilər; vahid müflisləşmə qanunları tə’sis edə bilər; pul kəsə bilər və onun dəyərini tənzimləyə bilər; çəki və ölçü standartlarını müəyyən edə bilər; poçt idarələri yaradaraq, poçt yolları sala bilər; dövlət patentləri və müəlliflik hüquqlarıni müəyyənləşdirə bilər. Sadalananlar arasında sonuncu müddəa «zehni mülkiyyətin» zərariliyinin e’tiraf edilməsinin ilkin olmasına dəlalət edir. Bu elə bir hal idi ki, 20-ci əsrdə ticarət danışıqları aparmaq üçün böyük əhəmiyyət kəsb etdi. Ölkənin «Bani Atalar»mdan biri və Corc Vaşinqtonun xəzinədarlıq katibi Aleksander Hamilton elə iqtisadi inkişaf vasitələrini təbliğ edirdi ki, həmin vasitələrlə federal hökumət açıq borcvermə və hamilik tarifi yolu ilə yenicə fəaliyyətə başlayan istehsalata qayğı göstərsin. O, eyni zamanda, tə’kid edirdi ki, federal hökumət milli bank yaratsın və İnqilabi Müharibə dövründə koloniyalar etdikləri ictimai bordan öz öhdəsinə götürsün. Yeni hökumət Hamiltonun təkliflərindən bə’zilərini qəbul etdi, lakin tarifləri Amerika xarici siyasətinin mahiyyətcə əsas hissəsinə çevirdi. Bu vəziyyət, demək olar ki, 20-ci əsrin ortalarına kimi davam etdi. İlk Amerika fermerləri milli bankın varlılara yoxsulların həyatı hesabına xidmət edəcəyindən qorxduqlarına baxmayaraq, Birləşmiş Ştatların ilk Milli Bankı 1791-ci ildə imtiyaz aldı və 1811-ci ilə qədər davam etdi. Hamilton inanırdı ki, Birləşmiş Ştatların iqtisadi yüksəlişi dəniz nəqliyyatının, istehsalatın və bank işlərinin inkişafına kapital qoymaq yolu ilə baş verəcək. Hamiltonun siyasi rəqibi Tomas Ceferson öz fəlsəfi müddəalarını adi adamları siyasi və iqtisadi istibdaddan qorumağın vacibliyi ilə əsaslandırırdı. O, xüsusən kiçik fermerləri «ən qiymətli vətəndaşlar)) kimi tə’rif edirdi. 1801-ci ildə Ceferson prezident oldu və desentralizasiya məsələlərinə və aqrar demokratiyaya daha çox qayğı göstərdi. 30 AMERİKA İQTİSADİYYATİNIN OSAS CDHƏTLORİ CƏNUBA VO QƏRBƏ DOĞRU HƏRƏKƏT E li Uitninin 1793-cı ildə xam pambığı çiyiddən və başqa lazım olmayan itkilərdən təmizləmə üçün kəşf etdiyi pambıqtə- mizləmə maşını kətan bazarlarını məşhurlaşdırdı. Cənubda plantatorlar əsasən Qərbə doğru hərəkət edən kiçik fermerlərin torpaqlarını ahrdilar. Qul əməyi ilə becərilən nəhəng plantasiyalar tezliklə bir sıra ailənin əsaslı şəkildə varlanmasına səbəb oldu. Bir sıra amerikalının fikrinə görə, Qərbə doğru axın fərdiyyət- çilik irsini və elə bir ən’ənəni nümayiş etdirir ki, bu ən’ənə dunnadan yüksələn həyat səviyyəsi və gələcəyə nikbin baxışla xarakterizə olunur. Bu səpkidə olan köçlər məskunlaşanların üç dalğasından ibarət olub. Birinci dalğa zamanı ən ilkin fərdi qruplar öz həyat və yaşayış tərzlərinin ovçuluqdan və bahqtutmadan asılı olduğu üçün gəliblər. Kənd təsərrüfatı işləri ilə məşğul olmaq onların peşələri olmayıb və kənd təsərrüfatında istifadə etdikləri heyvanlar ancaq at, inək, bə’zən donuz və, güman ki, bir sıra hallarda toyuq-cücə olub. Bunun da nəticəsində onların həyat səviyyəsi aşağı olub. Köçənlərin növbəti dəstəsi torpaqları pulla satın alıblar, tarlaları meşələrdən və kol-kosdan təmizləyərək, yollar salıblar və daimi məskunlaşıblar. Onların fermalan tam şəkildə olmasa da, əsasən, müstəqil idi. Sonuncu dalğa isə onlardan əvvəl gələnlərdən və eyni səviyyədə, yaxud daha geniş maddi imkanlan olan adamlardan ibarət idi və belələrinin çoxlu kapitalı var idi. Onlar yüksəlməkdə olan çoxlu dəyərlər yaradır və onlan inkişaf etdirir, eyni zamanda səmərəli biznes haqqında düşünürdülər. Onlar öz fermalannm bütün fəaliyyətini bazara doğru yönəltməyə çalışırdılar və onlar elə yarı-kənd icmaları qururdular ki, bu icmalar keçmişdə adamların heç vaxt təsəvvürünə belə gətirə bilmədikləri yüksək həyat səviyyəsi standartı yaradırdı. QEYRİ-MÜOYYƏN İQTİSADİYYAT: 1820-1860-Cl İLLƏR 1820 : ■ci illərdə Amerika əhalisi hələ də müvafiq imkanlara və tərəqqiyə nail olmaq niyyəti ilə Qərbə doğru hərəkəti davam etdirirdi. Belə adamları bə’zən ciddi şəkildə müstəqil olan və hər cür hökumət nəzarətinə və ya müdaxiləsinə qarşı ciddi müxalifətdə olan adamlar kimi qələmə verirdilər. Lakin, əslində, onlar hökumətdən ya bilavasitə, ya da bilvasitə 3l Yüklə 2,56 Kb. Dostları ilə paylaş:
|