Bu cild üçün orijinal mətni 1981-ci ildə Robert L. MakKan yazmışdır. O, elə
Yüklə 2,56 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XI HİSSƏ: SON SÖZ
- AMERİKA İQTİSADİYYATININ OSAS COHOTLƏRİ
- XI HİSSO; SON SÖZ
- AMERİKA İQTİSADİYYATININ OSAS COHOTLORİ
- XI HİSSO: SON SÖZ
- ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
- ODOBIYYAT SİYAHISI
XI HİSSƏ: SON SÖZ B İZ artıq qeyd etmişdik ki, bazar sisteminin sadə qəlibi ilə Amerika təcrübəsinin arasında əhəmiyyətli ziddiyyət var. Birləşmiş Ştatlar müəyyən dərəcədə həmişə yaradıcı iqtisadi amil olan hökumətə arxalanmışdır. Digər tərəfdən, Birləşmiş Ştatlar eyni zamanda həmişə müəyyən dərəcədə (bir sıra hallarda çox geniş dərəcədə) hökumətin səlahiyyətinə şübhə ilə yanaşmışdır. Əmək, kənd təsərrüfatı, kiçik şirkət, iri korporasiya. Federal Ehtiyat Sistemi və hökumət hamısı birgə qarşılıqlı hərəkət edirlər ki, müxtəlif iqtisadi sistem istehsal etsinlər. Bizim burada təqdim etdiklərimiz, əsasən, ağıl, nəzəriyyə və keçmiş təcrübənin aydınlaşdırdığı tarixi salnamədir. Bəs gələcəkdə necə olacaqdır? Hər hansı bir sahədə, daha az şəkildə isə dinamik, dəyişkən iqtisadiyyat sahəsində əvvəlcədən fikir demək təhlükəli bir hərəkətdir. Şübhə yox ki, keçmiş gələcəyə tə’sir edir, lakin hətta keçmişin özü də ziddiyyətlərdən xali deyildir. Bundan əlavə, gələcək keçmişə arxalanmamalıdır. Heç kəs bilmir ki, bizi küncün 0 tayında hansı yeni ideya, ixtira və ya texniki tətbiq üsullan gözləyir. Keçmişdə bu cür inkişaflar (onlar inandıra bilərlər ki, onlar məhsuldarlıq normalarına da tə’sir edirlər) iqtisadi dünya üçün geniş nəticələr verirdi. Onlar aşağıdakı suallara cavab verirdi: Hansı sənaye sahəsi çiçəklənəcək və ya süqut edəcək? Necə iş tapmaq mümkün olacaq? Öz işlərini saxlayanlar üçün həyat səviyyəsi necə olacaqdır? Əgər bu dəyişikliklərin xüsusiyyətləri üzərində düşünüb-daşınmaq mə’nasız görünürsə, hər halda bunların hansı şəraitdə baş verə biləcəyini müzakirə etmək faydalı ola bilər. İNFLYASİYA VƏ YA TƏDRİCİ YÜKSƏLİŞ 1980-ci; illərin axırlarında və 1990-cı illərin . əvvəllərində inflyasiya hələ aradan qaldırılmamışdı, lakin amerkalılar sevinirdilər ki, 1970-ci illərlə müqayisədə inflyasiyanın səviyyəsi nisbətən aşağı və sabitdir. Bu, əsasən, 1980-ci illərin əvvəllərində tələbatın dəhşətli dərəcədə aşağı düşməsindən və kəskin pul siyasətindən irəli gəlirdi. Lakin amerikalıların çoxu inflyasiya probleminin həll olunduğuna tam əmin deyildi. Onlar 1990-cı ildə çox narahat oldular ki, nefti bol olan körfəzdə müharibə başlanmasının nəticəsi kimi, neft 204 AMERİKA İQTİSADİYYATININ OSAS COHOTLƏRİ məhsullarının qiyməti dünya bazarında kəskin şəkildə artdı. Bir neçə aydan sonra qiymət yenə aşağı düşdü və hərbi hərəkətlər dayandınidıqdan sonra baş vermiş hadisə sanki heç bir uzun sürən inflyasiya nəticəsi qoymadı. Lakin bu hadisə Birləşmiş Ştatlar iqtisadiyyatının qəfildən baş verən şoka qarşı necə həssas olduğunu göstərdi. 1990-cı ilin neft şoku, görünür, Birləşmiş Ştatlar iqtisadiyyatının 1991-ci il tələbatının aşağı düşməsinə gətirib çıxardı. Bu zaman amerikalıların çoxunun əsas qayğısı yenidən başlaya biləcək inflyasiya qorxusunu tədricən iqtisadi dirçəliş nə zaman baş verəcək, dirçəliş nə dərəcədə möhkəm ola bilər və ilkin yüksəlişdən sonra iqtisadiyyat yenə də qəflətən aşağı sürüşə - «ikinci dəfə batma» tələbatın aşağı düşməsi kimi tanınan hadisə - bilərmi suallarına cavab tapmaqla əvəzetmə idi. Yüksək gəlir faizi normaları iqtisadi yüksəlişi ləngidir, halbuki gəlir faizi normaları artıq yüksək idi, nisbətən ona görə ki. Birləşmiş Ştatların büdcə defısitləri böyük idi və güman da var idi ki, bu defisitlər qeyri-müəyyən halda davam edə bilər. Əlavə olaraq, iqtisadiyyatçılar Şərqi Avropadan ötrü iri məbləğdə kapital tələbləri gözləyirdilər; Şərqi Avropa isə dünyanın elə bir hissəsi idi ki, sosialist nəzarəti məngənəsinin qarşışını almaq üçün bazara əsaslanan iqtisadiyyata qayıtmağa ciddi cəhd göstərirdi. İqtisadi dirçəlişin möhkəmliyi ilə bağlı qayğının başqa səbəbləri də var idi. Ağır borc irsi və əmək qabiliyyəti olmayan maliyyə müəssisələri qoyan 1980-ci illərin borcvermələrinin həddən artıq olmasının nəticəsi kimi. Birləşmiş Ştatlar bankları və başqa borc verənlər 1990-cı illərdə borcvermə standartlarını dar çərçivəyə saldılar. Əlbəttə, bütün maliyyə sektoru gərginlik halında idi, cünki banklar, əmanətlər və borclar, eyni zamanda keyfiyyətcə pis təşkil edilmiş borclar portfelinin altında axsayan bir sıra tə’minat kompaniyaları çalışırdılar ki, əlavə kapital almaq və ya birləşmək yolu ilə özlərini xilas etsinlər. Lakin bunların çoxu müflisləşdi, bə’ziləri isə heç borclarını da qaytara bilmədilər. Qismən bu problemlərin nəticəsi kimi, amerikalılar Birləşmiş Ştatlar maliyyə sisteminin 20-ci əsrin tutqun illərində qlobal rəqabətə yararlı olub-olmadığı haqqında dönə-dönə suallar verirdilər. Ancaq bir neçə onillik əvvəl Birləşmiş Ştatlar pul -mərkəzi bankları dünyanın ən iri bankları sırasına çıxdı; 1991-ci ildə ən yüksək yer tutan 20 bankın arasında biri də qalmadı. Böyüklük heç də güclü olmaq tə’minatı vermədiyi üçün aydın idi ki, Amerika 2Ö5 XI HİSSO; SON SÖZ bank fəaliyyəti köhnəlmişdi, keçmiş zamandakı təfəkkür tərzi hakim rol oynayırdı. Buna əsasən, çoxlu kiçik şəhər banklarına ehtiyac var idi ki, bu banklar fermerlərə borc pul versinlər, eyni zamanda Böyük Depressiya dövründə banklara cürbəcür məhdudiyyətlər qoysunlar, lakin islahatlar paketində razılıq əldə etmək üçün cəhdlər çətin oldu. YENİDƏNQURMAYA i^^vvəllərdə qeyd edildiyi kimi, iqtisadiyyat tarixində müəyyən EHTİYAC V^mövzularm öz-özünü təkrar etmək meyli var. İqtisadi yenidənqurma da onlardan biridir. Demək olar ki, bu həmişə çətindir. Amerikalıların çoxunun əvvəllər bununla bağlı bir neçə variantı olub: kənd təsərrüfatı sektorunun möhkəmləndirilməsi (bu proses bütün 20-ci əsr boyu davam etmişdir və fermerlərin çoxunu öz torpaqlarından məhrum etmişdir), 1970-ci və 1980-ci illərdə məhsul istehsalı sektorunu tam yenidənqurma (bu proses zavod və fabrikdə işin sayım dəhşətli şəkildə azaltmış, demək olar ki, bir neçə sabiq Birləşmiş Ştatlar sənaye icmalarını adamlardan təmizləmişdir). Bu, iqtisadiyyatçı Cozef A. Şumpeterin yazdığı kimi, kapitalizmin özünü yenidən möhkəmləndirmək vasitəsi olan «yaradıcı dağıtma» nümunəsidir; axırda yenidən qurulmuş sektor nisbətən kiçik və müxtəlif ola bilər, lakin o nisbətən güclüdür və qlobal rəqabətin amansız tədbirlərinə dözməyə daha artıq qadirdir. Eyni zamanda işlərini itirənlərə daha çox imkanı olan sənaye sahələrində iş verirlər. 20-ci əsrin sonlarında belə işlər kompüterlər və biotexnologiya kimi yüksək texnologiyalı sənaye sahələrində, eyni zamanda səhiyyə qayğısı və kompüter proqramlaşdırılması kimi sür’ətlə genişlənən sənaye xidməti sahələrində artmaqda idi. NO QƏDƏR YÜKSƏLMƏLİ? ^ * əsrin sonlarında Amerika ictimaiyyəti qarşısında duran əsas məsələlərdən biri yüksəlişlə necə rəftar olunması idi. İqtisadi yüksəliş Amerika uğurunun canım və qanını təşkil etmişdir: vaxtaşırı tənəzzülə və zəifləmələrə baxmayaraq, Birləşmiş Ştatlar iqtisadiyyatı bütün dövrlərdə jdiksəlməkdə davam edib. İqtisadi «kökə» həmişə o dərəcədə böyük olub ki, mühacirlərin yeni nəsilləri ondan özləri üçün bir dilim kəsə biliblər. Yenə də, iqtisadi yüksəlişin yüksək normasını saxlamağın mümkün olmadığını və ya, güman ki, güclə də olsa, bunun 206 AMERİKA İQTİSADİYYATININ OSAS COHOTLORİ qarşısının alınmasının vacib olduğunu təsdiq edənlərin səsləri ardı- arası kəsilmədən ucalır. İnkişafın olmaması və ya zəifləməsi tərəfdarlarının bütün mövqelərini heç kəs qəbul etməsə də, qarşısı alınmayan, maneə törədilməyən yüksəlişin öz-özlüyündə avtomatik olaraq, yaxşı olduğu fikrinə inamın aydın şəkildə zəifləməsi halları olub. Məsələn, torpaq sahəsinin inkişafı məsələsi əvvəllərdə olduğundan daha ciddi şəkildə müzakirə edilib. 1990-cı illərdə torpağı inkişaf etdirənlərdən tələb etdilər ki, ətraf mühitə tə’sir haqqında hökumətin müxtəlif səviyyələrinə yazılı hesabatlar təqdim etsinlər. Yerli planlaşdırma komissiyalan və Ətraf Mühiti Mühafizə Agentliyi kimi bir sıra federal agentliklər araşdırmalar aparır və təhlükəsiz, yaxşı planlaşdırılmış iqtisadi inkişaf naminə proqramları idarə edirdilər. Nə qədər zibilləmə həddən artıqdır? Amerikalılar yeni iş yerləri yaratmaq üçün nə qədər açıq sahə əldə edilməsini istəyirlər? Nə qədər işdən imtina edilməlidir ki, vəhşi heyvanların həyatının təhlükəsizliyi tə’min olunsun? (Müəyyən federal meşələrdə həyatı təhlükə qarşısında qalmış bayquşların bə’zi növlərini saxlamaq üçün ağacların kəsilməsinin qadağan edilməsi haqqinda 1991-ci il qərarı amerikalılann bə’zilərini sevindirdi, bə’zilərini isə qəzəbləndirdi.) Bu və ya digər məsələlərlə bağlı qərarlar həyatın bütün keyfiyyətinə necə tə’sir edəcəkdir? Bunların hamısı çox çətin məsələlərdir və, demək olar ki, bu məsələlərlə maraqlanan nə qədər qrup varsa, o qədər də rə’y var. Qlobal səviyyə haqqında oxşar narahatçılıqlar Birləşmiş Ştatlar siyasi xadimlərinin gündəlik məsələlərinin müzakirəsində də, başqa ölkələrinkində olduğu kimi, özünə yol açmışdır: İqlim şəraitinin dəyişməsi, ozon çatışmamazlığı, meşələrin qırılması və dənizlərin çirkləndirilməsi kimi ətraf mühit məsələlərini necə yoluna qoymalı? Daş kömür yandırmaqla işləyən zavodların və benzinlə işləyən avtomobillərin sayı azaldılacaqdırmı ki, karbon dioksid qazının və başqa «boz ev» qazlarının yayılmasının qarşısı alınsın (ona görə «boz ev» qazı deyilir ki, bu qazın qlobal qızma kimi tanınan hadisəyə təkan verdiyini güman edirlər)? Ogər qlobal qızma baş verərsə, bu hadisə Amerikanın lap göbəyində yerləşən zəngin kənd təsərrüfatı məhsulu istehsal edən sahələr kimi torpaqlann puç olmasına gətirib çıxaran viranedici dəyişikliklərə səbəb ola bilərmi? Öz iqtisadiyyatının nəhəng miqyasına görə, Birləşmiş Ştatlar bu məsələlərin zəruri şəkildə əsas icraçısı oldu. 2Ö7 XI HİSSO: SON SÖZ Bu və ya buna oxşar başqa məsələlər gələcək iqtisadiyyatın yüksəlişi haqqında aparılan müzakirələrin ən mürəkkəbidir. Birləşmiş Ştatlar kimi zəngin bir dövlətdə iqtisadi bərabərsizliyin qəbul oluna biləcək səviyyəsi hansıdır? Uzun müddət davam edən zəif yüksəliş və ya yüksəlişin heç olmaması, üstəlik real gəlirin azalması özü ilə yeni və mümkün ola biləcək ictimai, siyasi və iqtisadi partlayış problemləri (elə problemlər ki, onlar bu günün perspektivindən açıq şəkildə fərqlənə bilsin) gətirə bilərmi? Ancaq federal səviyyədə deyil, həm də ştat və yerli səviyyələrdə davam etməkdə olan mövcud büdcə defısitlərinin ixtiyarına verilmiş ictimai fondların məhdudlaşdırılması şübhə doğurmur. Hökumət öz müşahidəçi və tənzimləyici rolunu saxlayacaqmı? Hökumətin müxtəlif formalarda tə’min etdiyi xidmətlərin taleyi necə olacaq? Onlar tədriclə özəl sektorunmu sərəncamına veriləcək? Belə xidmətlər tam tə’min olunmaqda davam edəcəkmi? Keçmişdə olduğu kimi, gələcəkdə də qəbul olunacaq qərarlar Birləşmiş Ştatlar iqtisadiyyatının forma və məzmununa əsaslı tə’sir edəcəkdir. Beləliklə, öz dövlətlərinin yaradılmasından iki əsrdən də artıq keçməsinə baxmayaraq, amerikalılar bir çox problemlərlə qarşılaşırlar. Lakin onlar 200 il əvvəl etdikləri kimi, mühacir axım Birləşmiş Ştatlara yenə də davam edirdi. 1990-cı illərdə mühacirlər artıq Avropadan elə çox sayda gəlmirlər, onlar indi Asiyadan və Latın Amerikasından gəlirlər. Onlar üçün Amerika həmişə olduğu kimi əlverişli imkan torpağıdır. 208 ƏDƏBİYYAT SİYAHISI Amerika İqtisadiyyatı Haqqında Qısa Ədəbiyyat Siyahısı AREEDA, PHILLIP and LOUIS KAPLOW _____________________________________ Anlilnıst Analysis: Prohlems, Texl, Cases 4th ed. Little, Brown, 1988 BHAGWATI, JAGDISH ____________________________________________________ The World Trading System at Risk Princeton University Press, 1991 BROADUS, ALFRED _____________________________________________________ A Primer on the FED Public Services Office, Federal Reserve Bank of Richmond, VA, 1988 BRUCHEY, STUART _____________________________________________________ Enterprise: The Dynamic Economy of A Free Peopie Harvard University Press, 1990 BRUYN, SEVERYN T, ____________________________________________________ A Future for the American Economy: The Sociai Market Stanford University Press, 1991 COCHRAN, THOMAS C. __________________________________________________ Business in American Life: A History McGraw-Hill, 1974 CYERT, RİCHARD M. and DAVİD M. MOWERY, eds. __________________________ Technology and Employment: Innovation and Growth in the U.S. Economy National Academy Press, 1987 DERTHİCK, MARTHA and PAUL J. QUİRK ___________________________________ The Polilics of Deregulation Brookings Institution, 1985 DERTOUZOS, MICHAEL L. et al __________________________________ Made in America: Regaining the Prodııctive Edge MIT Press, 1989 DOERİNGER, PETER B,, ed. ________________________________________________ Turhuience in the American Workplace Oxford University Press, 1991 DONAHUE, JOHN D. _____________________________________________________ The Privatization Decision: Public Ends, Private Means Basic Books, 1989 EBELİNG, WALTER ______________________________________________________ The Fruited Plain: The Story of American Agriciılture University of California Press, 1979 FİLİPPELLI, RONALD L., ed. _______________________________________________ Lahor Conflict in the United States: An Encyclopedia Garland, 1990 FRIEDBERGER, MARK _____________________________________________ Farm Families and Change in Twentieth-Centwy America University Press of Kentucky, 1988 209 ƏDƏBIYYAT SİYAHISI GALAMBOS, LOUIS and JOSEPH PRATT The Rise of the Corporate Commonwealth: U.S. Business and Public Policy in the Twentieth Century Basic Books, 1989 GALBRAITH, JOHN KENNETH The New Industrial State 4th ed. Houghton Mifflin, 1985 GILL, WILLİAM J. Trade Wars Against America: A History of the United States Trade and Monetary Policy Greenwood, 1990 HECKSCHER, CHARLES The New Unionism: Employee Involvement in the Changing Corporation Basic Books, 1988 HEILBRONER, ROBERT and PETER BERNSTEİN The Dept and the Defıcit: False Alarms, Real Possibilities Norton, 1989 KRUGMAN, PAUL _____________________________ The Age of Diminished Expectations: U.S. Economic Policy in the 1990's MİT Press, 1990 KUTTNER, ROBERT The End of Laissez-Faire: American Economic Policy After the Cold War Random House, 1991 LAWRENCE, ROBERT Z. and CHARLES L, SCHUTZE, eds. _______ An American Trade Strategy: Options for the 1990's Brookings İnstitution, 1990 LİTTLE, JEFFREY B. and LUCIEN RHODES Understanding Wall Street 3rded.,TAB Books, 1991 PORTER, GLENN Encyclopedia of American Economic Histoıy 3 vols., Macmillan, 1980 SCHMANDT, JURGEN and ROBERT WILSON, eds. Growth Policy in the Age of High Technology: The Role of Regions and States Unwin Hyman, 1990 SCHOTTER, ANDREW Free Market Economics: A Critical Appraisal 2nd ed., Basil Blackwell, 1990 SEXTON, JEAN D. Silicon Valley: Inventing the Future Windsor Publications, 1991 SPULBER, NICHOLAS Managing the American Economy, fronı Roosevelt to Reagan indiana University Press, 1989 210 ODOBIYYAT SİYAHISI U.S. OFFICE OF TECHNOLOGY ASSESSMENT Competing Economies: America, Europe, and the Pacific Rim U.S. Government Printing Office, 1991 WEIDENBAUM, MURRAY Rendezvous with Reality: The American Economy After Reagan Basic Books, 1988 211 FOTOŞƏKİLLƏR: Front cover; Design by David Moore, photograph by Robert A. Grove. Pages 4-5: Andy Levin. 10-11: Lynn Johnson, Black Star. 24-25: Standard Oil. 45: International Harvester Co., J.P.Daneluk. 46-47; Escalon Bery Farms. 48: The American History Slide Coliection, Instructionai Resources Corporation (IRC). 49: Robert Llewellyn, 50: Robert W. Madden, © National Geographic Society. 51: top - Staten isiand Historical Society; bottom - Buffalo and Erie County Historical Society. 52-53: Gary S. Chapman. 54: U.S. Steel Corporation. 55: © Gerd Ludwig, Woodfin Camp. 56-57: Chrysler Corporation. 58: Ford Foundation. 59; The American History Slide Coliection, IRC. 60-61: © Adam Bartos. 62-63: Sun Company, Inc. 64 and 65; The American History Slide Coliection, IRC (2). 66-67: Harald Sund. 68: © Michael Salas. 69: Union Oil Company. 70-71: Dwayne Freeman, © Jalapa Images. 90-91: Gary PergI. 104-105; American Automobile Association. 122-123: David Attie. 137: Brown Brothers. 138: © The Walt Disney Company. 139: Sun Magazine. 140-141: Robert Severi. 142-143: top - Wiiliam E. Mathis, © HOK Photography; bottom - The American History Slide Coliection, IRC. 144-145: Bob Krist. 146-147: top left - American Telephone and Teiegraph Company; bottom left - The National Archives; right - © John Madere. 148: Dick Haistead Time, Sygma. 149; top - The American History Slide Coliection, IRC; bottom - The Library of Congress. 150-151; Robert Llewellyn. 152: © Rob Neison, Black Star. 153: Southworth and Hawes, Boston, Massachusetts General Hospital. 154-155: left-The Library of Congress: right - 1987 © Bob Barrett. 156-157; U.S. Department of Agriculture. 170-171: Wiiliam Franklin McMahon. 186-187; David Falconer, Folio, Inc. 202-203: Wiiliam Albert Allard. EDITOR: Jeanne S. Holden İngiliscədən prof. ASLANOV VAQİF tərcümə etmişdir Distributed by UNITED STATES INFORMATION SERVICE EMBASSY OF THE UNITED STATES OF AMERICA AZADLIQ PROSPEKTİ 83 370007 BAKU, AZERBAIJAN Produced by USIA REGIONAL PROGRAM OFFICE, VIENNA RPO 9410-018 AZERBAIJANI 212 Yüklə 2,56 Kb. Dostları ilə paylaş:
|