Azərbaycan respubllkasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan əM Ək və sosial münasiBƏTLƏr akadem iyasi g.İ.İsmayilov

də,  (yəni  Portuqaliyanm  hər  ıki  məhsula  görə  mütləq 
üstünlükləri  var),  bununla  belə,  ona,  mahudla müqayisə- 
də  məsrəfləri  az  olan  şərab istehsalı  və  ixracmda da  ixti- 
saslaşmaq  mənfəətlidir.  Öz  növbəsində,  İngiltərə  üçün 
m ahud  istehsalı  və  ixracında  ixtisaslaşmaq  məqsədəuy- 
ğundur,  ona 
gÖTə 
ki,  mahudla əlaqədar  məsrəflər,  Portu- 
qaliyadan  İngilis m ahudu  əvəzinə  gətirilməsi daha  sərfəli 
olan çaxıra görə məsrəflərdən nisbətən azdır.
Tutaq  ki,  25m  uzunluğunda  mahud  parçası  tutumu 
50 litr olan şərab küpünə dəyişdirilir və istehsal məsrəfləri 
yalmz  əmək  sərfı  ilə  ölçülür.  Mahud  parçasmm  istehsah- 
na  Portuqaliyada  90  işçinin,  İngiltərədə  isə  -   100  işçinin 
illik  əməyi,  şərab  küpünün istehsalına  isə  -   müvafıq  ola- 
raq 80 və  120 işçinin illik əməyi sərf olunur.
Əgər  Portuqaliya  mahud  istehsalından  imtina  edib, 
onu  İngiltərədən  idxal  edərsə,  hər  parçada  o,  özünü  10, 
işçisınin  illik  əməyinə  qənaət  etmış  olar.  Öz  növbəsində, 
əgər  İngiltərə  şərab istehsalından imtina edərsə,  hər  küp- 
də o, özünün 20 işçisinin illik əməyinə qənaət etmiş olar.
Misalda, hər iki ölkədə əməyin ödənilməsinin eyni  ol- 
duğu  nəzərdə  tutulur.  Ancaq,  əgər  o,  müxtəlif  olsa  da, 
Rikardo  davamçılannm  göstərdikləri  kimi,  bu,  nisbi  üs- 
tünlüklər  nəzəriyyəsinə  prinsipial  dəyişikliklər  gətirmır. 
Bizim  misalımızda,  əgər  əməyin  ödənilmə  səviyyəsi  Por- 
tuqaliyada  İngiltərədəkindən  tutalım,  İki  dəfə  aşağıdırsa, 
onda Portuqaliya mübadilədən  əwəlkİ kimi,  amma artıq, 
İngiltərədən  iki  yox,  dörd  dəfə  az  mənfəət  götürür,  axı- 
rıncınm  isə  mənfəəti  əksinə,  iki  deyil,  dörd  dəfə  artıq

---

olacaq.  Əgər  şərti  olaraq,  Portuqaliyada  şərabçı  və  to- 
xucuların  illik  əmək  haqqmın  1000  funt  serlinq,  onlann 
İngiltərədə  əmək  haqqının  2000  funt  sterlinq  olduğu  gö- 
türülsə, bunu hesablamaq çətin deyil.
Beləliklə,  nisbi  üstünlüklər  nəzəriyyəsi  ölkəyə  istehsal 
məsrəfləri,  ölkədən ixrac olunan maldan yüksək olan ma- 
h  idxal  etməyə  məsləhət  görür.  Sonradan  iqtisadçılar 
sübut etdilər ki, bu, təkcə iki ölkə və iki mala deyİl,  İstənİ- 
lən sayda ölkələrə və mallara aiddİr.
Nisbi  üstünlüklər  nəzərİyyəsİnin  başlıca  məziyyəti, 
beynəlxalq  ticarətin  onun bütün  İştİrakçılan  üçün  sərfəlİ- 
liyınin inandmcı sübutudur, hərçənd,  birinə  o,  az (bizim 
misalımızda - Portuqaliyaya), digərlərinə isə,  (İngütərəyə) 
çox  mənfəət  gətırə  bilər.  Xarici  ticarətdə  də  əmək  bö- 
lgüsünün  onun  bütün  iştirakçılan  üçün  sərfəliliyi  haqqm- 
da  Smıt  ideyasının  təsdiqlənməsini  sübut  edən  Rikardo 
nəzəriyyəsinİn  böyük  nailiyyəti  bundadır.  Rıkardo  nəzə- 
riyyəsinin  əsas  nöqsanını,  onun,  nisbi  üstünlüklərin  nəyə 
görə yaranmasmı izah etməməsi hesab etmək olar.
4.4. İstehsal amilhrinin nisbəti nəzəriyyəsi
Yuxarıda  qoyulan  suala əsasən  İsveç  iqtisadçılan  Eli 
Xekşer və  Bertil  Olinin ışləyib  hazırladıqlan və  ikincinin 
«Regİonlararası  və  beynəlxalq  ticarət»  (1933)  adlı  kita- 
bında  təfsilatı  İlə  şərh  edilmiş  istehsal  amillərinin  nisbəti 
nəzəriyyəsi  cavab  verir.  Fransız  sahibkan  və  iqtisadçısı 
J.B.Seyemin yaratdığı və sonradan digər iqtisadçılar tərə-

---

Fındən  əlavələr  edilmiş  istehsal  amilləri  (iqtisadi  ehtiyat- 
lar)  konsepsiyasından  istifadə  edərək,  Xekşer-Olin  nəzə- 
riyyəsi  diqqətlə  həmin  amillərin  (daha  dəqiqi,  əməyın və 
kapİtalm,  belə  ki,  Xekşer  və  Olin  fıkirlərini  yalnız  iki 
amildə  cəmləşdirmişlər)  ölkələrin payına düşmə  müxtəlİf- 
liyinə yönəldİr.  Bir amilin ölkədə boUuğu, ziyadəliyİ onla- 
rı digər kasad amillərlə müqayisədə ucuzlaşdınr.  İstənilən 
məhsulun  istehsalı  amillərİn  kombinasiyasma  möhtacdır 
və  istehsalında  nisbətən  ucuz,  artıq  amillərin  üstünlük 
təşkin  edən mallar həm ölkə  daxİlində,  həm  də  xarici  ba- 
zarda  nisbətən  ucuz  və  bımunla  da,  nisbi  üstünlüklərə 
malik  olacaq.  Xekşer-Olin nəzəriyyəsinə  görə,  ölkə, bura- 
xılışı  onun üçün məsrəfli  amillərə  əsaslanan malları  ixrac 
və  buraxılışı  üçün  onun  payınm  daha  az  olduğu  mallan 
idxal edir.
3.5.  Leontyev pamdoksu
Xekşer-Olin  nəzəriyyəsi  çağdaş  iqtisadçıların  əksə- 
riyyəti tərəfındən qəbul olunur.  Lakin o,  niyə məhz bu və 
ya digər mal dəstİnİn ölkənin ixracı və idxalında üstünlük 
təşkil  etməsi  sualına  həmişə  cavab  vermir.  Rusiya  əsiUi 
Amerika  iqtisadçısı  V.Leontyev  1947,  1951  və  1967-cİ  İl- 
lərdə  ABŞ-m  xarici  tİcarətini  tədqiq  edərək  göstərmişdir 
ki,  bu  ölkə  nİsbətən  ucuz kapital  və  baha  işçi  qüwəsi  ilə 
beynəlxalq  ticarətdə  Xekşer-Olin nəzəriyyəsinə  uyğun  iş- 
tirak  etmir;  daha  kapital  tutumlu  ixrac  deyil,  idxal  ol-

---

muşdur.  Leontyev  paradoksu  deyiləoi  cürbəcür  izah 
edirdilər.  yüksək  ixtisaslı  amerikan  işçi  qüwəsı  özünun 
hazırhğı üçün  böyük kapital xərcbri tələb edir (yəni,  ame- 
rikan  kapitah  istehsal  güclərindən  çox,  insan  ehtiyatlan- 
na  qoyulur);  amerikan  ixrac  mallanmn  istehsalına  çıxa- 
rılmasına  böyük  maliyyə  vəsaitləri  qoyulmuş  (elə  ABŞ- 
danca)  iri  həcmdə  idxal  mineral  xammalı  sərf  olunur. 
Ancaq  bütövlükdə,  Leontyev  paradoksu,  sonrakı  testləş- 
dirilməsindən  görimdüyü  kimi} əksər  hallarda işləyən,  la- 
kın  bütün  hallarda  işləməyən  Xekşer-Ohn  nəzəriyyəsin- 
dən açıq istifadədən çəkindirəndir.
Rusiyam  daha  çox,  Xekşer-Olin  nəzəriyyəsinə  xas 
olan  vəziyyətə  aid  etmək  olar;  təbii  ehtiyatlar  bolluğu, 
xammalın emah (metalurgiya, kimya) üzrə  boyük istehsal 
güclərinin  və  bir  sıra  qabaqcıl  texnologiyaların  (əsasən 
silah  və  ikili  təyinath  mallann  istehsalmda)  olması  ilə 
xammahn daha çox ixracı, metalurgiya və kimya məhsul- 
lannın,  hərbi  texnika  və  ikİlİ  təyinata  mallarm  durğun- 
luğu izah  olunandır.  Eyni  vaxta,  Xekşer-Olin  nəzəriyyəsi 
böyük kənd təsərrüfatı ehtiyatlan olan müasir Rusiyadan 
kənd  təsərrüfatı  məhsullannın  niyə  az  ixrac  edilməsi,  ək- 
sİnə,  onlann  iri  miqdarda  idxah;  niyə  nisbətən  ucuz  və 
ixtisaslı  işçi  qüwəsi  olan  ölkə  mülki maşınqayırma  məh- 
sullanm  az İxrac,  ancaq çox idxal edir sualına cavab ver- 
mir.  Görünür  beynəlxalq  ticarət  səbəblərinin  bu  və  ya

---