Azərbaycan VII-IX əsrləRDƏ
Yüklə 2,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
73 Bu cür gil parçalarının tapıldığı yer bir tək Mingəçevir deyildir. İ.M.Cəfərzadənin qədim Gəncədə qazıntı zamanı tapdığı saxsı qırığının üst tərəfində qabarıq şəkildə ştamplanmış yazı vardır ki (hələ oxunmamışdır), bunun hərfləri "erməni, gürcü, bəlkə də alban əlifbasının hərflərini xatırladır" 1 .
aydınlaşdırmaq üçün, Azərbaycan ərazisində bir çox məbəd binası xərabələrini yoxlamaq lazımdır. Lakin alban əlifbasının varlığı şübhə doğurmur. V əsrdə Arranda məktəblər var idi və burada uşaqlar oxuyurdular. Məsələn, "Ağvan tarixi"ndə belə bir məlumat vardır: "[padşah] Vaçaqan əmr etdi ki, cadugərlərin, sehrbazların, bütpərəst kahinlərin, ağlayanların uşaqlarını yığıb məktəbə göndərsinlər və orada onlara dini ayinləri öyrətsinlər. O, oğlanlara əmr etdi ki, hamı birlikdə onun Rustak kəndinə toplansınlar. Onlar üçün təqaüd ayırıb məktəb müdiri təyin etdi və xristianlığı öyrənməyi onlara əmr etdi 2 .
kahinlərin uşaqlarını öz ətrafına toplayar, onu əhatə edən camaatın içərisində bəziləri əllərində kitab, başqaları isə yazı lövhəsi tutub dayananlara əmr edərdi ki, ucadan bir-birinə oxusunlar və belə hallarda o qədər sevinərdi ki, böyük bir xəzinə tapsa, o qədər sevinə bilməzdi" 3 . Bu məktəblərdə rahiblər “maaşla” 4 dərs verirdilər, yəni ruhanilər maarifçi rolu oynayırdılar. E.Ağayanın alban təqviminə 5 aid tədqiqatı göstərir ki, albanların öz tarix hesabı var idi. Mingəçevirdəki qazıntı zamanı tapılan alban əlifbası parçaları təsdiq edir ki, V-VII əsrlərdə Arranın öz yerli yazısı var idi və bu Mingəçevirdə orta əsr ibadətgahı, səh. 92; А.Л.Монгайм. Археология в СССР, стр. 248. 1 İ.M.Cəfərzadə. Qədim Gəncənin tarixi-arxeoloji oçerki, səh. 30-31. 2 K.P.Patkanovun tərcüməsində yoxdur. 3 История Агван, стр. 38/29-30. 4 Yenə orada, səh. 55/43. 5 Э.Агаян. Албанские названия месяцев "Изв. АН Арм. ССР", 1946, Ns5. 74 yazı ölkədə ərəb hökmranlığı hələ qurulmazdan əvvəl mövcud olmuşdur. Belə güman etmək olar ki, Arranda yazılı mənbələr və ədəbiyyat xəlifə Əbd ül-Malikin (685-705) hökmranlığı dövründən başlayaraq məhv edilmiş və ya sıxışdırılıb aradan çıxarılmışdır 1 . Divanxanalar ərəb dilinə keçdi, alban yazısı, habelə fars və Xarəzm yazıları, əhali içərisində savadlı təbəqələrin azlığı və qriqoryan kilsəsinin təzyiqi üzündən sıxışdırılıb unuduldu və təbii olaraq məhv oldu. Erməni dili alban dilini əvəz etdi 2 .
3 ; burada
xalq yaradıcılığı nümunəsinə də təsadüf edilir ki, bu da "Böyük knyaz Cavanşirin ölümü" 4 münasibəti ilə şair Davtakın şeirlə yazdığı ağı və "yaşadığımız günlərədək mühafızə olunub qalan yeganə qədim poemadır" 5 .
hissəsi (əyaləti) olan Cənubi Azərbaycan ərəblər tərəfındən işğal edildikdən sonra, Xilafətin digər əyalətlərində olduğu kimi, xəlifələrin canişinləri vasitəsi ilə idarə olunurdu; Arranda isə ərəblərin hücumu ərəfəsində Mehranilər nəslinə mənsub hökmdarlar var idi və bunlar yalnız quru adları olsa da, uzun müddət ərzində, VIII əsrin əvvəlinədək bütün ölkəni və ya onun bir hissəsini idarə edirdilər. Mehranilər nəslinin yüksəlməsi VI əsrin axırına və VII əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Orta əsrlərdəki müəlliflərin dediyinə görə, Mehranilər sülaləsinin banisi olan Mehran Sasani şahı II Xosrovun qohumu idi. Öz atası IV Hürmüzün (579-590) 6 qatillərinə divan tutan 1 История Агван, стр. 238-246/189-198; Киракос Гандзакеци, стр. 101. 2 Е.А.Пахомов. Краткий курс истории Азербайджана, стр. 15 3 З.И.Ямпольский. К изучению Летописи Кавказской Албании, стр. 149-159. 4 История древнеармянской литературы, стр. 311-313. 5 История Агван, стр. 182-184/145-148; З.М.Буниятов. Еще раз о неизданных страницах "Истории Агван". 6 IV Hürmüz ilə onun qohumları Vindo, Vistəhm və Bəhram Çubin arasında və sonralar Hürmüzün oğlu II Xosrov arasındakı mübarizə haqqında bax : 75 tutan Xosrovun intiqamından canını qurtarmağa çalışıb "Xosrovla qohum olan Mehran 1 qaçıb Albaniyaya getmiş və özü ilə 30000-ə yaxın ailə aparmışdı. O, Uti vilayətinə gəlib böyük Partav şəhərinin yaxınlığında dayanmışdı və istəyirdi xəzərlərin torpağına gedib bu düşmənlərə [İranın düşmənlərinə] qoşulsun" 2 . Xosrov isə yəqin başa düşmüşdü ki, Mehran xəzərlərlə birləşsə, böyük bir təhlükə olacaqdır, buna görə də M.Kalankatuklunun dediyinə əsasən, Xosrov İranın adlı-sanlı əyanlarının təzyiqi ilə Mehrana aşağıdakı məzmunda bir məktub göndərir: "Qardaşım, mənim, sadiq qardaşım (həzərat)! Düşmən olub məndən uzaqlaşma. Əgər mənimlə bir yerdə yaşamağa xoşun gəlmirsə, bu məktub sənə çatanda nə qədər yol getmişsənsə, ölkədə [Albaniyada] yaşamaq üçün özün bir o qədər torpaq götür" 3 .
yerdə Mehrana çatmışdı ki, orada o, Mehravan şəhəri salmışdı. Sonra Mehran Girdiman vilayətindən şimala getdi, onun 12 hakimini (yerli knyazları - Z.B.) hiylə ilə öz yanına çağırdı və qılıncdan keçirib ölkəyə sahib oldu" 4 .
ət-Təbəri, I, 889-944; əd-Dinəvəri, səh. 85-89. 1 Alban Mehraniləri sülaləsinin banisi zənn edilən bu Mehran, Sebeosun Mehran Mehrevandəki (səh. 28-31) deyilmi, yəni Mehranın nəslindən olub I Xosrovun dövründə yaşayan və 572-ci ildə Vardan Mamikonyan ilə vuruşan Bəhram Mehrevantək Çubinin qohumu deyilmi (Bax: ət-Təbəri, I, 1000; əd- Dinəvəri, səh, 91-96). Əgər belədirsə, onda M.Kalankatuklu II Xosrovu I Xosrov ilə qarışdırmışdır. Kalankatuklu belə zənn edir ki, Mehran Sasani nəslindəndir və bunu bir neçə yerdə təsdiq edir. 2 История Агван, стр. 136/108. 3 Yenə orada. Mehranilər İran monarxiyasının yeddi böyük nəslindən biri idi. (A.Chiristensen. Göstərilən əsəri, p. 103-110). Bu nəslin nümayəndələrinin ehtimal ki, Azərbaycanın cənubunda torpaqları var idi. (Müqayisə et: Н.Адонц. Армения в эпоху Юстиниана, стр. 440). Onlar Mehranilər sülaləsi olaraq alban Əşkanilərinin yerini tutdular. 4 Yenə orada, səh. 136/108. Yüklə 2,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|