Azərbaycan respubllkasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan əM Ək və sosial münasiBƏTLƏr akadem iyasi g.İ.İsmayilov

ləri) arasında təsərrüfat münasibətləri yaranır.  Onları for- 
malara görə təsnifatlaşdırmaq olar.
Ənənəvi  olaraq  mallann  və  xidmətlərin  beynəlxalq 
(dünya)  ticarətini  aynca formaya  ayınrlar:  Istehsal  amil- 
lərinin  yerdəyişməsi  kapitalın  beynəlxalq  tədavülü,  işçi 
qüvvəsinin  beynəlxalq  miqrasiyası,  beynəlxalq  bilik  tica- 
rəti  (texnologiyalann  beynəlxalq  ötürülməsi)  kimi  bey- 
nəlxalq  iqtisadi  münasibət  formalannm  əsasmda  dunır. 
Kapitaldan,  əməkdən  və  biliklərdən  (texnologiyalardan) 
savayı,  qalan  istehsal  amillərinə  gəldikdə  isə,  təbii  ehti- 
yatlar çevik deyil və  dünya təsərrüfat  əlaqələrində demək 
olar,  həmişə  vasitəçilİkdə,  onların  əsasmda  hazırlanmış 
məhsulun  beynəlxalq  ticarəti vasitəsilə  iştirak edırlər.  Sa- 
hibkarlıq  qabiliyyəti  (sahibkarhq,  sahibkarhq  təcrübəsi) 
kimi  amil adətən  kapital, işçi qüwəsi və  biliklərlə (texno- 
logiya  ilə)  birlikdə hərəkət  edir və  buna görə,  adı  beynəl- 
xalq iqtisadi münasibətlərin müstəqil forması kimi adətən 
çəkilmir.  Aynca  formaya  beynəlxalq  valyuta -  hesablaş- 
ma münasibətlərini ayırmaq lazımdır ki,  onlar beynəlxalq 
ticarətin və  istehsal  amilləri  (xüsusilə kapital)  hərəkətinin 
törəmələri olsalar da, dünya təsərrüfatında böyük sərbəst- 
lik qazanmışlar.
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin göstərilən  təsnifatı 
yeganə  həqiqət  iddiasında  deyil.  Digər  təsnifatlar  da 
mövcuddur.  Bununla  belə,  bu  dərslik,  hər  şeydən  əwəl 
sadəliyinə, məntiqliliyinə və iqtisadi nəzəriyyəyə sıx bağlı-

---

lığına  istinad  edilərək,  yuxarıda  təsvir  olunan  təsnifata 
görə hazırlanmışdır.
2.4. 
Dünya 
tasərrüfat mexamzmi və 
onun 
tərkib 
hissəhri
Dünya  təsərrüfat  sistemi, sadələşdirməyə üstünlük ve- 
rilərsə,  tərkib  hissələri,  qovşaqları  olan mexanizm  şəklin- 
də  təqdim  edilə  bilər.  Həmin  hissələrin  (qovşaqların)  ən 
başhcalan milli iqtisadiyyatlar,  eləcə də  transmilli korpo- 
rasiyalar,  inteqrasiya  birlikləri,  beynəlxalq  iqtisadi  təşki- 
latlardır.
Ə w əllər  bu  və  ya  digər  ölkənin  xarıci  iqtİsadİ  fəa- 
liyyəti  ilə  əsasən,  ölkələrinin bazan  onlar üçün əsas  olan 
milli  formalar  məşğul olurdular.  Son onilhklərdə  onlann 
bİr  çoxu  fəaliyyət  (ticarət,  sənaye,  maliyyə)  meydanı  bü- 
tün  dünya  olan  transmilli  korporasiyalara  TM K   çevril- 
mişlər,  Nəticədə,  TM K  dünya  təsərrüfat  mexanizminin 
mühüm hissəsi olmuşlar,  Özü də, onlarm m araqlan, mən- 
şələrinin  aid  olduğu  ölkələr  daxil  olmaqla,  milli  iqtisa- 
diyyatlann m araqlan ilə üst-üstə düşmür.
Getdikcə  qovuşaraq  əksər  qonşu  ölkələrin  iqtisadİy- 
yatları regional inteqrasiya birlikləri əmələ gətirirlər.  On- 
lar  əsrin  müxtəlif  hissələrində  mövcuddur.  Buna  bənzər 
təsisatlar  dünya  təsərrüfat  mexanizminin  nəzərə  çarpan 
hissəsinə  çevrilmiş,  bəzi  inteqrasiya  birlikləri  isə,  xarici

---

aləmdə ümumiyyətlə,  onlara  daxil  olan ölkələrin  adından 
çıxış edİrlər.
MÜharibədən  sonrakı  illərdə  beynəlxalq  iqtisadi  təş- 
kilatların  sayı  kəskin  surətdə  artmışdır.  Onlar,  iimum- 
dünya  təsərrüfat  mexanizminin  nəzərəçarparaq  müstəqil 
hissəsinə  çevrilməklə,  beynəlxalq  iqtisadi  münasibətlərin 
tənzimlənməsində daha fəal iştirak edirlər.  Bir çox  dünya 
ölkələrinin inkişafını əngəlləyən və çox  vaxt  təklikdə həlli 
mümkün  olmayan  qlobal  problemlərin  həüi,  fəaliyyətlə- 
rinin əsas meydamna çevrilİr.
2.5.  Dünya iqtisadiyyatımn formalaşma 
mərhdhhri
Əksər  tədqiqatçılar  bu  qənaətdədirlər  ki,  dünya  tə- 
sərrüfatı  çox-çox  qabaqlar  təşəkkül  tapmağa  başlasa  da, 
tamhqda təqribən yüz il bundan əvvəl formalaşmışdır.
Hər  şey  beynəlxalq  (dünya)  ticarətdən,  yəni,  mal  və 
xidmətlərin  ölkələr  arasında  hərəkətindən  başlanmışdır. 
Onların xaricdən İdxalı import, xaricə ixracı isə -  eksport 
adlanır.  Beynəlxalq  (dünya)  ticarət  bütün  dünya  ölkələri- 
nin  xaricİ  ticarət  məcmusunu ifadə  edir  və  çoxillik  tarixi 
var.
Dünyada ilk  dövlətin -  Misirin sakinləri hələ beş  min 
il  qabaq  qonşu qəbılələrlə ticarət etmiş,  misir sənətkarlığı 
və  əkinçihk  məhsullan  müqabilində  onlardan  ağac,  me- 
tal,  mal-qara satın  almışlar;  onlar həmçinin,  yeni  torpaq-

---

ların  əkilib-becərilməsi  üçün  ekspedisiyalar  təşkil  etmiş- 
lər.  Elə  həmin  dövrlərdə,  müasir  Azərbaycan  ərazisində 
yaşayan  qəbilələr  artıq,  qonşu  və  hətta  onlardan  uzaq 
dünya  regionlan  ilə  mal  mübadiləsi  aparırdılar.  Belə  ki, 
Qafqazm, Cənubi Uralm və Sibirin mis və bürünc məmu- 
latı  bütün Avrasiyaya  yayılır,  bİr  qəbilədən  digərina  satı- 
hrdı.
Beynəbtalq  mal  ticarətinə  xidmət  ticarətçiləri  qoşul- 
mağa  başladı.  Finikiya  və  yunan  tacirləri  bütün  Aralıq 
dənizi  boyunca  təkcə  şəxsi  və  başqa ölkələrdə əldə  etdik- 
ləri mallarla ticarət etmir, həm də özgələrinin yüklərini və 
əcnəbi sərnişinləri daşıyaraq, xidmətlər göstərırdilər.
Aralıq dənizi və Qara dəniz rayonları Qərbi Asiyanm 
qonşu ölkələri ilə birlikdə dünyamn, hələ qədim keçmişdə 
dünya  təsərrüfatının  rüşeymi  cücərək  regionuııa  çevrildi. 
Tədricən  ona  dünyanın  digər  təsərrüfat  regionları  -   əv- 
vəlcə  Cənubi  Asiya,  sonra  Cənub-Şərqi  və  Şərqi  Asiya, 
Rusiya,  Amerika,  Avstraliya  və  Okeanoya  və  nəhayət, 
Tropik  Afrika  və  Şərqi  Asiyamn  ucqar  rayonları  qoşul- 
dular.
Dünya mal və xidmətlər ticarətinin təşəkkülünə bazar 
münasibətlərinin yeni  dövrdə  fəal  inkişafı  (əwəlcə  Qərbi 
Avropada,  sonra  isə,  dünyanın  digər  regionlarında),  XV- 
XVII əsrlərin möhtəşəm coğrafı kəşfləri, XIX əsrdə maşm 
sənayesinin  və  müasir  nəqliyyat  və  rabitə  vasitələrinin 
meydana gəlməsi daha böyük töhfə vermişdir.

---