Aзярбайъанда латын ялифбасына кечид
Yüklə 2,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
Fərhad Ağazadə və latin əlifbasina keçid 41
raiyyə Komitəsi yanında yaradılmış Azərbaycan Yeni Türk Əlifba Komitəsinin (AYTƏK), sonralar isə Ümumittifaq Mərkəzi Yeni Türk Əlifba Komitəsinin (ÜMYTƏK) elmi şurasına rəhbərlik edir) onun mənzilində çox qısa bir müddət söhbət etməklə yeni əlifba xüsusunda abu-havanı öyrəndikdən sonra, sentyabrın 13-də bir iclas keçirirlər. Bu səfər yolunda ilk iclas idi. Bu iclasda bir neçə iştirakçının ciddi etirazı ilə üzləşsələr də, son nəticə olaraq onların bəzilərini fikrindən döndər- məyə, qalanlarının da fikrində yumşalmaya nail olurlar. Bu iclasda ərəb hürufatının ən nüfuzlu tərəfdarlarından olan Həsən Səbri Ayva- zov son sözünü belə söyləyir: “Hürufat məsələsini ümum türk-tatar
lə təsvir edir: «Səməd ağa sözünü qurtararkən çox həyəcanlı, çox coş- qun idi, gözlərində yeni əlifbanın eşq və sevdası parlayırdı... Səməd ağanın sevincinin hüdudu yox idi. İlk müvəffəqiyyət qazanan bir ordu komandanı kimi sevinirdi. Artıq Krım türkləri yeni əlifbaçılar tərəfə keçmiş hesab edilə bilərdi”. Baxçasaraya qısa səfər edən heyət “Tərcüman” qəzetinin mühər- riri məşhur İsmayıl Qaspirinskinin evində qonaq olur. “Yeni 2 binanı
Bu səfərdən sonra yenidən Simferopola dönən heyət sentyabrın 15-də maarif evində daha bir iclas keçirir. Bu müzakirələrdə, əsasən, ərəb əlifbasının islahı tərəfdarlarının fəallıq göstərməsinə baxmayaraq, geniş müzakirələrdən sonra burada da yeni əlifba tərəfdarlarının sayı- nın artmasına nail olunur. Bu iclasda Xalid Səid ərəb əlifbasının islahı 42 İsaxan İSaxanlı
hur Molla Nəsrəddin bir gün bir leylək tutmuş, uzun ayaqları və bi- çimsiz dimdiklərindən bildiyi quşlara bənzəmədiyini görmüş, bunu qu- şa bənzətmək istəmiş, çox biçimsiz olan dimdiyini dibindən, ayaqlarını da yarısından kəsmiş, “bax indi quşa bənzədin» demiş... Hurufatın is- lahı eynilə Molla Nəsrəddinin leyləyidir. Bilmirəm belə bir leyləyin yaşayacağına ümid edəcək qədər sadəlövh bir adam aramızda tapıla bilərmi?”. Beləliklə, Krımdakı görüşlər ümidverici nəticələrlə başa çatır və heyət Moskvaya, oradan da, qısa müddət qaldıqdan sonra, Daşkəndə yola düşür. Daşkənddə rəsmi söz sahibləri ilə fikir mübadiləsi apar- maq mümkün olmasa da, keçirilən toplantılardan, müzakirələrdən belə nəticəyə gəlmək olardı ki, “özbək və türkmən mütəxəssisləri yeni əli- fba tərəfində idi. Qazaxlar isə yeni əlifbanı qəti surətdə qəbul etməyə- cəklərini bildirmişlərdi, lakin məsələnin ümumi türkoloji qurultayında həll edilməsinin əleyhinə deyildirlər. Belə bir qurultay çağırıldığı təq- dirdə iştirak edəcəklərinə dair söz verdilər. Qurultayda ərəb əlifba- sının qələbə çalacağına əmin kimi idilər”. Daşkənd görüşləri belə qeyri-müəyyən bir ruhda başa çatsa da, məsələnin türk-tatar xalqlarının ümumi qurultayında həll olunacağı sə- viyyəsinə gəlməsini, müəyyən mənada, hər iki tərəf üçün ürəkaçan hesab etmək olardı. Çünki hər iki əlifba tərəfdarları bu qurultayda öz qələbələrinə güvənir kimi görünürdülər. Daşkənddə keçirilən bu görüşlərdən sonra növbəti görüşlər Oren- burqda, Ufada və Kazanda olmalı idi. Lakin oktyabrda Bakıda dərslər başladığına görə texnikumda dil və ədəbiyyat müəllimi işləyən Xalid Səid oktyabrın 10-da geriyə – Bakıya qayıdır. Qarşıdakı görüşdər haq- qında qeydlər aparmağı Vəli Xuluflu öhdəsinə götürür. Təəssüf ki, Vəli Xuluflunun bu barədə heç bir yazısına rast gəlmədik. Amma Xa- lid Səidin xatirələrindən aydın olur ki, həmin səfər oktyabrın 25-də ba- şa çatır. Xatirələrdən bu da aydın olur ki, Ufa görüşlərindən çox razı qa- lan heyət, Orenburq və Kazandan narazı qayıtmışdı. Türk-tatar xalqları arasında yeni əlifba ilə bağlı vəziyyət bu səfərdən sonrakı dövr üçün belə ümumiləşdirilirdi: “1924-cü ilin axırlarında Şuralar İttifaqı da-
Fərhad Ağazadə və latin əlifbasina keçid 43
tan cumhuriyyətləri, Gürcüstan və Ermənistan türkləri yeni əlifbanı qəbul edəcəklərinə dair son sözlərini vermişdilər. Türkistan cumhu- riyyəti tərəddüd və şübhəli bir halda idi. Qazağıstan və Tatarıstanda qəbul edəmiyəcəklərini qəti olaraq bildirmişlər idi. Ancaq məsələ hələ tamamilə həll edilməmiş, ayrı-ayrı cumhuriyyətlər tərəfindən vaqe olan təklifə görə, ümumi bir qurultay çağırılmasının qəti surətdə lazım olduğu anlaşılmışdı”. Bu qurultayda yuxarıda sadalananlardan başqa, bir sıra ayrı yerlərdən də (Türkiyə, İran, Əfqanıstan və. s) türklərin və xeyli sayda mütəxəssislərin dəvət olunacağını nəzərə alsaq, vəziyyətin kifayət qədər qeyri-müəyyən olduğunu anlamaq çətin deyil. Türkoloji qurultayın çağırılması haqqında bundan əvvəl də fikirlər olsa da, məhz türk-tatar xalqlarının yaşadıqları yerlərə edilən bu səfər, belə bir qurultayın çağırılmasının qaçılmaz və çox vacib olduğunu sübut etdi. Bu işlərin davamı olaraq Bakıda Türkoloji qurultayın keçirilməsi məsələsi reallaşdı. Qurultaya ciddi hazırlıq məqsədilə qurultayqabağı Ümumazər- baycan müəllimlər konfransı çağırılmışdı. Bu konfrans fevralın 15-dən 19-a qədər davam etdi. Konfransda, Fərhad Ağazadə qurultayda edə- cəyi məruzə haqqında geniş məlumat vermiş, eləcə də, yeni əlifbaya keçid prosesinin sürətləndirilməsi vacibliyindən danışmışdır. Onun bu fikri konfransın sonunda qəbul edilən qərarda da öz əksini tapmışdır. Qərarda qeyd edilirdi ki, biz başqa türk-tatar xalqlarının latın əlifbası- na keçmələrini gözləməməliyik. Azərbaycan, bir dəqiqə belə dayan- madan, əhalisinin savadsızlığını yeni əlifba ilə aradan qaldırmalı və bu məsələdə başqalarına nümunə olmalıdır. Birinci Beynəlxalq Türkoloji Qurultayın işində Fərhad Ağazadə böyük fəallıq göstərmiş, martın 1-də keçirilən sayca 6-cı iclasda “türk dilində yazı qaydaları” mövzusunda məruzə etmişdir. O, məruzəsində, əsasən, belə bir tezis irəli sürür ki, «türk-tatar dünyasında mövcud olan 3 əlifbadan, dəyişilməmiş şəkildə köhnə ərəb əlifbası türk dilinin yazı qaydalarına heç uyğun gəlmir, islah edilmiş ərəb əlifbası bu tə- ləbləri qismən ödəyir, Azərbaycanda qəbul edilən yeni əlifba isə, heç Yüklə 2,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|