Aзярбайъанда латын ялифбасына кечид
Yüklə 2,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ümumittifaq Mərkəzi Yeni Türk Əlifba Komitəsinin yaranması
- ÜMYTƏK-nin birinci plenumu
44 İsaxan İSaxanlı
Qurultayda həm ərəb əlifbası tərəfdarlarının, həm də latın əlifbası tə- rəfdarlarının iki əsas məruzə ilə çıxış etməsi nəzərdə tutulmuşdu. La- tınçılar tərəfindən edilən məruzələrdən biri məhz Fərhad Ağazadənin məruzəsi idi. Qurultayda əlifba məsələsi ilə bağlı əsas hadisələr martın 4-də keçirilən sayca 12-ci səhər iclasında baş verir. Fərhad Ağazadə, bu ic- lasda yenidən əlifba məsələsini qaldırır, əsaslı dəlillərlə ərəb əlifbası- nın islahının qəbuledilməz olduğunu və onun latın əlifbası ilə əvəz edilməsinin qaçılmaz olduğunu sübut etməyə çalışır. Bu məsələ ətra- fında ciddi mübahisə düşür və çoxsaylı çıxışlardan sonra, həmin gün axşam iclasında həm ərəb əlifbası tərəfdarlarının, həm də latın əlifbası tərəfdarlarının irəli sürdükləri təkliflərin səsə qoyulması qərara alınır. Beləliklə, 19-cu əsrin ortalarından M.F.Axundovla başlayan və Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra yeni vüsət alan yeni əlifba ideyası, 1926-cı il fevralın 26-dan martın 6-a qədər davam edən Birinci Beynəlxalq Türkoloji qurultayda müzakirə edilərək, qurultayın 4 mart tarixli 13-cü iclasında səsverməyə qoyuldu. Bu tari- xi səsvermə nəticəsində 101 nəfər latın əlifbası tərəfdarlarının təklifi- nə, 7 nəfər ərəb əlifbası tərəfdarlarının təklifinə səs verdi, 9 nəfər isə bitərəf qaldı və beləliklə də, latın əlifbasının bütün Türk-tatar respubli- kalarında tətbiq edilməsi yolunda çox ciddi bir qərar qəbul edildi:
Azərbaycanın təcrübəsindən istifadə etməyi də türk-tatar və başqa xalqlara tövsiyə etmişdi. Bu qurultaydan sonra, təxminən, 1 il ərzində, demək olar ki, türk-tatar xalqlarının yaşadıqları bütün ərazilərdə yeni əlifbanın həyata keçirilməsi üçün yerli əlifba komitələri yaradılmışdı. Fərhad Ağazadə və latin əlifbasina keçid 45
Qurultay başa çatdıqdan bir gün sonra, Səməd Ağamalıoğlunun təşəbbüsü ilə, qurultayda latın əlifbası lehinə səs vermiş türk-tatar xalqları nümayəndələrinin ayrıca bir xüsusi iclası keçirildi və yeni əlifbanın ümumittifaq miqyasda həyata keçirilməsi prosesinə təkan vermək və bunu tənzimləmək məqsədilə, bir mərkəzi təşkilatın yara- dılması vacibliyi haqqında fikir meydana çıxdı. Belə bir təşkilatın ya- radılmasına qədər bu funksiyanı, bu sahədə ilk addım atmış və xeyli təcrübəsi olan AYTƏK-in həyata keçirməsi planlaşdırıldı. Lakin tez- liklə bu məsələ ilə köməkçi bir iş kimi yox, xüsusi bir iş kimi məşğul olacaq təşkilata ehtiyac bütün ciddiliyi ilə duyulmağa başladı. 1927-ci il fevralın 13-də Moskvada SSRİ MİK-nin sessiyası ke- çirilirdi. Sessiyada SSRİ ərazisində yaşayan türk-tatar xalqlarının nü- mayəndələrinin də iştirak etdiyindən istifadə edən Səməd Ağamalıoğ- lu, onların iştirakı ilə ayrıca bir toplantı keçirir və yeni əlifba hərəka- tının Ümumittifaq miqyasda həyata keçirilməsi prosesini tənzimləmək məqsədilə xüsusi bir təşkilat yaratmağı təklif edir. S.Ağamalıoğlunun bu təklifi müsbət qarşılanır və elə oradaca bu işlə məşğul olmaq üçün onun sədrliyi ilə 7 nəfərdən ibarət xüsusi komissiya yaradılır. Komis- siya türk-tatar xalqlarına yaşadıqları yerlərdən öz xüsusi namizədlərini irəli sürmələri barədə müraciət edir. Təxminən 2 ay müddətində nami- zədlərin siyahısı toplanır və 39 nəfərdən ibarət komitə heyəti müəy- yənləşdirilir. Bu rəqəm respublikalar arasında belə bölünmüşdü: Azər- baycan–4, Gürcüstanda yaşayan türklər–1, Ermənistanda yaşayan türklər–1, Naxçıvan–1, Özbəkistan–4, Türkmənistan–2, Başqırdıstan– 2, Tacikistan–1, Dağıstan–2, Qazaxıstan–3, Qırğızıstan–1, Krım–1, Tatarıstan–2, Qara Qalpak–1, Şimali Qafqaz (Dağıstandan əlavə) –3, ayrı-ayrı təşkilatlardan–10. Nəhayət, SSRİ MİK-nin 11 may 1927-ci il tarixli sərəncamı ilə yeni əlifba hərəkatının Ümumittifaq miqyasda həyata keçirilməsini tən- zimləmək məqsədilə Ümumittifaq Mərkəzi Yeni Türk Əlifba Komitəsi (ÜMYTƏK) yaradıldı və Səməd Ağamalıoğlu bu komitənin sədri 46 İsaxan İSaxanlı
1928-ci ilin may ayının 1- dən etibarən komitə Bakıya köçürüldü.
Komitə yaradılandan təxminən, 3 həftə sonra, 1927-ci il iyunun 3-də ÜMYTƏK-nin ilk plenumu Bakıda çağırıldı. Plenumun çağırıl- masını zəruri edən əsas səbəb, müxtəlif respublikalarda hazırlanmış əlifba layihələri arasında böyük fərqlərin olması və hər layihə sahi- binin öz layihəsini ciddi müdafiə etməsi idi. Bu isə nəticədə yeni əlif- ba hərəkatına ciddi mənfi təsir göstərəcək qədər təhlükəli ola bilərdi. Odur ki, vaxt itirmədən, bütün türk-tatar xalqlarını razı salacaq vahid əlifba formasına gəlmək, başqa sözlə, layihələrin unifikasiyasına (bir- ləşdirilməsinə) nail olmaq lazım idi və elə buna görə də bu plenuma “unifikasiya plenumu” adı verilmişdi. Plenuma, əsasən, yeni əlifbanı artıq qəbul etmiş və yaxud qəbul etməyə rəsmi razılığını vermiş yer- lərdən nümayəndələr dəvət olunmuşdu. Bununla yanaşı azsaylı xalqlar adından da, Moskvadan millətlərarası məsələlərlə məşğul olan mərkə- zi təşkilatdan nümayəndələr var idi. Bir neçə gün davam edən müzaki- rələr nəticəsində, iyunun 6-da müxtəlif Türk-Tatar respublikaları tərə- findən təqdim edilmiş əlifba layihələrinin unifikasiya edilməsinə nail olundu və birləşidirilmiş yeni Türk əlifbası qəbul edildi (1, səh. 85). Unifikasiya edilmiş əlifbanın qəbul edilməsi, yeni əlifbaya keçməkdə tərəddüd edən xalqların son inadını qırmış kimi görünürdü. “O, (ərəb əlifbası-İ. İsaxanlı) bir daha dirilə bilməyəcək, bundan sonra ömrünü,
miş yeni Türk əlifbasına ən yaxını AYTƏK-nin hazırladığı variant idi. Fərhad Ağazadə plenumun işində çox fəal iştirak etmiş, birləşdi- rilmiş əlifbada hərflərin düzülüşünün, əsasən, Azərbaycan variantı üzrə aparılmasında məhz onun fikri keçərli olmuşdur. Belə ki, Qırğızıstan nümayəndəsi hərflərin düzülüşü üçün, ərəb və latın əlifbalarının hər ikisindən götürülmüş ortaq sistemə əsaslanan Qırğız variantını təklif
Yüklə 2,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|