Azərbaycan VII-IX əsrləRDƏ
Yüklə 2,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
52 (Araz - Z.B.) adı ilə məşhur olan çayla Şirvan arasında olan [bütün torpaqları] tutdu" 1 . Bundan sonra I Qubad özü Arrana gəldi, burada Beyləqan, Bərdə, Qəbələ 2 , Dərbənd və Şəki şəhərlərini salıb möhkəmləndirdi. Bu məlumat ilk dövrlərin ən yaxşı və mötəbər məxəzlərindən biri hesab olunan Bəlazuridən (əl-Bəlazuridən) götürülmüşdür. Qubad Şirvandan tutmuş Bablan adlanan keçidə qədər çiy kərpicdən hasar çəkməyə başladı. Bu hasarın tikintisini Qubadın oğlu I Xosrov Ənuşirəvan (531-578) başa çatdırdı və daha şimala doğru Bab əl- Əbvab
3 şəhərini möhkəmləndirdi, zira o belə hesab edirdi ki, Zaqafqaziyada hökmranlığın təmini öz imperiyasının rahatlığı üçün birinci şərtdir. Xəzərlərin Zaqafqaziyaya soxulması haqqında Yəqubidə (əl- Yəqubidə) gözəl məlumat vardır: "Xəzərlər bütün Arminiya torpaqlarını tutanlara deyilir" 4 . Onlara xaqan adlanan padşah başçılıq edir. Onun Arran, Curzan, Basfurcan' 5 və Sisican üzərində Yəzid Balaş adlı canişini vardır. Bu əyalətlər dördüncü Arminiya adlanır ki, vaxtilə İran şahı Qubad tərəfindən işğal edilmiş və Bab əl-Lanadək 1 Əl-Bəlazuri, səh. 194, İbn Xordadbeh 122: “Провинции Аран, Джурзак и Сисаджан в Хазарском йарстве"; İbn əl-Əsir, I, səh. 319; J.H.Kramers. The Military Colonization of the Caucasus and Armenia under the Sasanides. BSOS, VIII, 2-3, 1936, p. 611; D.M.Dunlop. The History of the Jewich Khazars, Prinseton, 1954, p. 20. 2 Əl-Bəlazuri, səh. 194-195. Qəbələyə gəldikdə, bu şəhər antik tarixçilərinə görə hələ b.e.I əsrində müvcud idi. Bax: Plniy, 6, 29. "Cabala" Птоломей. 3 Əl-Bəlazuri, səh. 194; İbn əl-Əsir, I, 319; История епископа Себеоса, стр. 30;Е.А.Пахомов. Пехлевийские надписи Дербенда, стр. 3-22; П.С.Нюберг. Материалы по истолкованию пехлевийских надписей Дербенда, стр. 26-32; С.Баратов. История Грузии, тетради II-III, стр. 55; E.A.Пахомов. Краткий курс истории Азербайджана, стр. 12; М.М.Дьяконов. Очерк истории древнего Ирана, стр. 307, 314. 4 Əl-Yəqubi "Arminiya" deyəndə ərəblərin Əməvilər xilafətinə (dördüncü) bir canişinlik kimi daxil etdikləri bütün Zaqafqaziya ölkələrini nəzərdə tutur. 5 B a s f u r c a n - "Arranda bir vilayətdir. Paytaxtı Naşava, ona Naxçıvan da deyilir", Yaqut, I, 624, 53 min fərsəx 1 uzanıb üç yüz altmış şəhəri olan bu ərazi [onun oğlu] Ənuşirəvana keçmişdir". İran şahı Bab əl-Əbvab, Babasaran və Balancarı tutdu. 0, Kaliqala şəhərini və bir çox başqa şəhərlər saldı və bunlarda iranlıları yerləşdirdi. Sonra xəzərlər, vaxtilə iranlıların onlardan [xəzərlərdən] aldıqları torpaqları yenidən iranlılardan tutub aldılar və [bu yerlər] uzun müddət onların əlində qaldı; o vaxta qədər ki, rumlar (bizanslılar - Z.B.) xəzərləri məğlub edərək, dörd Arminiya 2 üzərində padşah təyin etdilər. Beləliklə, aydındır ki, xəzərlər hələ VI əsrdə (531 -ci ildən gec olmayaraq) Zaqafqaziya ölkələrinə basqınlar edib çapırdılar, buna görə də I Qubad və Xosrov Ənuşirəvanın hökmranlığı dövründə xəzərlərin adının çəkilməsi heç də təsadüfı deyildir. Ənuşirəvanın öz imperiyasını dörd böyük əyalətə böldüyünü bildirən Təbəri qeyd edir ki, Azərbaycanın qonşusu "Xəzər ölkəsi olmuş və bu yeri Sul 3 adlanan xalq tutmuşdu". Təbərinin dediyinə görə, xəzərlər Azərbaycana soxulan zaman Ənuşirəvan onlara qalib gəldi və tutduğu 10 min xəzəri ölkədə yerləşdirdi. Ənuşirəvan gələcəkdə şimaldakı cəngavərlər tərəfindən baş verə biləcək hücumları dəf etmək üçün qalanı Bab əl-Əbvab (Dərbənd) şəhərini saldı; bu şəhər Çoqa ilə birlikdə əvvəlcə Sasanilər dövründə İranın, 1 B i r f ə r s ə x - 6-7 kilometrdir. 2 Əl-Yəqubi, I, səh. 203-204; Dörd Arminiya bölgüsü 536-cı ilə aiddir. 3 Əl-Təbəri, I, səh. 896; Ərəb mənbələrindəki "Sul xalqı", "Sul keçidi", "Sul qapıları", "sərhəd vilayəti Sul", "böyük Sul şəhəri" erməni mənbələrində olan Çoqa (Çora) adının eynidir. "Ağvan tarixi"ndə adı çəkilən "Çoqa ölkəsi", "Dərbənd yaxınlığında olan Çoqa şəhəri" indiyədək bəzi tədqiqatçılar tərəfindən Dərbənd şəhəri ilə eyniləşdirilir. Dərbənddən əvvəl əmələ gəlmiş Çoqa şəhəri Dərbəndin cənubunda yerləşirdi; bu şəhərin xərabələri indi Torpaqqala adlanır və Belici dəmiryol stansiyasındadır. Çoqa haqqında bax: А.С.Башкиров. Изучение памятников старины Дагестана; М.Исаков. Исчезнувший город в Дагестане; В.Г.Котович. Дагестан в III-V вв.; M.İ.Artamonov belə hesab edir ki, sonralar şəhər Dərbənd adlanmışdır. Ancaq bu fikir Dağıstan tarixçilərinin və arxeoloqlarının əsərlərində rədd edilir. B a x: Р.Магомедов. История Дагестана, стр. 70; J.Marquart. Eransahr. p, 96-100, 102.
54 sonralar isə Ərəb xilafətinin şimal sərhədlərində güclü bir istehkam idi 1
"Ağvan tarixi"nin müəllifı yazır ki, Dərbənd istehkamları və qalasını tikmək üçün "İran şahları ölkəmizi (Arranı -Z.B.) taqətdən saldılar; bu qəribə binanı tikmək üçün memarları səfərbərliyə alan və çoxlu müxtəlif material axtarıb tapan İran şahları həmin tikinti, vasitəsi ilə Qafqaz dağı ilə Şərq (Xəzər) dənizi arasındakı keçidləri qapalı saxlayırdılar" 2 .
bu barədə göstərdiyi faktlar yalnız xəzərlər 553-cü ildə Arrana (Albaniyaya) hücum edərək və kəndləri yandırıb dağıdandan və xalqı əsir edib aparandan sonra baş verdi. Arran katolikosu Abas (551 - 595) xəzərlərin tez-tez etdiyi basqınlar nəticəsində daha Çoqa şəhərində qala bilmədi və öz iqamətgahını Arranın mərkəz şəhəri və paytaxtı olmuş Bərdə şəhərinə köçürdü. Moisey Kalankatuklu belə yazır: "Albaniya ölkəsi xəzərlər tərəfindən tutulmuş, kilsələr və müqəddəs kitablar yandırılmışdı. Şahənşah Xosrovun (Ənuşirəvanın 533-cü il - Z.B.) ikinci ilində erməni tarixinin əsası qoyulduğu zaman [552] Albaniya patriarxlığının taxtı Çoqa şəhərindən Partav paytaxtına köçürüldü, çünki İsa xaçı düşmənlərinin (yəni xəzərləri-
3 . 1 Əl-Təbəri, I, səh. 894-895; История епископа Себеоса, стр. 30; Dərbəndin şimal divarında pəhləvi yazıları vardır. Bu yazılar sübut edir ki, qalanın tikintisinə vergiləri yığan və Atrpatakan (Azərbaycan) dövlət tikintisinin başçısı Barzinş başçılıq edirdi. Dərbənd divarının tikintisi 567-ci ildə qurtarmışdır (Е.А.Пахомов. К истолко-ванию пехлевийских надписей Дербенда). 2 История Агван, стр. 105/83. Об остатках укреплений сасанидского времени. Bax Е.А.Пахомов. Крупнейшие памятники сасанидской архитектуры в Закавказье, стр. 39, 40-43; И.Л.Щеблыкин. Памятники Азербайджанского зодчества эпохи Низами, стр. 8; К.В.Тревер. Очерки по истории и культуре Кавказской Алвании. М.-Л., 1959, стр. 271-272; М.И.Артамонов. История хазар, стр. 117-119. 3 Yenə orada, səh. 90, 280/70,228; ронографическая история. Mxitarın atası, vardapet Ayrivanski tərəfindən tərtib edilmişdir, səh. 369; Мхитар Гош. Албанская хроника, стр. 9; Т.И.Тер-Григорьян. Азербайджан в III-VII вв., стр. Yüklə 2,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|