Азярбайжан республикасы тящсил назирлийи
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
73
vasitəsidir. Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardan səmərəli istifadə etmək, əmək məhsuldarlığını artırmaq, iqtisadi səmərəliliyi yüksəltmək, rəqabətə davamlılığı təmin etmək funksiyalarına malikdir. İstehsal kooperativində görülən işlərin ən azı 70%-i kooperativ üzvləri tərəfindən yerinə yetirilməlidir. İstehsal kooperativlərinin əsas növləri müxtəlif istiqamətli kənd təsərrüfatı istehsal( taxılçılıq, pambıqçılıq, üzümçülük, maldarlıq və s) kooperativləridir. Horizontal (üfüqi) əlaqələr üzrə yaradılır. [17, s 125] Aqrar-sənaye kompleksi sahələri üzrə istehlak kooperativi kənd təsərrüfatı istehsal kooperativlərinə birbaşa texnoloji və müxtəlif xarakterli yardımçı xidmətlərin göstərilməsi funksiyalarını yerinə yetirən hüquqi və fiziki şəxslərin könüllü birliyidir. Kənd təsərrüfatı istehsal kooperativlərinə tədarük və satış, təchizat, məişət, anbar təsərrüfatı, nəqliyyat-daşıma, emal, təmir, aqrokimya, pərakəndə ticarət, müxtəlif növ texnoloji və sair əlavə xidmətlərin göstərilməsi funksiyalarını yerinə yetirir. İstehlak kooperativləri 5-dən az olmayan fiziki və ya hüquqi şəxs tərəfindən yaradılır. İstehlak kooperativlərinin yerinə yetirdiyi işin həcminin pul ifadəsində ən azı 70%-i kooperativ üzvləri tərəfindən həyata keçirilməlidir.Belə kooperativlər adətən kənd təsərrüfatı istehsal kooperativlərinə vaxtı-vaxtında və keyfiyyətlə peşəkar xidmətlər göstərmək məqsədilə yaradılır. Vertikal (şaquli) əlaqələr üzrə yaradılır. [17, s 126] İstehsal-istehlak kooperativləri isə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı ilə yanaşı istehlak kooperativlərinin fəaliyyət növünün birini yaxud bir neçəsini yerinə yetirir. Hər 3 kooperativin həm iqtisadi, həm də sosial səmərəliliyi vardır.
Hökumətlərin istehlak kooperasiyasına, o cümlədən istehlak kredit birliklərinin yaradılmasına artan diqqəti, hazırda Avstraliya, ABŞ, İrlandiya, Kanada, Koreya, Tayvan və bir sıra digər ölkələrdə bu hərəkatın genişlənməsinin həlledici amillərindəndir. Bəzi keçid ölkələrində də kənd istehlak - kredit birliklərinin formalaşmasında dövlətin müvafiq qurumlarının fəal mövqeyi müşahidə edilir. Xeyli dərəcədə bunun nəticəsidir ki, Rusiya Federasiyasında, Ukraynada, Belarusda,
74
Latviyada və digər postsovet məkanı dövlətlərində kənd istehlak kooperasiyasının təşəkkülündə inamlı artım müşahidə olunur [63, 72]. Təbii ki, bazarın səmərəli fəaliyyətinin təmin edilməsində və istehlak kooperasiyasının dəstəklənməsində dövlət tərəfindən həyata keçirilən məqsədyönlü təsirin, müdaxilənin əsas istiqaməti “tənzimləmə” hesab olunur. Tənzimləmə obyektiv vəziyyətə uyğunlaşmaq, zəruri nisbətləri gözdəməklə əlaqədar olan davranışdır. Kooperasiyalarda müvafiq tənzimləmə funksiyaları icra edən bu və ya digər qurumun effektli fəaliyyəti üçün hüquqi zəmin yaradılması, təşkilati - hüquqi əsasların formalaşması və istehlak kooperativlərinə münasibətdə dövlət siyasətinin prioritetlərinin əsaslandırılması labüd hesab edilməlidir. İstehlak kooperativlərinin mövcud olması və normal fəaliyyəti üçün hüquqi zəmin yaradılması məqsədi ilə dövlət kooperativlərin fəaliyyətini tənzimləyən normativ-hüquqi aktlar işləyib hazırlayır və qəbul edir, kooperativlərin payçılarının hüquq və vəzifələrini müəyyənləşdirir. İstehlak kooperativlərinə münasibətdə dövlət siyasətinin həyata keçirilməsi istiqamətlərinin işlənib hazırlanması əhəmiyyətli vəsait və vaxt sərfi tələb edir. Belə ki, dövlət büdcə-vergi və pul-kredit siyasəti vasitələrindən istifadə etməklə, istehlak kooperativlərinə vergi, kredit və sığorta güzəştləri təqdim edir [71]. Görülmüş sistemli tədbirlər nəticəsində son onillikdə kooperasiyaların inkişafı kənd təsərrüfatının inkişafının institusional formasına çevrilməkdədir. Belə ki, dünyada fermerlər çətin vəziyyətdən çıxmaq və səmərəli fəaliyyət göstərmək üçün müxtəlif kooperativlərdə birləşirlər. İnkişafında xeyli yol qət etmiş ölkələrin bir çoxunda istehlak kooperasiyası kooperativ formada yaradılan təşkilatın vacib elementinə, onun inkişafı üzrə sürətləndirici indiqatora çevrilmişdir. Təsərrüfat kateqoriyalarından asılı olmayaraq əmtəə istehsalçılarının, xüsusilə bu sahədə fəaliyyət göstərən fərdi sahibkarların kooperasiyasının dövlət tərəfindən mütləq,lazimi səviyyədə dəstəklənməsi indiki şəraitdə iqtisadiyyatın inkişafına təkan verə bilər. Mərkəzləşdirilmiş planlı iqtisadiyyat şəraitində istehlak kooperasiyasının inkişafında, həmçinin onun maliyyələşməsi və kreditləşməsində inzibati elementlər 75
üstünlük təşkil edirdi. Həmin dövrdə qısamüddətli kreditlər aşağı faiz dərəcəsi ilə verilirdi. Lakin təsərrüfatlar, adətən kredit üzrə yaranmış borclarını ödəmir, həmin kreditlərin daim hesabdan silinməsi isə kreditin mahiyyətinə ziyan vururdu. İstehlak kooperasiyasının ötən əsrin 90-cı illərinin ortalarından etibarən iqtisadi cəhətdən böhrana məruz qalması, nəticə etibarilə bir sıra təsərrüfatların, anbarların, istehsal və tədarük müəssisələrinin itirilməsinə gətirib çıxarmışdır. Bu isə onunla bağlı olmuşdur ki, istehlak kooperasiyaları bazar şəraitində təsərrüfat hesabı və öz xərcini ödəmə prinsipi əsasında işləmək iqtidarında olmamışdırlar. Bundan əlavə, uzun illər formalaşmış iqtisadi əlaqələrin kəsilməsi, eləcə də daxili istehlak bazarının çevik şəkildə qorunmaması nəticə etibarilə istehlak kooperasiyasında fəaliyyət göstərən strukturların maliyyə maraqlarını tam mənası ilə zərbə altında qoymuşdur [61, 71]. Aparılan araşdırmalar göstərir ki, 20-ci əsrin 90-cı illərinin ortalarından başlayaraq istehlak kooperasiyalarının inkişafında güzəştli kreditin rolu xeyli dərəcədə azalmışdır. Bu, Mərkəzi Bankın təkrar kreditləşdirmə(%) dərəcəsini yüksəltməsi ilə bağlı olmuşdur. Eyni zamanda, kompensasiya ödənilmədən kreditlərə görə faiz dərəcəsi artırılmış və bu dərəcə bazar konyukturasına əsasən müəyyələşdirilmişdir. Bildiyimiz kimi istehlak kooperasiyaları çox zaman kənd yerlərində fəaliyyət göstərdiyi üçün banklar üçün arzuolunan dərəcədə cəlbedici sayılmır. Kənd təsərrüfatı istehsalında riskin yüksək olması, digər sahələrlə müqayisədə bu fəaliyyət formasının rentabellik göstəricisinin aşağı olması, borc alanın girov təminatının zəif olması, kreditin məbləği kiçik olduqda bank tərəfindən vəsaitin rəsmiləşdirilməsi ilə bağlı baha başa gələn prosedurlar üçün səmərəsiz xərclər belə vəziyyəti şərtləndirən amillərdir. Bu təsərrüfatlarda maliyyə hesabatının sadələşdirilmiş formasının onların rentabellik səviyyəsi və kredit qabiliyyəti haqqında dəqiq təsəvvür yaratmaması aspekti də bu baxımdan az rol oynamır. Tədqiqatlar və xarici təcrübə göstərir ki, fiziki və hüquqi şəxslərin üzvlük əsasında, yaşayış yerlərinin, əmək fəaliyyətinin, peşə mənsubluğunun ümumi olması və ya qarşılıqlı kreditvermə yolu ilə xüsusi pul vəsaitlərinin yığılması üçün şərait Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|