Azərbaycan VII-IX əsrləRDƏ
Yüklə 2,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
39 qəbahət və əxlaqsızlıqda təqsirləndirərək, "xürrəm" terminini istədikləri kimi izah etmiş, onun tarixi və etimoloji köklərini araşdırmamışlar. F.Engelsin fıkirlərinə, həmçinin A.Müllerin və N.V.Piqulevskayanın müşahidələrinə əsasən biz belə bir nəticəyə gəldik ki, "xürrəm" termini qədim fars və qədim erməni sözü olan "xur", "xvar" - "günəş", "gözə görünməyən, mücərrəd atəş" sözləri ilə əlaqəli surətdə izah etmək bəlkə də daha doğrudur. Bu haqda N.Emin və N.Nemətov da öz əsərlərində yazırlar. Babəkin rəhbərliyi ilə Azərbaycan xürrəmilərinin üsyanından danışmazdan əvvəl biz Azərbaycan və Xilafətin tərkibinə daxil olan qonşu ölkələr ərazisində xürrəmilər üsyanından qabaq baş vermiş xalq hərəkatlarının xarakteri və gedişini tədqiq etdik, habelə xürrəmilər hərəkatını meydana gətirən səbəbləri öyrəndik. IX əsrin birinci yarısında Babəkin rəhbərliyi ilə Azərbaycan xalq kütlələrinin hərəkatı məsələsi, mənbələrdə və tarixçilərin əsərlərində müxtəlif vaxtlarda müxtəlif şəkillərdə izah edilmişdir. Lakin bu vaxta qədər, ümumiyyətlə, Xilafət tarixinin tədqiqatçıları, xüsusilə də babəki-xürrəmilər hərəkatını tədqiq edənlər orta əsrlər tarixinin bu mühüm hadisəsini öyrənmək məsələsinə lazım olduğu kimi yanaşmamışlar. Babəkilər hərəkatı təkcə Azərbaycan tarixində böyük yer tutmur. Bu hərəkat qüdrətli Abbasilər dövlətinin ayrı-ayrı dövlətlərə parçalanmasına səbəb olan əsas siyasi qüvvələrdən biri olmuşdur. Babəkilər hərəkatı Xilafət tarixində ən möhtəşəm xalq hərəkatlarından biri olmuş və X əsr ərəb müəlliflərindən birinin dediyi kimi, ”...az qala Abbasilər dövlətini yıxmışdı" 1 . Babəkin fəaliyyəti və şəxsiyyəti Hannibalın fəaliyyəti və şəxsiyyətinə bərabər tutulur
2 . 1 Əl-Məsudi, II, 348. 2 H.Daghbaschean. Gründung des Bagratidenreiches dürch Aschot Bagratuni, s.2-4; müqayisə et: Əhməd Fərid Riafa'i. Əsr əl-Mə'mun, c. III, Bağdad, 1927, səh. 258. 40 Lakin bu ötəri müqayisələr Abbasilər xilafətinin taleyi üçün Babəkin rəhbərlik etdiyi xalq hərəkatının həqiqi əhəmiyyətini və Babəkin özünün rolunu yalnız təhrif edilmiş şəkildə göstərir. IX əsrdə Azərbaycan xalq kütlələrinin hərəkatını üsyan kimi qiymətləndirmək azdır. Bu hərəkat, xarici işğalçılara qarşı Azərbaycan xalqının apardığı uzunsürən qüdrətli azadlıq müharibəsi idi.
Bu mübarizənin hansı şüarlar altında edildiyi, babəki- xürrəmilərin sosial siyasəti, hərəkatın güddüyü ınəqsədlər, babəkilər ordusunu təşkil edən xalq kütlələrinə rəhbərlik - bütün bunlar hələ ətraflı tədqiq edilməli olan son dərəcə mürəkkəb məsələlərdir. Babəkilər hərəkatı haqqında əsasən ərəb mənbələrindən çoxlu məlumat bizə gəlib çatmışdır. Lakin mənbələrdə bir-birinin təkrarı olan bütün bu məlumatlar ən adi həqiqətləri belə bu və ya digər dərəcədə təhrif edir, E.Raytın 1 haqlı olaraq göstərdiyi kimi, qərəzkarlıq ruhu daşıyaraq babəki-xürrəmilər hərəkatını "milli" (bütün Xilafət üçün, sülalə üçün) fəlakət və bədbəxtlik kimi qələmə verir. Bu mənbələrdə Babək özü və onun rəhbərlik etdiyi xalq kütlələri birtərəfli, təhrif olunmuş şəkildə əks etdirilir. Həmin mənbələrdə xəlifələrin müdrikliyindən, Xilafətin ərəb sərkərdələrinin rəşadəti və strateji istedadından uzun-uzadı danışıldığı halda, Xilafətə düşmən olub öz azadlığı uğrunda mübarizə edən Azərbaycan xalqı barəsində az və qərəzkarlıq ruhunda yazılmışdır. IX-X əsrlər salnamə və "tarixlərinin" müəllifləri üsyan etmiş xalqı təhqir edən kobud ibarələr yağdırmaqdan çəkinmirdilər; halbuki bu "qara camaat", "tərbiyəsiz" Xilafətə və onun sərkərdələrinə uzun müddət yaddan çıxmayan bir çox ibrət dərsi vermişlər. Ərəb və erməni mənbələrində, həmçinin onlardan sonra fars və digər dillərdəki mənbələrdə verilən məlumatlarda yeganə fərqli cəhət üsyan etmiş xürrəmilərin verdikləri "qurbanların" sayında bir də bəzi 1 E. M. Wright. Babak of Badhdh and al-Afshin during the yeaps 816- 841; A.D. The Muslim world, v. 38, № 1-2, 1948, p.45 (sonrakı səhifələrdə bu mənbət E.Rayt gösləriləcəkdir). 41 xırda təfərrüatlardadır. Bütün qalan məsələlərdə həmin mənbələr mahiyyət etibarı ilə bir-birini təkrar edir. Misal üçün, Azərbaycan xürrəmilərinin hərəkatı haqqında fars mənbələrində verilən məlumat babəkilər hərəkatından təqribən yüz il sonrakı dövrdə yaşamış ət- Təbəri, ibn ən-Nədimi, əl-Məsudi, əd-Dinəvəri və başqa ərəb tarixçilərinin verdikləri məlumatm eynən təkrarından başqa bir şey deyildir. Fars dilində yazan müəlliflər, həmçinin nisbətən sonrakı dövrün tarixçiləri IX əsrin birinci yarısı hadisələrinin şərhində Babək və xürrəmilərdən danışarkən əsli olmayan bir çox şeylər uydurmuş, öz dövrünün hakim dairələrinə qulluq göstərərək hadisələri qəsdən tünd boyalarla təsvir etmişlər. Burjua şərqşünaslarının böyük əksəriyyəti, orta əsr mənbələrinin Babəkə və onun başçılıq etdiyi xalq hərəkatına sinfi cəhətdən məhdud və qərəzli münasibətini tənqidi surətdə, demək olar, heç təhlil etmədən öz tədqiqatlarının səhifələrinə köçürmüşlər. Bu alimlərin heç biri xürrəmilərin və Babəkin tarixdə dərin iz buraxdığını inkar etməsə də, ənənəyə uyaraq xürrəmiləri və Babəki bədnam etməkdən çəkinməmişdi. Onlardan bəzisi, sanki Babəklə şəxsi ədavəti olan bir adam kimi, açıq-aşkar onu "quldur və nihilist" 1 ,
2 ,"məşhur soyğunçu və quldur" 3 adlandırır. Başqaları isə özlərini Xilafət dövrünün adamı və hadisələrin sanki canlı şahidi hesab edərək, Azərbaycan xürrəmilərinin başçısını "qorxunc bidətçi və qiyamçı" 4 , "təriqətçi və mehdi" 5 , "üsyançı" 6 , "böyük bidətçi" 7 deyə qələmə verir. 1 Ameer Ali. A.Short History of the Saracens. London, 1834, p.271. 2 M.Chamich. History of Armenia, v. I, Calcutta, 1927, p. 400. 3 W.Muir. The Caliphate, its Rise, Decline and Fall, Edinburg, 1924, p.504. 4
1839, p.203 5 Я.А.Манандян. Народные восстания в Армении против арабского владычества. Ереван, 1939, стр. 21 6 Ph. Hitti. History of the Arabs. London, 1937; 1957, p.323. 7 Edw. A.Browne. Literary History of Persia. London, 1929, p.323. Yüklə 2,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|