Azərbaycan respubllkasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan əM Ək və sosial münasiBƏTLƏr akadem iyasi g.İ.İsmayilov

Dünya iqtisadiyyatı struktunmda kənd təsəmifatı hakim 
mövqe tuturdu.  Sənayedə üstünlük əsasən kustar və xırda 
müəssisələrə əsaslanan yüngül və yeyinti sənayesinə məxsus 
idi.  Xidmətlər sahəsi əsas  etibarilə ticarət,  eləcə də çoxsaylı 
ev qulluqçularımn (onlan hətta,  orta varh adamlar saxla- 
yırdılar) gördüyü muzdlu ev işi ilə təmsil olunmuşdu.
Rusiyada  Birinci  dünya  müharibəsi  ərəfəsində  kənd 
təsərrüfatmda əhalinin  75%-i,  sənayedə və tikintidə -  9%-i, 
xidmətlər sahəsində -   16%-İ məşğul idi.
Eyni zamanda o  vaxtkı  dünya  təsərrüfatı,  onda  müa- 
sir  səviyyəli  iştirak  edən  milli  iqtisadiyyatlara  bənzəyİrdi. 
Əgər bu və ya digər ölkənin dünya bazannda,  hər  şeydən 
əwəl ixrac həddi (ölkənin idxal həcmi ilə onun  ÜÜM,  ya- 
xud  ÜMM  həcmi  arasındakı  nisbət)  ilə  xarakterizə  olu- 
nan iştirakı barədə mühakimə yürüdülərsə,  onda,  1913-cü 
ildə  Rusiya  imperiyasında  yalmz  mallar  üzrə  o,  təqribən 
10%,  ABŞ-da  isə  -   təqribən  6%  təşkil  edirdi.  Müqayisə 
üçün  bİldirək  ki,  mallar üzrə  ixrac  həddi  Rusiya  Federa- 
siyasında  1997-ci  ildə  8,5%,  ABŞ-da  isə  -  həmçinin  85% 
təşkil  edirdi:  Rusiya  və  bir  çox  digər  ölkələr  üçün  xaric- 
dən  daxil  olan  istehsal  amillərinİn  əhəmiyyəti  hətta  indi- 
kindən  artıq idi.  Belə ki,  1897-ci ildən  sonra (o  il Rusiya- 
da qızıl standartı təsis olunmuşdu) sənayeyə investisiyala- 
rın  təqribən  40%-i,  Birinci  dünya  müharibəsi  ərəfəsində 
isə  -   hatta  55%-i  xaricdən  daxil  olan  maliyyə  ilə  təmin 
olunurdu.  Lakin,  TN K   -lar  çox  sayda  deyildi,  infeqra- 
siya birlikləri yox idı, beynəlxalq təşkilatlar isə, azsayh və 
zəif idilər.

---

Milli  iqtisadİyyatlar  daxili  və  bütün  dünya  təsərrüfa- 
tındakı  təsərrüfat  həyatı  da  indikindən  az  liberal  deyildi 
(bir  çox  göstəricilərə  görə  isə  -   hətta  daha  artıq  Hberal 
idi).  Aparıcı  dünya  ölkələrində  hələ  də  üstünlük  təşkil 
edən  azad  rəqabət  kapitalizmi  aşağı  dövlət  məsrəfləri  və 
yuxan  oHnayan  vergüər  beynəlxalq  ticarətin  kapital  və 
işçi  qüwəsinin nisbi  sərbəstliyi  demək  idi,  hərçənd,  səna- 
yeləşən  ölkələr  idxal  rüsumlarmı  artınrdüar  (Rusiyada 
1877-1990-cı illərdə onlar iki dəfədən çox artınlmışdı).
5.2. Dünya təsanüfatımn inkişaf 
mərhəhləri
Dünya  iqtisadiyyatı  əsrlərin  qovxışuğunda  əmələ  gə]- 
dikdən sonra,  o,  bir sura pillələrdən (mərhələlərdən) keçə- 
rək, xeyli dəyişikliklərə məruz qaldı.
Bİrinci dünya müharibəsinin başlanmasından  50-ci  il- 
lərin əwəlinədək olan mərhələ dünya təsərrüfat əlaqələri- 
nin  20-ci  illərdə  və  İkinci  dünya  müharibəsindən  sonra 
qismən  bərpası  daxil  oHnaqla,  yaranmağa  başlaması  (Üd 
dünya  müharibəsı,  inqüablar  və  vətəndaş  müharibələri, 
30-cu  illərin  iqtisadi  böhranı  əsnasında)  üə  xarakterizə 
olunur,  Nəticədə  dünya  ticarətinin  həcmi  1913-cü  il  sə- 
viyyəsinə  yalmz  qırx  ildən  sonra,  istehsal  amillərinin  hə- 
rəkət  həcmi  isə  -   beynəlxalq  kapital  hərəkətinə  görə 
mühakimə  yürüdülərsə,  daha  gec  çıxdı.  Belə  ki,  1913-cü 
ildə  Rusiya  imperiyasından  mallann  ixrac  həcmi  1  mlrd 
dollardan  bir  qədər  artıq,  ABŞ-dan  ısə  -  2,6  mlrd  dollar,

---

1928-ci  ildə  -   SSRİ-dən  -   0,7  mln  dollar  və  ABŞ-dan  -  
5,8  mlrd  dollar,  1938-ci  ildə -   müvafıq  olaraq  0,3  və  3,1 
mlrd dollardan az idi və yalnız 40-cı illərin sonunda ixrac 
SSRİ-dən  lm lrd  dollardan,  ABŞ-dan  isə  -   12 mlr  dollar- 
dan artıq oldu.  Bu müddət ərzındə dollann 2,2 dəfə ucuz- 
laşması  nəzərə  almmaqla,  hər  iki  ölkədə  ixracın  bərpası 
faktiki olaraq 50-ci illərdə baş verdi,
50-70-ci illər mərhələsi inteqrasiya qruplaşmalannın (AŞ, 
QİYŞ) 
meydana 
gəldiyi, 
güclü transmilliləşmə proseslərinin 
getdiyİ dövr İdi və bunun əsasında ölkələr arasmda bölüklər 
(texnologiyalar), 
sahibkarlıq  qabiliyyəti  və  sahibkarlıq  ka- 
pitah  fəal  dövran  edir,  dünya  borc  kapitah  bazarı  bərpa 
olunur,  sosialist  ölkələri və  inkişaf edən  ölkələr  dünya tə- 
sərrüfatında Özlərinin xüsusi rolları iddiasında İdilər.
80-90-cı  illər  mərhələsi  hər  şeydən  əw əl  bununla  xa- 
rakterizə  olunur  ki,  o,  postsənayeləşmə  erasma  keçid  bir 
çox  geridə  qalmış  ölkələr  üçün  -   öz  iqtisadi  geriUyindən 
fəal qurtulm a (Çin və yeni  sənaye  ölkələri),  keçmiş  sosia- 
list  ölkələri  üçün  -   bazar  iqtisadiyyatı  ağuşuna  qayıdış, 
bütün  ölkələr  üçün  -   daxih  və  xarici  təsərrüfat  həyatmm 
liberaUaşdınlma və onun qloballaşdmlması dövrü oldu.
3.3.  Ölkzhr arasınäa iqtisadi əlaqələrin 
inkişafi təhbhri
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin köklü yaranma  və 
inkişaf  səbəbi  -   ölkələrin  payma  düşən  istehsal  amilləri- 
nin  (iqtİsadi  ehtiyatların)  arasmdakı  fərqdir  ki,  bu,  bir

---

tərəfdən,  beynəlxalq  əmək  bölgüsünə,  dİgər  tərəfdən  isə, 
həmin amillərin ölkələr arasında yerdəyışməsinə apanr.
3.4*  Beynəlxalq əmək bölgüsü
Müxtəlif  istehsal  amilləri  paylarının  düşməsi  nəticə- 
sində,  təsərrüfatçılıq  subyektləri  məhdud  məhsul  dəstləri 
istehsalmda  ixtisaslaşır.  Bu  zaman  onlar  yüksək  əmək 
məhsuldarhğına  nail  olur,  lakin,  eyni  zamanda,  'öz  tələ- 
batlannın  təmin  olunmasından  ötrii,  həmin  məhsulun 
mübadiləsi  məcburiyyətindədirlər.  Başlanğıcda  əmək  bö- 
lgüsü  ölkə  çərçivəsində  törəyir,  sonra  qonşu  Ölkələrə  və 
nəhayət,  bütün dünyaya yayılır.
Beynəlxalq əmək bölgüsü aynca ölkələrin,  öz aralarında 
mübadilə etdikləri mal və xidmətlərin istehsalında  ixtisas- 
laşmasıdır.  Sənaye  çevrilişinədək  (XVIII  əsrin sonu -   XIX 
əsrin bİrinci yarısı) beynəlxalq əmək bölgüsü ölkələrin pa- 
yıııa  düşən təbii ehtiyatlann;  iqlim,  torpaq,  yeraltı  sərvət- 
lər,  su  və  meşə  ehtiyatlanmn  və  s.  arasındakı  fərqlərə 
əsaslanxrdı,  Sonradan ölkələrin payma  düşən qalan İsteh- 
sal  amillərinin  —
  kapital,  əmək,  sahibkarlıq  qabiliyyəti, 
biliklərin  arasındakı  fərqlərə  əsaslanan  ixtisaslaşma  güc- 
lənir.  Məhz  bu,  bu  gün  ölkənin  dünya  bazan  üçün  hansı 
mal və xidmət istehsahnda ixtisaslaşmasını xeyli  dərəcədə 
müəyyənləşdirir.  Belə ki,  Rusiya yüz il  bundan  qabaq  da, 
indİ  də  dünya  bazarma  istehsala  hər  şeydən  əw əl,  təbii 
ehtiyatlar (onlann bazasında o  zaman taxıl,  mahud,  taxta- 
şalban,  indi -  enerji  daşıyıcıları  istehsal  və  ixrac  olunur)

---