Azərbaycan respubllkasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan əM Ək və sosial münasiBƏTLƏr akadem iyasi g.İ.İsmayilov

Yeni dövriin  sürətlə zənginləşən avropalı  tacirləri tez- 
tez  öz  ölkələrinin  monarxları (onlann  da qüdrəti  orta  əsr 
pərakəndəlikləri  iiə  müqayisədə  möhkəmləndi)  ilə  birlik- 
də  yeni  bazarlara  və  yeni kapital  mənbələrinə  can  atırdı- 
lar.  Qızıl,  yeni  torpaqlar,  dənizin  o  tayından  mallar  ehti- 
rası  bəşərİyyətin  ən  böyük  təşəbbüslərindən  birini  —
 Av- 
ropadan yeni torpaqlann və ticarət yollannm axtanşı ek- 
spedisiyalar  dalğasmı  coşdururdu.  Kolumbun,  Vasko  da 
Qamanın,  Magellanın,  Germakın  ekspedisiyalan  o  za- 
mankı  dünya  bazanmn  hüdudlannı  dəfələrlə  genişləndi- 
rərək,  yeni iri regionlan  ona birləşdirdi:  həmin  regionlar- 
la,  təsərrüfat  əlaqələri  XIX  əsrdə  əwəlcə  Qərbi  Avropa- 
da,  sonra  isə,  Şimali  Amerika,  Rusiya  və  Yaponiyada 
hazır məmulatın kütləvi fabrik istehsalı  başlandıqdan  so- 
nra möhkəmləndi: Bunlar əsasən, hamı üçün əlverişli olan 
adi və  ucuz istehlak mallan idi;  onlar həm daxüi,  həm də 
xarici  bazar  üçün  istehsal  olunurdu.  Onlann  satışma 
dünyamn,  əwəllər  əlçatmaz  guşələrində  meydana  gələn 
paroxodlar, dəmiryollan, teleqraf güclü kömək göstərirdi 
Nəticədə,  XIX  əsrin sonunda m allann və xidmətlərin 
dünya (ümumdünya) bazarı, yəni, milli mal və xidmət ba- 
zarlarınm  məcmusu  (geniş  tərifdən istifadə edüərsə)  mey- 
dana  çıxdı.  Yığcam  tərifə  görə,  bu,  yalnız  xarici  bazarda 
satılan  və  ahnan  mal  və xidmətlərin  məcmusudur.  Onlar- 
la  əlaqədar  tez-tez  «alver  mallan  və  xidmətləri»,  başqa 
sözlə,  beynəlxalq  ticarətdə  iştirak  edənlər  istilahından  is-

---

tifadə  olunur.  Q alanlanna  «alverdənkənar  mallar  və 
xidmətlər» istilahi şamil edilir.
Hərçənd,  dünya  bazarında  indiki  kimi  mallar  hakim 
mövqe  tutsa da,  gəmi  kirayəsi,  bank,  birja  kxmi  bəzi xid- 
mət növləri  də  satılırdı.  Rusiya dünya  bazarında hər  şey- 
dən  əvvəl  Qərbi Avropaya taxıl və digər kənd təsərrüfatı 
məhsulları, eləcə də ağac ixracçısı, qonşu Asiya ölkələrinə 
hazır  məmulat  tədarükçüsü, həmçinin,  hazır  Qərbi  Avro- 
pa  məmulatlarımn,  material və  yarımfabrikatlarm  idxal- 
çısı  kimi  çıxış  edirdi.  Azərbaycan  xarici  ölkələrə  ipək  və
bir sıra xammal ixrac edirdi.
Eyni vaxtda dünyada demək olar bütün istehsal  amil- 
ləri -  kapital,  işçi  qüvvəsi,  sahibkarhq  qabiUyyəti,  texno- 
logiya hərəkəti  güclənirdi.  Belə ki,  Rusiya xarici  borc ka- 
pitalından  istifadəyə  (birinci xarici borc II Yekaterina tə- 
rəfındən  1769-cu  ildə  Holland  bankirlərindən  alınmışdı), 
xarici sahibkarlıq kapitahnın cəlb olunmasına (birinci xa- 
rici  şirkət  -   «Alman  kontinental  qaz  cəmiyyəti»  öz  fəa- 
liyyatinə Rusiyada  1855-ci  ildə başlamışdır)  üz tutdu,  so- 
nradan isə,  özü,  əsasən qonşu Asiya ölkələrinə kapital ix- 
ra a n a   başladı  (XIX  əsrin  sonundan).  Xarici  işçi  qüwə- 
sindən  Rusiyada  XIX  əsrin  sonundan  istifadə  edilirdi 
(Azərbaycanda  iranlı  fəhlələr  Bakının  neft  mədənlərində 
ışləyir,  çinli  fəhlələr  Transsibir  dəmiryol magistralının  ti- 
kintisində  iştirak  edİrdilər).  Xarİci  sahibkarlıq  təcrübəsi 
və  xarici  texnologiya  ölkəmizə  tez-tez  xarici  kapitahn 
müşayiəti ilə fəal daxil  olurdu (inqilaba qədərki Rusiyada

---

aviasiya  sənayesi  əsasən  fransız  təyyarəqayırma  və  mo- 
torqayırma  şirkətlərinin  doğma  müəssisələri  bazasında 
meydana  gəlmiş,  inqilaba  qədərki  aviamüəssisələrin  əsa- 
sən  xarici konstruksiyalı təyyarə  buraxıhşı meyh bununla 
əlaqədardır).  Son yüz ildə  Rusiya  (SSRİ)  öz texnologiya- 
sım və təsərrüfatçılıq təcrübəsini həm qonşu, həm də uzaq 
ölkələrə fəal təqdim etmişdir.
İqtisadi ehtiyatlar (istehsal  amilləri)  axım  ilk  Öncə bir 
istiqamətdə  -   daha  inkişaf etmiş  ölkələrin  kiçik  qrupun- 
dan  bütün  qalan,  daha  az  inkişaf etmiş  ölkələrə  hərəkət 
edirdi,  Britaniya, fransız, Belçika, holland və alman kapi- 
talı  kapitalm  Amerika  və  Rusiyada  nəzərəçarpacaq  to- 
planma  elementi  idi,  Avropadan  olan  mühacirlər  Şimali 
Amerika,  Cənubi  Afrika,  Avstraliya  və  dünyanın  digər 
regionlarının geniş ərazilərinə yiyələndılər, qərb sahibkar- 
ları isə,  qərb elminin cahanşümul nailiyyətlərini  (elektrik, 
daxili  alışma  mühərriki,  mexaniki  hərəkət  vasitələrini) 
dünyamn bütün guşələrinə çatdırdılar.
Sonradan  iqtİsadi  ehtiyatların  hərəkət  prosesi  daha 
kompleks  oldu:  orta  inkişaf etmiş  ölkələr  (Rusiya  daxil 
olmaqla)  kapitalı,  sahibkarlıq  qabiliyyətıni  və  texnolog- 
ıyanı  təkcə  idxal  deyil,  həm  də  ixrac  etməyə  başladılar, 
işçi  qüvvəsinin  ixracmda  isə,  zəif inkişaf etmiş  ölkələr  də 
iştiraka  qoşuldular.  Nəticədə,  istehsal amillərinin  beynəl- 
xalq  hərəkatı  əsla  mütənasib  olmasa  da,  qarşılıqlı  olma- 
qdadır.

---

Beləliklə,  millİ  iqtisadiyyatlar  təkcə  dünya  mal  və 
xıdmətlər  bazarmın  deyil,  həm  də  ölkələr  və  regionlar 
arasmda  iqtisadi  ehtiyatlar  hərəkətinin  iştirakçılarına 
çevrildilər.  Belə  şəraitdə  dünya  (ümumdünya)  təsərrüfatı- 
nın  daha  geniş  anlayışından  danışmaq  mümkün  olur  ki, 
o,  mallarm,  xidmətlərin,  eləcə  də  istehsal  amillərinin  hə- 
rəkətini  əhatə  edir.  Dünya  təsərrüfatı  XIX-XX  əsrlərin 
qovuşuğunda yaranmışdır.

---

_______________ F  .... ~
IIIFƏSİL
DÜNYA TƏSƏRRÜFATIXIX-XX ƏSRLƏRİN 
QOVUŞUĞUNDA
3.1.  O dövriin diinya təszrrüfatı müasir dünya 
təsərrüfatından nə ilə fərqləmr
O dövrün dünya təsəmifatı nədən ibarət idi, müasir dünya 
təsərrüfatmdan o, nə ilə fərqlənir və ona nədə bənzəyirdi?
O,  hər  şeydən  əwəl  bnnunla  fərqlənirdi  ki,  iqtisadi 
ınkişaf səviyyəsi  indikindən  çox  aşağı  İdi.  Dünyada  xeylİ 
az  məhsul  istehsal  olunur,  raəsələn,  ABŞ-da  göstərilən 
əsrlərin  qovuşuğunda  UÜM  indikindən  demək  olar,  25 
dəfə az idi.  Bu,  özünü həyat səviyyəsi və keyfıyyətində gö- 
stərirdi.  Belə ki,  Rusiya imperiyasımn hal-hazırda Rusiya 
Federasiyası  olan  hıssəsində  təqribən  70  mln  sakininin 
əksər  hissəsi  savadsız  idi  (əhalinin  9-dan  49-dək  yaşda 
70,4%-i),  orta  ömür  müddəti  32  il  idi  (indiki  65  illə 
müqayisədə).  D aha  qiymətli  yeyinti  məhsuharmm  isteh- 
lakı  da  yüksək  deyildi;  1913-cü  İldə  əhalinin  adambaşına 
illik ət  və ət  məhsulları  İstehlakı  29 kq  (müqayisə üçün  -  
1989-cu  ildə  —
  69  kq  və  1997-ci  ildə  —
  50  kq),  süd  və  süd 
məhsullan -  südlə ifadə edıldikdə,  154 kq  (1989-cu ildə -  
396 kq və  1997-ci ildə -  229 kq), meyvə və giləmeyvə —11  kq 
(1986-cı ildə -  46 kq və  1997-ci ildə -  28 kq).

---