Bu cild üçün orijinal mətni 1981-ci ildə Robert L. MakKan yazmışdır. O, elə
Yüklə 2,56 Kb. Pdf görüntüsü
|
AMERİKA İQTİSADİYYATININ OSAS COHOTLƏRİ olmamasıdır. Hər hansı bir özəlləşdirmədə bu, adətən, o deməkdir ki, müqavilə bağlanmazdan əvvəl bir deyil, daha artıq qiymət təklif edən bir neçə nəfər olmalıdır. Və bir sıra hallarda başın üstünü kəsən özəlləşdirmə tə’siri ilə yerli hökumət fəhlələri daha böyük tə’sir göstərə bilərlər ki, onların işləri əllərindən çıxmasın. Daha aydın şəkildə. Birləşmiş Ştatlar istiqlaliyyət əldə etdikdən sonra 200 ildən artıq bir vaxt keçdiyi dövrdə hökumətin iqtisadiyyatda xüsusi rolunun nədən ibarət olduğu məsələsi yüksək dərəcədə mübahisəli qalır. 23 AMERİKA İQTİSADİYYATININ ƏSAS ____________ CƏHƏTLƏRİ ____________ __________ ÜÇÜNCÜ HİSSƏ __________ AMERIKA İQTİSADİYYATININ TARİXİ PERSPEKTİVİ İII HİSSO: AMERİKA İQTİSADİYYATININ TARİXİ PERSPEKTİVİ A merika iqtisadiyyatınin tarixi inkişafının kökü 16-cı, 17-ci və 18-ci əsrlərdə Avropadan iqtisadi mənfəət üçün gəlib Amerikada məskən salanlarla bağlıdir. Bu vaxtlara qədər bütün Şimali Amerika əhalisi yerli amerikalılardan ibarət idi. Bu yerli əhali belə bir əqidədə idi ki, onlar Amerikaya təqribən 20 min il əvvəl bu gün Bering Boğazı yerləşən yerdən quru körpü ilə gəliblər. Avropalılarm Amerikanı ilk «kəşfı» təqribən 1000 il əvvəl vikinqlərə məxsusdur. Lakin bu hadisə hərtərəfli nəzərdən qaçırılmışdı: o dövrdə Avropa cəmiyyətinin ən əsas hissəsi hələ sabit şəkildə kənd təsərrüfatına və torpağa sahibliyə əsaslanırdı. Ticarət hələ o dərəcədə ciddi şəkil almamışdı ki. Şimali Amerikanı tədqiq etmək və orada məskunlaşmaq üçün daha vacib imkanlar açsın. 1492-ci ildə italiyalı dənizçi Xristofer Kolumb ispan bayrağı altında Cənub-Qərb tərəfdən Asiyaya keçid tapmaq məqsədilə yola düşdü və «Yeni Dünyanı» kəşf etdi. Sonrakı 100 il ərzində ingilis, ispan, Portuqaliya, holland və fransız tədqiqatçıları qızıl və var-dövlət, şan-şöhrət axtara-axtara gəlib Yeni Dünyaya çıxdılar. Lakin Şimali Amerika vəhşiliyi ilk tədqiqatçılara çox az şan- şöhrət gətirdi və daha az qızıl verdi, ona görə də gələnlərin əksəriyyəti burada qalmadı. Şimali Amerikada məskən salan ayrı- 26 AMERİKA İQTİSADİYYATININ ƏSAS CƏHƏTLƏRİ ayrı adamlar buraya daha sonralar gəldilər və bir çox hallarda belələri ya müvafiq maddi imkanlar axtarır, ya da dini təzyiqə və siyasi istibdada dözə bilmədikləri üçün, qaçıb bu yerlərdə canlannı qurtanrdılar. 1607-ei ildə bir dəstə cəsur ingilis sonralar Birləşmiş Ştatlar adlanacaq yerdə daimi məskən saldı. Bu məskən Ceymstaun adlanırdı və indiki Virciniya ştatında yerləşirdi. .MÜSTƏMLƏKƏÇİLİK Tlkin koloniyalarda (həm koloniya, həm də müstəmləkə sözləri (KOLONizASiYA) Qnların törəmələri bu kitabda Amerikaya köçərək, orada məskən salmış insan qrupları mə’nasında işlədilir) məskən salmaq üçün gələnlər bir sıra səbəblər üzündən özlərinə yeni vətən axtanrdılar. Məsələn, puritanlar Massaçusetsdə bir neçə yerdə məskən salmışdılar. Bu ingilis kolonistləri dindar, daxilən intizamlı adamlar kimi, dini tə’qiblərə görə qaçıb yaxa qurtarmağa çalışırdılar. Onlar elə bir icma yaratdılar ki, bu icma yaxından onlann dini ideallarına əsaslanırdı. Lakin Yeni Dünyaya ancaq dindarlıqla bağlı olaraq gəlmirdilər. 17-ci əsrdə bir çox kolonistlər bilavasitə biznes alveri ilə bağlı gəlmişdilər. Bundan əlavə, dindarlıq və mənfəət heç də biri digərini hökmən inkar etmirdi. Playmaus plantasiyasında məskən salan puritanlar fikirlərində mənfəət əldə etmək tutmadıqlarına baxmayaraq, əlbəttə, maddi məsələlərə də biganə deyildilər və biganə də qala bilməzdilər. Sonralar Birləşmiş Ştatlar adlanacaq yeri koloniyalaşdırmaq sahəsində Avropa ölkələri arasında ən uğurlu ölkə İngiltərə idi. Onun uğurları Ceymstaun koloniyasından başlayaraq, çarter şirkətlərindən geniş dərəcədə istifadə ilə bağlı idi. Çarter şirkətləri səhmdarlardan, adətən, şəxsi maddi uğur qazanacağına inanan və, əlbəttə, milli gəlirin inkişafını arzulayan tacirlərdən və torpaq sahiblərindən ibarət olurdu. Maliyyələşdirmə xüsusi sektorun əlində olduğu halda, dövlət hakimiyyəti hər bir layihəni çarterlə və ya iqtisadi hüquqlar verən, eyni zamanda, siyasi və hüquqi səlahiyyət verən rəsmi sənədlərlə tə’min edirdi. Koloniyalarda əhəmiyyətli mənfəətlər əldə etmək üçün ilk cəhdlər, əsasən, bəhrə verməmişdi. Hər halda ilk ingilis investorlarının ümidləri bu sahədə puça çıxıb. Şərq Sahilində qızıl az idi və dəmir-filiz mə’dənləri isə iqtisadi cəhətdən faydalı deyil idi. Kənd təsərrüfatı üçün torpaqlar təmizlənməli idi; hətta məhsul 27 III HİSSO; AMERİKA İQTİSADİYYATININ TARİXİ PERSPEKTİVİ bol olanda belə, qiymətlər orta olurdu, çünki nağd pul az idi. Əməyə az pul verilirdi, real əmək haqqı isə İngiltərədə olduğundan yüksək idi. Şərait çox pis idi, mənfəət isə azalmağa doğru meyl edirdi. İlk ingilis investorları tezliklə Ceymstaun və Playmaus koloniyalarında daimi sakinlərə çevrildilər. Siyasi məsələlərə qarışma hallan o zaman nəzərə alınmasa da, çox geniş imkanlara malik idi; kolonistlərə öz həyatlarını, öz icmalarını və öz iqtisadiyyatlarını istədikləri kimi qurmaq imkanı verirdilər; əgər bacara bilirlərsə, onlara mahiyyətcə yeni bir dövlətin təməl daşını qoymağa da səlahiyyət verilirdi. İQTİSADİY YAT I İkin kolonial çiçəklənmə necə olur-olsun, onun sonu xəz dəri ticarəti və xəz dəri geyimləri ilə nəticələnmişdir. Bundan əlavə, Massaçusetsdə balıqçılıq sənayesi ilkin varlanma mənbələrindən birinə çevrildi. Lakin bütün koloniyalarda adamlar ilk növbədə kiçik fermalara və sərbəstliyə daha çox meyl etmişlər. Ev təsərrüfatı ilə məşğul olanlar öz şamlarını və sabunlanm özləri istehsal edir, ehtiyat üçün ərzaq hazırlayır, pivə qıcqırdır və əksər hallarda özlərinə paltar toxumaq üçün ip əyirirdilər. Şimali Karolinanın və Virciniyanın daha geniş plantasiyalarında və azsaylı kiçik şəhərlərdə istehsal edilən tənbəki, düyü və indiqo İngiltərənin London, Bristol və Liverpul bazarlarına ixrac edilir və böyük mənfəət verirdi; bunların əvəzinə ən vacib mallar və hər cür təmtəraqlı şeylər idxal edilirdi. Bu bölgələrdə ticarət və borc iqtisadi həyatın əsas amili idi. Koloniyalar inkişaf etdikcə, onlara yardım edə biləcək sənaye sahələri də yüksəlirdi. Un dəyirmanları və taxtakəsmə zavodları kimi xüsusi istehsalın müxtəlif sahələri meydana çıxmağa başladı. Balıqtutma donanması və vaxtı gələndə əsas ticarət dənizçiliyi tə’sis etmək üçün gəmi tərsanəsi açıldı; İngiltərədə nisbətən nadir hallarda tapılan palıdı Yeni İngiltərədə asanlıqla əldə etmək olardı. Kolonial şəraitdə dəmir istehsalı da tədricən inkişaf etməyə başladı. 18-ci əsrdə inkişafın bölgə nümunələri artıq aydın edilmiş və kifayət dərəcədə sabitləşmişdi. Yeni İngiltərə koloniyaları irimiqyaslı gəmiqayıranlar və gəmi idarə etməyi bacaranlar hazırlamışdi; Mərilənd, Virciniya və Karolina plantasiyalarında 28 Yüklə 2,56 Kb. Dostları ilə paylaş:
|