Azərbaycan respubllkasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan əM Ək və sosial münasiBƏTLƏr akadem iyasi g.İ.İsmayilov

yanmsistemlər  digərlərİni  dəyişikliyə  uğradır,  yaxud  öz 
məqsədlərinə tabe edir, Əks halda, sistem dağdır.
Dünya  iqtisadiyyatınm  nəzəri  əsaslan  sistem  kimi 
ümumi məqsəd  güdür.  Son nəticədə onun fəaliyyəti insan 
ehtiyaclannm  (tələbatının)  ödənilməsinə  istiqamətlənmiş, 
lakin  müxtəlif  sosial-iqtisadi  şərtlər  hesabına  yeni  şəklə 
düşür. Yeni müəssisələrin yaradılması məqsəd naminə məq- 
səd  ola  bilməz.  O,  özünü  əhalinin  həyat  şəraitinin  yaxşı- 
laşmasma kömək etdikdə doğrulda bilər.
Dünya iqtisadiyyatı  bir  sistem kimi dövlətlər, iqtisadi 
birliklər,  hüquqi  və  fiziki  şəxslər  arasındakı  iqtisadi  mü- 
nasibətləri  tənzimləyən  beynəlxalq  ümumi  və  xüsusi  hü- 
quq norm alanna əsaslanan müəyyən qaydasız inkişaf edə 
bilməz.  Müəyyənləşdirilmiş  konvensiya və  adı  normalara 
riayət  olunması  dövlətlərin  özləri  tərəfindən  və  beynəlxalq 
hüquqa riayət olunmasına, müxtəlif qəbüdən olan beynəl- 
xalq  təşkilatlann məşğul  olduğu kollektiv  nəzarət forma- 
lan ilə təmin edilir.  Həmin qaydalar dünya istehsal güclə- 
ri  və  ayrı-ayn  yarımsistem  və  elementlərin  inkişaf  ehti- 
yaclarına  uyğun  olaraq  dəqiqləşdirilir  və  yenidən  nəzər- 
dən keçirilir.
Dünya təsərrüfatı  tarixi və  siyasi-iqtisadi  kateqoriya- 
dır.  Bu  onunla izah  olunur ki,  hər  bir konkret tarixi mər- 
hələyə müəyyən istehsal miqyasları və səviyyəsi,  təsərrüfat 
həyatının  beynəlmiləlləşdirilməsi  və  sosial-iqtisadi  struk- 
tura xasdır.  O, özündə mürəkkəb iqtisadi sistemi əks etdi- 
rir.  Onun  subyektləri  özlərinin  də,  yalmz  onlara  xas  tən-

---

zimləmə  ilə  birlikdə  sistemlər  olduğu  transmilli  şirkətlər, 
milli təsərrüfatlar, beynəlxalq inteqrasiya birlikləridir.
Dünya  təsərrüfatınm  ayrı-ayn  elementləri  arasmdakı 
münasibətləri  səviyyələr  təşkil  edir,  Dövlətlərarası  müna- 
sibətlər beynəlxalq qayda və normalarla tənzinılənən bey- 
nəlxalq  səviyyə  təşkil  edirlər.  Milli  çərçivələrdən  kənara 
çıxan  axınların  münasibətləri  transmilli  səviyyə  -   özləri- 
nin  daxili  informasiya  sistemləri  ilə  birlikdə  fırma  və 
qrupların  fəaliyyət  sahəsi  əmələ  gətirirlər.  Həmin  sahəyə, 
həmçinin  qeyri-formal fəaliyyət  axmı  şəbəkəsi:  narkotik- 
lər, süah alveri, gizh miqrasiyaya qoşulur.  Dünya təsərrü- 
fat sisteminin ibarət olduğu bir çox elementlər orada eyni 
vaxtda  fəaliyyət  göstərir.  Güc  mərkəzləri  arasmda  toq- 
quşmalar,  razılaşmalar,  birləşmələr  mövcuddur.  Öz  stra- 
tegiyasını  ya  bütün  dünyaya,  ya  da  ayrıca  rayonlara  ya- 
yan oliqopoliya cizgüəri meydana gəlir.
Sosial-iqtisadi  baxımdan  dünya  təsərrüfatı  yekcins 
deyü.  Onda aparıcı yeri sənayecə inkişaf etmiş  qərb ölkə- 
ləri,  yaxud  A.Sovinin  təbirincə,  Birinci  dünya  tutur.  Xü- 
susi yeri inkişaf etməkdə olan  ölkələr -  əsas etibarüə  iqtı- 
sadiyyatlarının  sənaye  ölkələrinin  asıh  xarakterinin  qal- 
maqda olduğu Üçüncü dünya tutur. Öz inkişaflannda daha 
spesifık  xüsusiyyətlərə  keçid  iqtisadiyyatlı  Şərqi  Avropa 
öütələri  və  dİgər  dövlətlərm  bütöv  bir  səfə  malikdir.  Bütöv- 
lükdə  dünya  təsərrüfatı  özündə  mürəkkəb  sosial-iqtisadi 
qurumu əks etdirir.

---

D Ü N Y A  T Ə S Ə R R Ü F A T I
2. / . 
Diinya iqtisadiyyatımn və diinya təsərrüfatımn
təşəkkülü
Bu  hissənin  əsas  vəzifəsi  oxucuda  dünya  təsərrüfatı- 
nın  təşəkkülü  və  mahiyyəti,  onun  inkişaf nəzəriyyələri  və 
başlıca  təmayülləri  haqqında  təsəvvür  yaratm aqdır.  Axı- 
rıncıya,  daha  aktual  məsələ kimi  daha çox diqqət  verilir.
Dünya  iqtisadiyyatmı  öyrənməkdən  ötrü  əw əlcə  bu 
istilahın nə demək  olduğunu,  bütün dünya ölkələrinin  bir- 
biri  ilə  iqtisadi əlaqələri  nə üçün yaratdığmı,  həmin  əlaqə- 
lərin  hansı  form alar aldığını  və  onların milli  iqtisadiyyata 
necə  təsir  göstərdiyini,  dünya  ölkələrinin  qruplara  görə 
necə  təsnifatlaşdırıldığını,  eləcə  də  Azərbaycan  tələbələri 
iiçün  əlçatan  dünya  iqtisadiyyatı  statistikasının  nədən 
ibarət  olduğunu  aydınlaşdırmaq  lazımdır  Bu  fəsil  məhz 
həmin məsələlərə həsr olunmuşdur.
«Dünya  iqtisadiyyatı»,  «dünya  təsərrüfatı»,  «ümum- 
dünya  təsərrüfatı»  istilahları  dərslikdə  sinonimlər  kimi 
nəzərdə  tutulur.  Onlardan,  hərçənd,  dərslikdə  istifadə 
olunm asa  da,  digər  müasir  nəşrlərdə  (daha  çox  tərcümə 
nəşrlərində)  təsadüf olunan  və  adətən  dünya  iqtisadiyya-

---

tınm özünü deyil,  dünya iqtisadiyyatı və beynəlxalq iqtisadi 
münasibətlər  nəzəriyyəsini  İfadə  edən  «beynəlxalq  iqtisa- 
diyyat istilahı fərqlənir».
2.2.  Dünya iqtisadiyyatı anlayışı
Dünya iqtisadiyyatına (dünya təsəırüfatına, ümumdün- 
ya təsərrüfatma) geniş və yığcam tərif vermək olar.  Geniş 
tərifə görə,  dünya iqtİsadiyyatı -  dünyamn bütün milli iq- 
'  
tisadiyyatlannın cəmi, yığcam tərifə görə -  milli iqtisadiy- 
yatların yalnız xarici aləmlə qarşılıqlı əlaqəsi  olan hissələ- 
rinİn  məcmusudur.  İntəhası,  İki  anlayış  arasındakı  fərq 
getdikcə  silinir,  belə ki,  istənilən ölkədə  xarici  aləmlə bir- 
başa,  yaxud  dolayısı,  məsələn,  milli  iqtisadiyyatın  xarici 
bazarda  real ticarət  edən  sahələri  vasitəsilə  qarşılıqlı  əla- 
qədə olmayan sahələr və yardımçı sahələr getdİkcə azahr.
23*  Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin mahiyyəti 
və onlarm formaları
Dünya  təsərrüfatı  mürəkkəb  sistemdir.  Müxtəlİf mİlli 
iqtisadiyyatlann  (yaxud,  yığcam  tərifə  İstinad  edilərsə, 
,
onlann xarici iqtisadi hissələrimn) bütün məcmusu malla- 
nn,  xidmətlərin  və  istehsal amillərinin (iqtisadi ehtiyatla- 
nn)  hərəkətinə  bənddir.  Bu  əsasda  ölkələr  arasında  bey- 
nəlxalq  iqtisadi  münasibətlər  (xarici  iqtisadi  əlaqələr, 
dünya  təsərrüfat  əlaqələri),  başqa  sözlə,  rezidentlər  və 
qeyri rezidentlər (müxtəlif ölkələrin hüquqi  və fizikİ şəxs-

---