Azərbaycan respubllkasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan əM Ək və sosial münasiBƏTLƏr akadem iyasi g.İ.İsmayilov

bolluğu  ilə  təmin olunan məhsulu  tədaruk  edir.  İntəhası, 
hal-hazırda  Rusiya eksportunda  istehsalı  takcə  təbİi  dey- 
il,  həm  də digər ehtiyatlar (məsələn, metallar və gübrələr) 
bolluğu  ilə  əlaqədar,  yaxud  da,  ümumiyyətlə  ölkədə  təbü 
ehtiyatlann  olmasmdan  asüı  olmayan  məhsullar  (silah) 
xüsusi yer tutur,
3.5. İstehsal andlhrinin kdrzkdti
Ölkələr  üçün,  bu  və  ya  digər  malların  və  xidmətlərin 
ixracını  və  idxalım  qaydaya  salmaqdan  ötrü,  təkcə,  bir 
amilin  bolluğundan,  digərlərinin  isə,  kasadlığmdan  vstı- 
fadə etmək deyil,  həm  də bolluqdaolanları ixrac  və  çatış- 
mayan istehsal amilləruü idxal etmək məqsədə uyğundur. 
K apitah kasad  ölkələr onu xaricdən fəal  cəlb  edır,  bir  öl- 
kə üçün ziyadə olan işçi qüwəsi onu sərf etməyə  digər öl- 
kələr tapmağa səy göstərir,  elmi  inkişaf etmiş  ölkələr  tex- 
nologiyanı o yerə aparırlar ki,  orada Özlərinin belə texno- 
logiyası  yoxdur,  İstehsal  amİllərin  beynəlxalq  hərəkəti 
təkcə,  həmin  amillərin  müxtəlif  ölkələrdə  tələb  və  təkli- 
fmdən  deyil,  həm  də  onlaıın  çevikliyindən,  amillərin  hə- 
rəkət  yolundakı müxtəlif maneələrdən və bu hərəkətə  ən- 
gəl  törədən bir  çox  digər  məqamlardan  asılıdır.  Bununla 
belə,  ıstehsal  amillərinin  beynəlxalq  hərəkət  həcmi  bey- 
nəlxalq ticarətlə tamamilə müqayisəyə gələndir.
Bunun  əsasmda  beynəlxalq  ticarət  və  İstehsal  amillə- 
rinin beynəlxalq hərəkət nəzəriyyələri qurulur.

---

M Ə N F Ə B T P Ə R Ə S T  B EY N Ə LX A L Q  T İC A R Ə T  
N Ə Z Ə R İY Y Ə S İ
4.1. X V I — XVIII əsrth beynəlxalq ticarət 
nəzəriyyəsi
Beynəlxalq  ticarət  nəzərıyyələri  arasında  bırincİ, 
XVI-XVIII  əsrdə  işlənib hazırlanmış  və həyata keçirilmiş 
mənfəətpərəstlik nəzəriyyəsi meydana gəlmişdir.  Bu nəzə- 
riyyənin  tərəfdarlan  ölkələrin  beynəlxalq  əmək  bölgüsü 
əsasında xarici mal və xidmətlərin idxahndan götürdüklə- 
ri  mənfəəti  nəzərə  almır,  iqtisadi  cəhətdən  məqbul  İsə, 
yalnız  ixracı  hesab edirdilər.  Buna  gorə,  mənfəətpərəstlər 
düşünürdülər  ki,  ölkə  idxah  məhdudlaşdırmah  (xammal 
idxahndan savayı) və hər şeyi özü istehsal etməli, eləcə də 
hazır məmulatın ixracmı hər vəchlə  dəstəkləyərək,  valyu- 
ta  (qızıl)  axınına  nail  olmahdır.  Müsbət  ticarət  balansı 
nətİcəsində  ölkəyə  qızıl  axını  kapital  toplamaq  imkanla- 
nnı artırır və bununla da iqtisadi yüksəlişə, məşğulluğa və 
ölkənin çiçəklənməsinə komək edirdi.
Bu  nəzəriyyənin  əsas  qüsuru  mənfəətpərəstlərin,  hələ 
orta  əsrlərdən  gələn,  mal  mübadiləsi  sövdəsi  iştirakçıla- 
rından  birinin  (hal-hazırda  ixracçı  ölkələrin)  iqtisadi 
mənfəətinin  digərlərinin (idxalçı ölkələri) iqtisadi  zərərinə

---

bais  olması  haqqında  təsəwürü  sayılmahdır.  Mənfəətpə- 
rəstlərin  başhca  məziyyətmə  onun  işləyib  hazırladığı  ix- 
racı  dəstəkləmə  siyasətini  aid etmək  olar kı,  hər  halda  o, 
fəal  himayəçiliklə  səsləşir  və  ölkə  mhisarçıları  tərəfindən 
müdafıə olunurdu.  Rusiyada daha parlaq mənffətpərəst yə- 
qin ki,  Rusiya sənayesini və mallarm,  o  cümlədən  yüksək 
gətirilmə rüsumları hesabma ixracını,  ölkə inhisarçılanna 
imtiyazlar paylanmasım hər vəchlə alqışlayan I Pyotr idi.
4.2. M üxtəlif üstünlükfor mz^riyyasi
Tamamilə  başqa  zəmindən  (mənfəətpərəstlik  nəzə- 
riyyəsi ilə müqayisədə) doğurduğu mütləq üstünlüklər nə- 
zərİyyəsi.  Onun  yaradıcısı,  Adam  Smit,  özünün  məşhur 
«Xalqlann  varmın  təbiəti  və  səbəbləri  haqqm da  tədqi- 
qat» (1776) kitabınm  birinci fəslini «əməyin istehsal gücü- 
nün  inktşafmdakı  möhtəşəm  tərəqqi  və  onun  istiqamət- 
ləndirib tətbiq olunduğu mahirliyin, bacarığın və vəhmli- 
liyin əhəmiyyətli payı görünür ki, əmək bölgüsü nəticələn- 
dİ»  sözləri  ilə  başlayır  və mabədində  bu nəticəyə  gəlir  ki, 
«əgər  hər  hansı  əcnəbi  ölkə  bizi,  özümüzün  hazırlamaq 
iqtidannda  olduğumuzdan  daha  ucuz  qiymətə  hər  hansı 
malla  təchiz  edə  bilərsə,  həmin  malı  ondan,  bizİm  bəzi 
üstünlüyümüzün  olduğu  sahədə  məhsulun  bir  hİssəsinə 
tətbiq  olunan  xüsusi  istehsal  əməyimiz hesabma  satın  al- 
mağrmız daha yaxşıdır^.1
1  A.Smitin iqtibas götürülüb: 
Hcc.ıeaOBäHHe 
o 
npHpOfle 
h npmrranax 6orar- 
cTBa HapciflOB,  M.,  1962.  Səh.333

---

Müxtəlif üstünlüklər  nəzəriyyəsi  bəyan  edir  ki,  ölkə- 
nin  istehsal  məsrəflərinin  xarici  ölkələrə  nisbətən  yüksək 
olduğu malları idxal  və onun istehsal məsrəflərinin xarici 
ölkələrə  nisbətən  aşağı  olduğu  mallan  ixrac  etmək  məq- 
sədə  uyğundur,  yəni  müxtəlif üstünlüklər var.  Mənfəətpə- 
rəstlərin  ziddinə  olaraq,  A.Smit  fransız  iqtisadi  fıziokrat- 
lar  məktəbi  tərəfindən  irəli  sürülmüş  «laisser-faire»  -dövlə- 
tin  iqtisadiyyata qarışmama  prinsipinə  şərik  olaraq,  ölkə 
daxılində və dünya bazarında rəqabət azaldığma çağınrdı.
Mütləq  üstünlüklər  nəzəriyyəsinin  daha  güclü  cəhəti- 
nə  onun,  beynəlxalq  ticarətin  üstünlıiklərini  bütün  işti- 
rakçılan  üçün  nümayiş  etdirməsini,  zəif cəhətinə  -   onun, 
bütün mallan digər ölkələr qarşısında mütləq üstünlüklər- 
siz istehsal  olunan  ölkələrə  beynəlxalq  ticarətdə  yer  qoy- 
mamasmı aİd etmək lazımdır.
4.3.  Nisbi üstünlüklər nəzəriyyəsi
Y uxanda  qeyd  olunan  mütləq  üstünlüklər  nəzəriyyə- 
sinin  çatışmazlıqları  nisbi  üstünlüklər  nəzəriyyəsinin  ya- 
ranmasma  təsviq  edirdi.  Keçmiş  London  dileri  David 
Rikardo  özünün  «Siyasi  iqtisad  və  vergiqoyma  prinsiplə- 
ri»  kİtabmda (1817) həmin nəzəriyyəyə  həsr etdiyi fəsİldə 
sübut  etmişdir ki, beynəİxalq ticarətdə iştirak  bütün ölkə- 
lərə  sərfəlidir.  Portuqaliya  və IngÜtərədə şərab  və  mahud 
istehsalı  ilə əlaqədar məşhur şərti misalmda Rikardo riy- 
azi cəhətdən isbat etmişdir ki,  hərçənd,  Portuqalıyada bu 
iki  məhsulun  istehsalı  İngiltərədəkindən  ucuz  başa  gəlsə

---