Aztermoizol asc-əMƏk resurslarindan səMƏRƏLİ İSTİfadəNİn təKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ Mövzusunda d I ssertas I y a I Ş İ Kafedra: «Menecment və marketinq»

Sxem 1.3.
Əmək məhsuldarlığının artımı planlarında, bir qayda olaraq, iki göstərici hesablanır:

hasilat (istehsal) — iş vaxtı vahidində istehsal edilmiş məhsulun miqdarı və əmək intensivliyi (qabiliyyəti tutumu) — məhsul vahidinin hazırlanmasına sərf olunan iş vaxtının miqdarı. Hasilat əmək məhsuldarlığının səviyyəsinin qeydə alınması üçün ən geniş yayılmış göstəricisidir.
W=Q/T
burada W – istehsal (hasilat), Q – istehsal edilən məhsulun həcmi, T – iş vaxtının sərfiyyatı.
Əks (tərs) göstərici isə əmək intensivliyidir (qabiliyyətidir tutumudur) (t): t=T/Q.
Hasilat müxtəlif dövrlər üçün hesablana bilər.
Görülən işlərin həcminin və işlənmiş vaxtın hansı vahidlərdə ölçülməsindən asılı olaraq, hasilat səviyyəsinin hesablanmasının bir neçə metodu mövcuddur.
Müəssisənin ən mühüm məqsədi əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinin mövcud, hələ istifadə edilməyən real imkanlarını ifadə edən əmək məhsuldarlığının artım ehtiyatlarının daimi axtarışı və reallaşdırılmasıdır.
Əmək məhsuldarlığının səviyyəsini qiymətləndirmək üçün ümumiləşdirici, şəxsi və köməkçi göstəricilər sistemi istifadə olunur. Ekspertlər tərəfindən əmək məhsuldarlığının səviyyəsinin qiymətləndirilməsinin ən geniş yayılmış üsulları kimi (məhsulun həcminin ölçü vahidindən asılı olaraq) əmək məhsuldarlığının ölçülməsinin üç üsulunu: təbii, əmək və dəyər metodlarını müəyyən ediblər. Bu metodların məzmununu nəzərdən keçirək.
Əmək məhsuldarlığının ölçülməsinin təbii metodu məhsulun iş vaxtının vahidində istehsalını təbii formada əks etdirir. Təbii hasilat göstəricisi hesablanarkən istehsal edilmiş məhsul və hasilatın özü kütlənin, həcmin, sahənin və s. fiziki vahidlərində, yəni ədədlərdə, tonlarda, kiloqramlarda, kub və ya kvadrat metrlərdə və s. ölçülür. Bu üsul sadə, aydın və etibarlıdır. Ancaq nadir hallarda istifadə olunur, çünki sahədə, sexdə, müəssisədə tamamilə eyni məhsullar istehsal olunur. Onun digər növü məhsulun və ya işin bir növünün əmək intensivliyinə (qabiliyyətinə tutumuna) görə digərinə (üstünlük təşkil edən) nisbətən bərabərləşdirən şərti-təbii hasilat göstəricisidir.
Bu zaman nisbətən eynicinsli məhsullar şərti-təbii vahidlərlə (şərti tonlar, ayaqqabı cütləri, konserv qabları və s.) ifadə edilir. Hazırlanmış məhsulun şərti vahidlərdə yenidən hesablanması buraxılan hər növ məhsulun həcminin müvafiq köçürmə əmsalına vurulması ilə həyata keçirilir. Əmək məhsuldarlığının təbii göstəriciləri kiloqramlarla, metrlərlə, ədədlərlə və s. ifadə edilir. Təbii göstəricilər neft, qaz, kömür, meşə və digər sənayelərində, şərti-təbii göstəricilər isə toxuculuq, sement, metallurgiya sənayesi müəssisələrində tətbiq olunur. Müəssisə bir neçə növ eynicinsli məhsul istehsal edirsə, hasilat şərti-təbii vahidlərdə hesablanır. Şərti-təbii ölçülərin (məsələn, şərti konserv bankaları) istifadəsi bu göstəricilərin tətbiqi imkanlarını genişləndirməyə imkan verir.
Əmək məhsuldarlığının ölçülməsinin əmək metodu məhsul vahidinin hazırlanmasına iş vaxtının normativ və faktiki sərfiyyatını nəzərə alır. Əmək metodu işçilərin əməyindən normativlərlə müqayisədə istifadənin, hasilat (istehsal) normalarının yerinə yetirilməsi səviyyəsinin və ya işçilərin normativ iş vaxtının faizlə azaldılmasının səmərəliliyini müəyyən etmək üçün tətbiq edilir. Əmək göstəriciləri texniki normalaşdırma və əməyin qeydə alınması üzrə yaxşı qurulmuş iş tələb edir. Onlar əsasən müxtəlif məhsullar istehsal edən iş yerlərində, sahələrdə, sexlərdə təbii pul vahidləri ilə ölçülə bilməyən tamamlanmamış istehsalın əhəmiyyətli həcmləri olduqda istifadə olunur. Əmək metodu məhsulun hazırolma dərəcəsindən asılı olmayaraq bütün növlərinə tətbiq oluna bilər və əmək məhsuldarlığında nisbi dəyişikliklərin öyrənilməsi zamanı geniş istifadə olunur. Lakin bu metod tətbiq olunan və təşkilati-texniki əmək şəraiti təkmilləşdikcə daim dəyişən normaların sabitliyini tələb edir.
Təcrübədə istehsal olunan məhsulun həcminin dəyər göstəricilərindən istifadə edilməsinə əsaslanan əmək məhsuldarlığının ölçülməsinin dəyər metodu daha geniş yayılmışdır. Onlar müxtəlif məhsulları (xidmətləri) olan müəssisələrdə əmək məhsuldarlığının səviyyəsini və dinamikasını müəyyən etmək üçün istifadə edilə bilər. Bu zaman əmək məhsuldarlığının (xüsusilə onun dinamikasının) dəyər göstəricilərinə əsasən ölçülməsinin dəqiqliyini təmin etmək üçün ilk növbədə qiymət amilinin onun səviyyəsinə təsirini nəzərə almaq lazımdır.
Dəyər üsulu istifadə edildikdə əməyin məhsuldarlığı istehsal olunan məhsulun həcminin sənaye-istehsalat heyətinin orta sayına bölünməsi yolu ilə hesablanır. Əmək məhsuldarlığının ölçülməsinin dəyər üsulunun istehsal edilmiş məhsulun müxtəlif dəyər ifadələrindən (əmtəə, ümumi, satılmış, təmiz, normativ-təmiz məhsul, emalın normativ dəyəri) asılı olaraq bir neçə növü var.
Əmək məhsuldarlığının ölçülməsinin dəyər metodu müxtəlif çeşidli məhsul istehsal edən müəssisələrdə geniş tətbiq edilir, çünki müxtəlif növ işlərin vahid ölçüyə gətirilməsi yolu ilə qeydə alınmasına və müqayisə edilməsinə imkan verir.
İstehsal müəssisələrində əmək məhsuldarlığının ölçülməsinin ümumiləşdirci göstəricilərinə bir işçinin payına düşən məhsulun orta illik, orta günlük və orta saatlıq istehsalını, həmçinin bir işçinin payına düşən məhsulun orta illik bir dəyər göstəriciləri ilə ifadə olunmuş istehsalını aid edirlər. Şəxsi göstəricilər müəyyən növ məhsul vahidinin istehsalı (məhsulun əmək tutumu) və ya müəyyən növ məhsulun bir işçi tərəfindən buraxılması üçün lazım olan vaxt sərfiyyatıdır.
Köməkçi göstəricilər müəyyən növ iş vahidinin yerinə yetirilməsinə və ya zaman vahidində görülən işlərin həcminə zaman sərfiyyatını səciyyələndirir. Əmək məhsuldarlığının ən ümumiləşdirici göstəricisi 1 işçinin payına düşən məhsulun orta illik istehsalıdır. O, yalnız işçilərin istehsal qabiliyyətindən deyil, həm də onların sənaye-istehsalat heyətinin ümumi sayında xüsusi çəkisindən, habelə onların işlədikləri günlərin sayından və iş gününün müddətindən asılıdır.
İşçi heyətinin (müəssisənin işçilərinin) əmək məhsuldarlığının artırılması ondan ibarətdir ki, istehsal olunan məhsulda canlı əməyin payı azalır, keçmiş qeyri-təbii cansız əməyin payı artır, bununla yanaşı, məhsul vahidinə payına düşən canlı və təbii əmək sərfiyyatı azalır.
Əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinin planlaşdırılmasında əmək məhsuldarlığının səviyyəsini xarakterizə edən mütləq göstəricilərdən və onun artım dinamikasını müəyyən edən nisbi göstəricilərdən istifadə olunur.
Sahələr, sexlər, iş yerləri üzrə əmək məhsuldarlığının planlaşdırılması birbaşa hesab üsulu ilə aşağıdakı kimi həyata keçirilir. Müəyyən dövr ərzində əmək məhsuldarlığının dəyişməsi hasilat (H) və ya əmək intensivli (qabiliyyəti tutumu) (Ət) göstəriciləri üzrə aşağıdakı formulların köməyi ilə müəyyən edilir:
Iəm = Hi/Hə
Iəm = Ət ə/Ət i
burada Iəm - əmək məhsuldarlığının artım indeksi;
Hi və Hə - müvafiq ölçü vahidlərində ilkin və əsas dövrlərdə məhsul hasilatı istehsalı;
Ət i və Ət ə - ilkin və əsas dövrlərdə məhsulun əmək tutumu.
Əmək məhsuldarlığının artım tempi aşağıdakı formullarla müəyyən edilir:
ƏM = (Hi/Hə) x 100
ƏM = (Ət ə Ət i) x 100
ƏM = ((Hi-Hə)/Hə) x 100
ƏM = ((Ət ə - Ət i)/ Ət i) x 100
burada ƏM - əmək məhsuldarlığının artım tempi,%.
Əmək məhsuldarlığının artım faizi əmək intensivliyinin tutumunun azalması faizi ilə üst-üstə düşmür - birincisi həmişə ikincidən çoxdur. Yuxarıda göstərilən göstəricilərin nisbəti aşağıdakı formullarla müəyyən edilə bilər:
ƏM = (Ət x 100) / (100 - Ət)
Ət = (ƏM x 100) / (100 + ƏM),
burada Ət - əmək intensivliyinin tutumunun azalması faizi.
Əmək məhsuldarlığının artması (ƏMa) iş vaxtına qənaət göstəricisinin vasitəsi ilə də müəyyən edilə bilər:
ƏMa = Q/( Ət - Q) x 100,
burada Q - əməyə qənaət;
Ət - əsas dövrün göstəricisinə əsaslanan məhsulların əmək intensivliyi tutumu.
Texniki-iqtisadi göstəricilərin planlaşdırılması üsulu ilə əmək məhsuldarlığının planlaşdırılmasının növbəti metodunu nəzərdən keçirək. Müəssisədə əmək məhsuldarlığının səviyyəsi və onun artırılması imkanları bir sıra amillər və onun artım ehtiyatları ilə müəyyən edilir.
Əmək məhsuldarlığının təhlili və planlaşdırılması zamanı onun artım ehtiyatlarının, yəni əmək məhsuldarlığının artırılması üçün konkret imkanların aşkar edilməsi və istifadə edilməsi vacib məsələdir. Əmək məhsuldarlığının artım ehtiyatları ictimai əməyə qənaət edilməsi üçün şərait yaradan aşkar olsa da, müxtəlif səbəblərdən hələ istifadə olunmayan imkanlardır. Ehtiyatların aşkar edilməsi bu işlə məşğul olan mütəxəssislərin yüksək səriştəliyini tələb edən kifayət qədər ciddi və mürəkkəb məsələdir.