Azərbaycan VII-IX əsrləRDƏ
Yüklə 2,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II FƏSİL AZƏRBAYCAN ƏRƏB İSTİLASI ƏRƏFƏSİNDƏ I. VI əsrin axırları və VII əsrin əvvəllərində
48 II FƏSİL AZƏRBAYCAN ƏRƏB İSTİLASI ƏRƏFƏSİNDƏ I. VI əsrin axırları və VII əsrin əvvəllərində 49 siyasi vəziyyət VII əsrin başlanğıcında təqribən bütün Orta Şərq, o cümlədən Zaqafqaziya bir-biri ilə çəkişən iki qüdrətli rəqib dövlət - Bizans ilə Sasanilər İranı arasında bölüşdürülmüşdü. Ümumi adı "Arran" (Albaniya, Ağvank) olub, yarımmüstəqil, əmirlik və ya padşahlıq şəklində İrandan asılı olan Azərbaycanın şimal rayonları daim öz daha güclü qonşuları və xəzərlərin 1 işğalçılıq hücumlarına məruz qalmışdır; bu işğalçılardan hər biri Arran xalqını kölə halına salmağa, onun torpaqlarını və təbii sərvətlərini qarət etməyə cəhd edirdi. Bu şəraitdə Arran çox vaxt gah bir, gah digər güclü qonşudan siyasi və iqtisadi cəhətdən asılı vəziyyətdə olmuşdur. Bir əyalət (kustak) kimi Sasanilər imperiyası tərkibinə daxil olmuş Azərbaycanın cənub rayonları da Bizans ilə İran arasında tez- tez baş verib bəzən on illərlə davam edən dağıdıcı müharibələr nəticəsində çox məhrumiyyətlərə qatlaşmışdır. VI əsrin axırlarında həm Azərbaycan, həm də Arran Sasanilər imperiyasının tərkibinə daxil olub İberiya və Ermənistanla birlikdə imperiyanın dörd inzibati vahidindən biri olan Şimal canişinliyi (Qafqaz kustakı) 2 təşkil edirdilər. İranın inzibati bölgüsü haqqındakı məlumata əd-Dinəvəridə rast gəlirik: "Kisra Ənuşirəvan ölkəni dörd yerə (hissəyə) böldü və bunlardan hər biri bir nəfər rəis tərəfindən idarə olunurdu. Dörd hissədən biri Xorasan, Sicistan və Kirmandan, o birisi - İsfahan, Qum, Cibəl, Azərbaycan və Ermənistandan, üçüncüsü - Fars, əl-Əhvaz və əl-Bəhreyn, dördüncüsü – İraqdan tutmuş Rum ölkəsinin sərhədinədək uzanan yerlərdən ibarət idi" 3 .
Təbərinin) qədim ərəb müəlliflərindən verdiyi məlumatda deyilir ki, imperiyanın dörd əyalətə (kustaka) bölünməsi hələ I Xosrovdan 1 А.Ю.Якубовский. Ибн Мискавейх о походе руссов в Берда'a в 332 (943/944 г. н.э.). BB, т.XXIV, 1926, стр. 74. 2 С.Т.Еремян. Феодальные образования Картли в период марзбанства (532-627 гг.), стр.3. 3 Əd-Dinəvəri. 50 əvvəl mövcud idi; Xosrov taxta çıxandan sonra "İranın dörd ölkəsini idarə edən dörd Sepəhbudə məktub göndərdi". Məktublardan biri "Azərbaycan, Ermənistan və qonşu ölkələrin Sepəhbudu Zədüyyə ibn ən-Nahiracana göndərilmişdi" 1 . I Xosrova qədər Sepəhbud adlanan baş hərbi rəis vəzifəsini bir nəfər daşıyırdı. I Xosrov bu vəzifəni dörd nəfər arasında böldü: "Şərq, yəni Xorasan və qonşu torpaqlar Sepəhbudu, Qərb (Məğrib) Sepəhbudu, Cənub (Nimruz), yəni Yəmən Sepəhbudu, Azərbaycan və qonşu torpaqlar, yəni Xəzərlər Sepəhbudu" 2 . Kustaklar daha xırda vahidlərə bölünürdü və bu vahidlərdən hər biri tarixən əmələ gəlmiş ərazi və etnik şəraitə uyğun olaraq az- çox müstəqil vilayətdən (şəhərdən) ibarət idi. Şimal kustakına 13 belə vilayət (şəhər), o cümlədən Azərbaycan (Atrpatakan), Ermənistan (Ərmən), İberiya (Varçan), Arran (Ran), Balasakan, Sisakan və digər vilayətlər (Mukan, Deyləm, Dəmavənd, Ruyan, Amul və s.) daxil idi 3 . İbn Xordadbeh təsdiq edir ki, Qərbi və ya Şimal vilayətləri Sasanilər imperiyasının dörddə bir hissəsini təşkil edirdi və Azərbazqansepəhbud adlanan ölkə Şimal Sepəhbudunun hakimiyyəti altında idi; bu hissəyə Azərbaycan, Ermənistan, Rey, Arran və başqaları daxil idi 4 . Padşahlara verilən adlardan danışan ibn Xordadbeh bildirir ki, hələ I Ərdəşir (224-241) Azərbaycan, Ermənistan və digər ölkə padşahlarına şah adı vermişdi, məsələn, Azərbazqan şah, Şiryan şah, Baraşkan şah (Azərbaycanda), Allan şah (Mukan), Ərmənian Şah, Filan şah və i.a 5 . Mitilenli Zaxarinin Suriya 1 Ət-Təbəri, I, 892-894. Müqayisə et. Th.Nöldeke. Geschichte der Perser und Araber zur zeit Sasaniden, p. 152-153; A.Chrlstensen. L´Iran sons la Sassanides, Paris, 1936, p. 134, 1358-359; Н.В. Пигулевская. Города Ирана в раннем средневековье, М.-Л, 1956 стр.169-173. 2 Ət-Təbəri, I, 89. 3 Армянская география, VII в, стр, 58, b a x В.Г. Луконин. Иран в эпоху первых сасанидов, стр, 19-24; J.Manquart. Eransahr nach der geographie der Ps.Moses Xorenaçi. Berlin, 1901, p. 108-136. 4 İbn Xordadbeh, 118-119. 5 İbn Xordadbeh, 17-18. 51 xronikasında Zaqafqaziyada yerli hakimlərin olduğu haqında məlumat vardır. "Bu şimal tərəfdə (Zaqafqaziyada - Z.B.) beş dindar xalq və onların 24 yepiskopu vardır. Onların katolikosu İran Ermənistanının böyük şəhəri olan Dvindədir. Qurzan da Ermənistan torpağındadır, onların dili yunan dilinə oxşayır, onların İran şahına tabe olan xristian padşahı vardır. Arranın da öz torpağı, öz daxili, dindar və xaçpərəst xalqı vardır, onların da İran şahına tabe olan padşahı vardır" 1 . Azərbaycan bu Şimal canişinliyində mühüm strateji mövqe tutaraq, imperiyaya girən yolları həm şimalda xəzərlərdən, həm də qərbdə Bizansdan qoruyurdu. Xəzərlər Arran və Azərbaycana başqalarına nisbətən tez-tez basqın edirdilər, buna görə də Sasani şahları öz sərhədlərini möhkəmləndirməyə son dərəcə əhəmiyyət verirdilər. "Ağvan tarixi"ndə Sasani şahlarından II Şapurun (309-379) hökmranlığı zamanı xəzərlərin təqribən 350-ci ildə Arrana basqını haqqında anaxronik məlumat vardır: "Külli miqdarda xəzər Çoqa qapısından keçib, bizim ölkəyə girmişdi. Şapur Assuriya, Xorasan və Xarəzmdən saysız-hesabsız ordu və Atrpatakan 2 əyalətindən çoxlu qoçaq iranlıları (azərbaycanlıları - Z.B.), albanları və Qafqaz dağlarının vəhşi xalqlarından 12 tayfa toplayıb bu böyük qüvvə ilə yürüşə başlayaraq, onların qarşısına çıxdı" 3 . Lakin xəzərlərə qarşı ciddi tədbir görən ilk İran şahı I Qubad (Kavad - 446-531-ci illər) idi; onun sərkərdələrindən biri Dinavərədək gəlib çıxan xəzərləri təqib edərək, Curzan (Gürcüstan) və Arranı onlardan geri aldı. "O, Arran ölkəsinə daxil oldu və ər-Ras 1 The Chronicle of Zachariah of Mitylene, p. 327-328; həmçinin b a x; Из Сирийской хроники Захария Митиленского, стр. 114; müqayisə et: Adons. Sitat gətirilən əsəri, səh. 219. 2 К.П.Патканов. "Из храбрых персов области армянской Атрпатакана". 3 История Агван, стр. 80-81/62; Müqayisə et: JI.M. Меликсет-Бек. Хазары по древнеармянским источникам в связи с проблемой Моисея Хоренского, стр. 112 və b.; М.И.Артамонов. История хазар, Л., 1936 стр. 116. Yüklə 2,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|