Aztermoizol asc-əMƏk resurslarindan səMƏRƏLİ İSTİfadəNİn təKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ Mövzusunda d I ssertas I y a I Ş İ Kafedra: «Menecment və marketinq»

Sxem 1.4. Ehtiyatlar istifadə müddətinə görə aşağıdakı kimi bölünür:
Sahə ehtiyatlarına daha mütərəqqi texnika və texnologiyadan istifadə, optimal kooperasiya və istehsalatın bu sahədə kombinasiyası, məqsədəuyğun ixtisaslaşma və konsentrasiya hesabına əmək məhsuldarlığının artırılması imkanları daxildir.
1.3 Əmək resurslarının istifadəsinin səmərəliliyinin yüksəlməsinə yönələn tədbirlər planı.
Hal-hazırda, mərkəzləşdirilmiş iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatına keçidlə səciyyələnən dövrdə, hər hansı bir təşkilati-hüquqi formanın - dövlət, kiçik, səhmdar və s. - iqtisadi, sosial və texniki inkişafın sabitliyinin idarə olunması elementi kimi əməyin normalara uyğunlaşdırılmasının rolu artır.
Bu, ilk növbədə, maddi nemətlərin istehsalı (xidmətlərin göstərilməsi) prosesində işəgötürən (administrator, etibarlı şəxs və s.) ilə işçi arasında yaranan münasibətlərdə iqtisadi amilin rolunun artması, gəlirin əldə edilməsi və bölüşdürülməsi, həmçinin müasir menecmentin sosial yönümünün gücləndirilməsi ilə izah olunur.
Reallaşdırma mexanizminin daxili məzmununa görə işçilərin əməyinin səmərəliliyinin artırılması problemi işə motivasiya mexanizminin təkmilləşdirilməsi problemi ilə eynidir.
Motivlər və stimullar sistemi müəyyən bazaya – əmək fəaliyyətinin normativ səviyyəsinə - əsaslanmalıdır. İnsanın əmək münasibətlərinə daxil olması faktının özü göstərir ki, o, əvvəlcədən razılaşdırılmış mükafat müqabilində bəzi öhdəlikləri yerinə yetirməlidir.
Stimullaşdırmanın effektivliyinin artırılması və bunun əsasında motivasiyanın yaxşılaşdırılması konkret vəziyyəti nəzərə alan və məqsədli istiqamətə malik tədbirlər sistemi vasitəsilə həyata keçirilməlidir.
İşçilərin əmək davranışına, onun vasitəsilə isə əmək motivasiyasına idarəetmə təsiri əmək fəaliyyətini tənzimləyən məcburi normaların yerinə yetirilməsi üçün zəruri olan tələblərin müəyyən edilməsi yolu ilə aşağıdakı istiqamətlər üzrə təşkilati, iqtisadi və mənəvi-psixoloji təsir tədbirləri sistemi vasitəsilə həyata keçirilə bilər.
Birinci istiqamət əsasən təşkilati, normativ üsullarla, ikinci istiqamət isə stimullaşdırma yolu ilə həyata keçirilir. Üçüncüsü, əmək motivasiyasına əsaslanır. Əmək davranışına təsirin ayrı-ayrı istiqamətlərinin nisbəti hansı vəziyyətdə və hansı məqsədlə tətbiq olunmasından və idarəetmə orqanlarının məqsədlərinin insan maraqlarına nə dərəcədə uyğun olmasından asılıdır.
Əmək motivasiyasına müxtəlif stimullar təsir edir:
- güzəştlərin iqtisadi normativləri sistemi;
- əmək haqqı səviyyəsi və gəlirlərin bölüşdürülməsinin ədalətliliyi;
- əmək şəraiti və məzmunu;
- kollektivdə münasibətlər;
- ətrafdakıların rəğbətini qazanmaq;
- karyera mülahizələri;
- yaradıcılıq və maraqlı iş;
- özünü təsdiq etmək istəyi və daimi risk;
- sərt kənar tapşırıqlar və daxili mədəniyyət və s.
Hal-hazırda əməyin normalara uyğunlaşdırılması işinin təşkili zamanı əmək münasibətləri sahəsində bazar iqtisadiyyatının xüsusiyyətlərini nəzərə almaq lazımdır.
Hər şeydən əvvəl, müxtəlif mülkiyyət formalarının (o cümlədən əməyə aid) mövcud olduğu dövrdə işəgötürənin və işçinin iş vaxtının əsaslandırılmış sərfiyyatının müəyyən edilməsinə və ondan istifadə edilməsinə iqtisadi marağı artır.
İşəgötürən istehsal vasitələrinin (və ya onların bir hissəsinin) sahibi kimi işçinin əməyindən minimal xərclərlə rasional istifadə, o cümlədən heyətin optimal sayı, əmtəənin (xidmətlərin) yüksək keyfiyyətini təmin edərkən minimum iş vaxtı sərfiyyatı yolu ilə onların tətbiqindən maksimum gəlir götürməyə çalışır. Buna görə də inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı olan ölkələrdə bir sıra firmalarda (onların bölmələrində) əməyin normalara uyğunlaşdırılması üzrə proqramlar yaradılır. Bu proqramlara normalaşdırma sahəsini genişləndirməsi, lazımi səviyyədə saxlayaraq normaların və normativlərin yüksək keyfiyyətinin təmin edilməsi, normativçi mütəxəssislərin yüksək ixtisaslı kadrlarının formalaşdırılması və s. yolu ilə bütün işçilərin əmək potensialından maksimum istifadəsinə yönəlmiş qarşılıqlı əlaqəli tədbirlər daxildir. Eyni növ işlərə (funksiyalara) bərabər qoyulmuş vaxt normalarının müəyyən edilməsinin və vahid avtomatlaşdırılmış normativ-informasiya bazasının yaradılmasının zəruriliyinin artması ilə bağlı olan əməyin normalara uyğunlaşdırılması üzrə mərkəzləşdirilmiş xidmətin bütün firma çərçivəsində koordinasiya fəaliyyətinin möhkəmlənməsi yeni tendensiyadır. Eyni zamanda əməyin normalara uyğunlaşdırılması, müvafiq hesabatların, sənədlərin yaradılması və s. məsələləri üzrə məsləhət xidmətləri geniş yayılır. Bazar münasibətləri inkişaf etdikcə, əməyin normalara uyğunlaşdırılması məsələləri daha çox idarəetmənin sosial-iqtisadi və sosial-psixoloji aspektləri ilə əlaqələndirilir, çünki heyətin əməyindən istifadənin səmərəliliyinin artırılması problemi ən kəskin problem olaraq qalır.
Əməyin normalara uyğunlaşdırılması müxtəlif sosial-iqtisadi məsələlərin həllinə yalnız o halda əhəmiyyətli təsir göstərir ki, müəssisədə optimal təşkilati-texniki, iqtisadi, psixofizioloji və sosial amilləri nəzərə alan mütərəqqi normalar fəaliyyət göstərir.
Öz əmək qabiliyyətini reallaşdıran işçinin iş vaxtından daha səmərəli istifadə etməyə marağı, eyni zamanda, normal əmək şəraiti və onun obyektiv hesablanmış xərclər əsasında müəyyən edilmiş optimal gərginlik tələbləri artır.
İş vaxtının müddəti gərginlik dərəcəsi (intensivliyi), əmək sərfiyyatından səmərəli istifadə edilməsinin təşkili üzrə normativ tənzimlənmədən hər hansı bir müəssisə, mülkiyyət və idarəetmə strukturu daxilində bazar münasibətləri reallaşa bilməz.
Bazar iqtisadiyyatı üçün səciyyəvi olan tam iqtisadi müstəqillik və ya sahibkarlıq azadlığı məhsulun (xidmətlərin) nomenklaturasının, idarəetmənin təşkilati-hüquqi forma və strukturlarının, maliyyə planlaşdırılmasının və digər təsərrüfat-istehsalat məsələlərinin həllinin seçilməsi ilə yanaşı heyətin sayının müəyyən edilməsində, kadrların seçilməsində, əməyin ödənilməsinin forma və sistemlərinin, onun təşkili üsullarının seçilməsində, normalarının dəyişdirilməsi və onlara yenidən baxılması və normalaşdırmanın digər məsələlərinin həllində müstəqilliyi nəzərdə tutur.
Bu o deməkdir ki, müasir şəraitdə əsas əmək məsələlərinin həllinin istiqaməti müəssisə səviyyəsinə köçürülür.
Sahibkarlıq üçün istehsal xərclərinin (o cümlədən əmək resurslarına) dəqiq qeydə alınması və onlara nəzarət, eləcə də iş vaxtından maksimum səmərəli istifadə hesabına bütün kateqoriyalarda işçilərin əmək məhsuldarlığının artırılması çox vacibdir.
Bu məsələlər əməyin normalara uyğunlaşdırılması yolu ilə həll edilir.
Xarici mütəxəssislər qeyd edirlər ki, əməyin normalara uyğunlaşdırılması tətbiqi zamanı sahibkarlar dəyişməz istehsal qüvvəsi şərti ilə məhsulun (xidmətlərin) buraxılış həcminin və keyfiyyətinin yüksəldilməsi və xərclərin azaldılması hesabına gəlirin artması ilə ifadə olunmuş mühüm effekt, həmçinin kadr axınının, əmək münaqişələrinin sayının azalmasında özünü göstərən sosial effekt müşahidə edirlər.
Hal-hazırda işçilər üçün sahibkarlıq azadlığı yalnız ixtisas səviyyəsinin, əməyin mürəkkəbliyinin qiymətləndirilməsi yolu ilə deyil, həm də iş vaxtının və əmək fəaliyyətinin intensivliyinin (gərginliyinin) dərəcəsini nəzərə almaq yolu ilə öz bacarıqlarının tətbiq sahəsinin müstəqil seçimi ilə ifadə olunur. Eyni zamanda rəqabəti nəzərdə tutan bazar münasibətləri qiymətin əmələ gəlməsindən, tələb - təklif əlaqələrini nəzərə alınmaqla bazarın özünütənzimləməsindən və s. asılıdır. Azad qiymətlər, sözsüz ki, istehsal edilən məhsulun (xidmətin) vahidinin payına düşən əmək sərfiyyatının qeydə alınmaması anlamına gəlmir, bu da öz növbəsində, onun qiymətinin müəyyən edilməsi zamanı əsaslandırılmış əmək sərfiyyatının təyin edilməsi zərurətini yaradır, yəni normalara uyğunlaşdırılmanın iqtisadi əhəmiyyətini artırır.
Əmək proseslərinin normalara uyğunlaşdırılmasına, iş vaxtının zəruri sərfiyyatının müəyyən edilməsinə və ondan səmərəli istifadə olunmasına maraq işəgötürən və işçinin bazar münasibətlərinə daxil olduğu əmək bazarında işçi qüvvəsinin dəyərinin (qiymətinin) müəyyən edilməsi zamanı da artır. Bu münasibətlər ictimai istehsalatın bütün mərhələlərində əmək potensialının (işçi qüvvəsinin) formalaşdırılması və ondan istifadə edilməsi yolu ilə tənzimlənir, istehsal vasitələrinə və istehsal predmetlərinə olan mülkiyyət forması və işçi qüvvəsinin özü ilə müəyyən edilir. İşçi qüvvəsinin qiyməti iqtisadiyyatda keçid dövrünün bir çox aspektləri ilə bağlıdır və bir çox amillərdən asılıdır. Bununla yanaşı, konkret müəssisədə hər bir işçi üçün əmək qiymətinin müəyyən edilməsi zamanı ixtisasının, mürəkkəbliyinin, şəraitinin qiymətləndirilməsi ilə bərabər iş vaxtının davamlılığının, gərginlik dərəcəsinin, habelə iş tempinin müəyyən edilməsinə ehtiyac yaranır və təsadüfi deyil ki, bu proses bazar iqtisadiyyatı inkişaf etmiş ölkələrin müəssisələrində (firmalarında) operativ normalara uyğunlaşdırılmanın ayrılmaz hissəsidir.
Yuxarıda göstərilənlər keçid dövrünün şərtlərini nəzərə almaqla iqtisadiyyatın idarə edilməsinin müxtəlif səviyyələrində əməyin normalara uyğunlaşdırılması işinin təşkili və təkmilləşdirilməsinin əhəmiyyətini təsdiq edir.
Lakin müəssisələr yeni idarəetmə, yenidəntəşkil və s. formalarına keçdikcə, onların əksəriyyətində əməyin normalara uyğunlaşdırılmasına mənfi münasibət, istehsalat-təsərrüfat, qiymətin yaranması məsələlərinin və s. həllində onun rolunun inkar edilməsi, habelə heyətin əməyinin təşkili və normalara uyğunlaşdırılması ilə məşğul olan xidmətlərin azaldılması və ləğv edilməsi, əmək mütəxəssisləri üçün kadr hazırlığının və ixtisasartırma proseslərinin azaldılması müşahidə edilir. Bu vəziyyətin səbəbləri həm obyektiv, həm də subyektiv xarakter daşıyır.
Beləliklə, hal-hazırda iqtisadiyyatın inkişafının müasir mərhələsinin xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq əmək sərfiyyatı normalarının əsas funksiyalarını - əmək ölçüləri, əmək haqqı ölçüləri, istehsalın, əməyin və idarəetmənin təşkilinin səmərəliliyinin standartı, əməyin məhsuldarlığının, məhsulun (xidmətin) qiymət və keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi meyarı - yerinə yetirilməsi üçün şərait yaratmaq tələb olunur.
Əmək normasının əmək ölçüsü kimi funksiyası mərkəzləşdirilmiş iqtisadiyyat şəraitində təcrübədə yerinə yetirilməmişdir, çünki iş vaxtı sərfiyyatı normaları əmək sərfiyyatı kifayət qədər qiymətləndirilmədən, iş vaxtının aşkar və gizli itkilərini və əməyin məhsuldarlığının daha yaxşı təşkili və normalara uyğunlaşdırılması hesabına əmək məhsuldarlığının artırılması imkanlarını əsaslı şəkildə nəzərə alınmadan əldə edilmiş əmək haqqından çıxarılmışdır. Bu, əmək normasının bu funksiyanın rolunun əhəmiyyətini azaltmış, ödəmədə bərabərliyə gətirib çıxarmış, işçinin iqtisadi marağını aşağı salmış, bəzi hallarda kadr axınının artmasına səbəb olmuşdur, beləliklə işçilərin əmək potensialının kifayət qədər səmərəli olmayan istifadəsinə gətirib çıxarmışdır. Müasir şəraitdə, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, hər bir işçinin əmək fəaliyyətinin ölçüsü, habelə onun gərginlik səviyyəsinin, iş tempinin ölçüsü kimi əmək normasının funksiyasının rolu yüksəlir.
Bazar iqtisadiyyatına keçid zamanı əməyin ödənilməsi ölçüsü kimi əməyin normalara uyğunlaşdırılması funksiyası dövlət tənzimlənməsindən kənara çıxır, müəssisənin funksiyasına çevrilir. Tarif məhdudlaşdıran göstərici deyil, yalnız müəyyən ixtisasa uyğun əmək haqqın ödənilməsi səviyyəsinin dövlət təminatıdır.
Müəssisə müvafiq kateqoriyalararası nisbət və yaşayış minimumu ilə müəyyən edilən birinci kateqoriyalı baza dərəcələri (ştatı) üzrə tarif dərəcəsinin (ştatının) səviyyəsini dəyişə bilər. Fərdi və ya orta əmək haqqının birbaşa tənzimlənməsindən əmək haqqı vəsaitlərinin vergi metodu ilə tənzimlənməsi keçid həyata keçirilir.
Fərdi əmək haqqının məbləği işçinin əməyi və əməyin ödənilməsi üçün müəssisənin qazandığı vəsaitin həcmi ilə müəyyən edilməlidir. Zaman normasının iqtisadi əhəmiyyəti onun əmək fəaliyyətinə motivasiyanın paylanması və stimullaşdırılması üçün bir vasitəyə çevrilməsindən ibarətdir.
İşçinin əmək haqqı ilə birbaşa əlaqəsi olmayan zaman norması maddi və əmək resurslarından səmərəli istifadə etmək və məhsulun (xidmətlərin) keyfiyyətinə riayət etmək şərti ilə mahiyyətcə texnoloji prosesin yerinə yetirilməsi üçün zəruri istehsal zamanına çevrilir, yəni məhsulun (xidmətlərin göstərilməsinin) istehsal prosesinin (tsiklinin) hazırlanması (xidmətlərin göstərilməsi) tənzimləmə funksiyasını yerinə yetirmək məqsədi daşıyır.
İstehsalatın operativ idarə edilməsi, məhsulun (xidmətin) əmək intensivliyinin (tutumunun) müəyyən edilməsi, əmək məhsuldarlığının artımının hesablanması, əmək nəticələrinin müqayisəli təhlili, texnika və texnologiyanın, istehsal və əməyin təşkilinin və son nəticədə həmin müəssisənin (təşkilatın, firmanın) menecment səviyyəsinin qiymətləndirilməsi üçün əmək sərfiyyatı normalarından istifadə etmək məqsədəuyğundur.