Азярбайъан республикасы дахили ишляр назирлийи
Yüklə 269,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
Mədəniyyət.
Erkən orta çağda Albaniyanın maddi və mənəvi mədəniyyətində mühüm dəyişikliklərin baş verməsi şəhər həyatının inkişafı, memarlıq abidələrinin inşası və xristian dininin yayılması ilə bağlı idi. Bu dövrdə ölkədə çoxlu qalalar, sədlər, saraylar, kilsə və məbədlər tikilmişdi. Belə abidələrdən Alazan çayı sahilindəki Torpaqqala, Ağdamdakı Govurqala, İsmayıllıdakı Cavanşir qalası, Şirvan səddi, Dərbənd səddi və başqaları Alban memarlığının çox yüksək səviyyədə olduğunu göstərir. Albaniya dünyada xristianlığın ən qədim mərkəzlərindən biri olduğundan cəmiyyətin mənəvi həyatına bu din güclü təsir göstərmişdir. Albanların öz yazısı, öz təqvimi və məktəbləri var idi. Alban əlifbası 52 hərfdən ibarət idi. V əsrdə bu əlifba qarqar ləhcəsinə uyğun şəkildə yenidən işlənib hazırlanmışdı. Alban əlifbasının hansı səsləri ifadə etməsi bəlli olsa da, alban dilində yazılmış dini və digər kitablar bizim dövrümüzə qədər gəlib çatmamışdır. Albaniyanın mənəvi mədəniyyət abidələrini erməni dilinə çevirmiş Qriqoryan kilsəsi sözsüz ki, həmin yazılı abidələri məhv etmişdir. Ona görə də ilkin orta çağda albanların dili haqqında fikir söyləmək çox çətindir. Mingəçevirdə 70-ə yaxın hərfdən ibarət olan daş üzərindəki 1 sətirlik yazı, Dərbəndin qala divarındakı 10 işarədən ibarət başqa bir yazı hələ indiyədək oxunmamışdır. Albanlar ilk vaxtlar Ay təqvimindən, IV əsrin ortalarından isə İsgəndəriyyə məktəbi üçün səciyyəvi olan təqvimdən istifadə edirdilər. Bu təqvimdə ilin başlanğıcı avqustun 29-u götürülürdü. 27 Albaniyada V əsrdə məktəblər fəaliyyət göstərirdi. M.Kalankatlının yazdığına görə, Alban hökmdarı Yesuagen uşaqların məktəblərə göndərilməsi və onlara yazmağın öyrədilməsi, məktəblərdə uşaqların hətta yeməklə təmin olunması haqqında əmr vermişdi. Yesuagen Alban əlifbasının yeni variantını başa çatdırandan sonra, dini kitabların yunan dilindən alban dilinə tərcüməsinə xüsusi diqqət yetirirdi. Albaniyanın mənəvi-dini dirçəlişi III Mömün Vaçaqanın adı ilə bağlı idi. Xristianlığı bütün ölkə ərazisində yaymaq üçün bütpərəst və atəşpərəstləri, kahinləri təqib edən, ölkədən qovan III Vaçaqan yeni kilsə və monastrlar tikdirir, məktəblər açırdı. O, kəndlərə gələrkən ilk növbədə məktəblərə baş çəkər və şagirdləri başına toplayardı. Uşaqların əllərində kitablar və yazı lövhələri olardı. M.Kalankatlının yazdığına görə, «hökmdar hamının ucadan kitab oxumasını əmr edər, özü isə buna xəzinə tapan adam kimi sevinərdi». 28 NƏTİCƏ Feodal münasibətlərinin möhkəmlənməsi burada məhsuldar qüvvələrin inkişafına şərait yaratdı. Yazılı mənbələr, eləcə də arxeoloji və etnoqrafik materiallar Azərbaycanda əkinçilik, maldarlıq və sənətkarlığın inkişafında xüsusi irəliləyiş olduğunu göstərdi. Yenə həmin mənbələr erkən orta əsr Azərbaycanında yeni şəhərlərin salınması, köhnə şəhərlərin çiçəklənməsi prosesinin getdiyini sübut etdi. İstehsal qüvvələrinin artması, feodal münasibətlərinin inkişafı və möhkəmlənməsi nəticəsində, eləcə də Albaniya və Adurbadaqanın iqtisadiyyatında Şəhərlərin rolunun yüksəlməsi ilə bağlı olaraq Şəhərlərin sosial strukturunda da dəyişikliklər baş verdi, əkinçiliklə əlaqəni kəsmiş azad sənətkarlar meydana çıxdı. Erkən orta əsrlər dövründə Azərbaycan əhalisi sasanilərə, bizanslılara və başqa işğalçılara qarşı mübarizə apardı. V əsrin əvvəllərindən türkdilli tayfaların hələ eramızın ilk əsrlərindən başlanan axını daha da gücləndi. Əsasən Dərbənd keçidindən olan bu axının qarşısını almaq üçün sasanilər Azərbaycan torpaqlarında güclü müdafiə xətləri çəkməyə başladı. IV yüzillikdən başlayaraq, xristianlıq Albaniyanın dövlət dininə, yeni yaranmış feodal cəmiyyətinin hakim ideologiyasına çevrildi. Zərdüştiliyin möhkəm yer tutduğu Sasani vilayəti Adurbadaqan isə bu dövrdə artıq müstəqilliyini itirsə də, dini və mədəni mərkəz rolunu daha da artırdı. VI əsrdə Sasani hökmdarı I Xosrov Ənuşirəvanın keçirdiyi yeni inzibati islahata əsasən Albaniya da Atropatena və başqa yerlərlə birlikdə Sasani imperiyasının "Adurbadaqan (ərəb-fars ənənəsinə görə Azərbaycan) kustu (tərəfi)" adlanan şimal bölgəsinə daxil edildi. Bununla da hələ erkən Sasanilər dövründə siyasi mənasını itirmiş və yalnız coğrafi adını şaxlamış "Adurbadaqan - Azərbaycan" məfhumu ilk dəfə olaraq Arazdan şimalda və cənubda yerləşən torpaqlarımızı özündə birləşdirən vahid siyasi- inzibati mənanı kəsb etdi. 29 Yüklə 269,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|