Azərbaycan respubllkasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan əM Ək və sosial münasiBƏTLƏr akadem iyasi g.İ.İsmayilov
Yüklə 24,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.2. Dünya təsərrüfatı antayışımn nəzəri əsasları
Dünya təsərrüfatımn inkişaf meyllərinin nəzərdən ke- çirilməsi və təhlili geniş statistik materiala, ölkə və xarici tədqiqatlara, eləcə də beynəlxalq təşkilatlarm rəsmi nəşr- lərinə əsaslanır. > DÜNYA İQTİSADİYYATININ NƏZƏRİ ƏSASLARIFƏNNİNİN PREDMETİ VƏ METODU 1.1. nDünya iqtisadiyyatı» və «dünya təsərrüfatı» bütöv bir sistem kinü XX əsrin ikincİ yansı təsərrüfat fəaliyyəti miqyasları- nın getdİkcə böyüməsi, müxtəlif Ölkələr arasındakı əlaqə- lərin genişlənməsİ, beynəlxalq əmək bölgüsünün dərinləş- məsi ilə xarakterizə olunur. Öz aralannda iqtisadi baxım- dan qarşılıqlı fəaliyyət göstərməyən, istehsal münasibət- ləri və qarşıhqh asıhhqlar sisteminə daxil olmayan ölkə yoxdur. H al-hazırda bütün dünya - insanlann qarşıhqh əlaqəli təsərrüfat fəaliyyəti meydanıdır. İqtisadi ədəbiy- yatda və gündəhk ünsiyyətdə «dünya iqtisadiyyatı», «dünya (qlobal) təsərrüfatı» anlayışlanndan geniş istİfadə olunur. Şübhə yoxdur ki, bütün mürəkkəbliyinə və ziddiy- yəthliyinə baxmayaraq, dünya iqtİsadi baxımdan, özündə müəyyən bütövlüyü, vahidliyİ əks etdirir. 1.2. Dünya təsərrüfatı antayışımn nəzəri əsasları İqtisadı ədəbiyyatda «dünya iqtisadİyyatı», «dünya təsərrüfatı» vahid istilahlar anlamı yoxdur. Həmin istilah- lar geniş tətbiq sahəsinə malik olduqlarından, tədqiqatçı- lar onların nöqteyi—nəzərincə vacib aspektləri qeyd edir- lər. Bir sıra ölkə ədəbiyyatlarda bir neçə yanaşmanı ayır- tnaq olar. BeynəLsalq əmək bölgüsü, iqtisadi və siyasi müna- sibətlər sistemi tərəfindən qarşılıqh əlaqəli milli təsərrü- fatlann məcmusu kimi, dünya təsərrüfatı anlamı daha ge- niş yayılmışdır. Bu tərifdə aparıcılar qİsmində, onlann istehsal etdik- lərinin daxili, yaxud xarici bazara getməsindən asıh ol- mayaraq, milli baxımdan özgünləşən ölkələr çıxış edirlər. Bu cür yanaşma zamanı, qarşılıqlı əlaqələri, dünya təsər- rüfatımn vəziyyətini və inkişaf perspektivlərini müəyyən- ləşdirən səbəblər kölgədə qalır. Digər nöqteyi-nəzərə müvafıq olaraq, dünya təsərrü- fatı beynəlxalq iqtisadi qarşılıqlı münasibətlər sistemi ki- mi, milli təsərrüfatlar arasında universal əlaqə kimi, təsvir edilir. Bu cür konsepsiyaya, o sıradan, beynəlxalq ıqtisadi sistemin həm ticarətdən, həm maliyyə münasibətlərindən eləcə də kapital resurslarımn və işçi qüwəsinin qeyri- bərabər bölüşdürülməsindən ibarət olduğu qənaətinə gə- ləcək, bir çox qərb tədqiqatçılan tərəfdar çıxırlar. Bu halda ən çox, beynəbcalq iqtisadi qarşılıqh əlaqələri müəyyənləş- dirən İstehsal tədqiqatçıların nəzər daİrəsindən yayınır. Dünya təsərrüfatının daha tam nəzəri izahı onu, ona daxil olan istehsal gücləri səviyyəsində özünü istehsal, isteh- sal münasibətləri və müəyyən üstqurum münasibətlərinin milli təsərrüfatlann adı çəkilən üç səviyyəsini hər birində müəyyən bir araya sığmaya malik olduqları dərəcədə iqti- sadi sistemi kimi müəyyən edir. Göründüyü kimi, bütün tədqiqatçılar etiraf edirlər ki, dünya təsərrüfatı özündə müəyyən sistemi əks etdirir. Sis- temin meydana gəlməsinİn və mövcudluğunun əsası onun sistemin bütün tərkib hissələrinin yetərincə dayanıqlı sə- viyyədə iqtisadi qarşıhqh fəaliyyətini nəzərdə tutan bü- tövlüyüdür. Təkrar istehsal olunan məhsulun qlobal miq- yasda müntəzəm dövriyyə etməsi yalnız bu təqdirdə mümkündür və sistemin daimi fəaliyyəti həyat qabiliyyəti, onun özünü tənzimləməsi və inkişafı təmin olunur. Dün- ya təsərrüfatını bu cür vahidliyi, təkrar istehsal olunan məhsulun dövr etməsi onlara xas pul-əmtəə münasibət- ləri və qiymətlərin çoxluğu ilə birlikdə milli və beynəlxalq bazarlar tərəfmdən təmin olunur. Geniş anlamda, bazar özündə, mal və xidmətlər mü- badiləsi prosesində təşəkkül tapan iqtisadi, sosial və siya- si münasibətlər məcmusunu əks etdirir. Bazar özünün qa- nunauyğuniuqlan təsiri altında inkişaf edən və təkrar is- tehsalın bütün gedişatına təsir göstərən aynca kateroriya kimi təzahür edir. Deməli, o, onun yerdə qalan element- ləri - istehsal, bölüşdürmə və istehlakla sıx qarşıhqh əla- qədə inkişaf edən təkrar istehsalın aynlmaz mərhələsidir. Dünya iqtisadiyyatının nəzəri əsaslan onun tərkib his- sələri olan elementlər çoxluğu - ıyerarxiyalılıq, çoxsəviy- yəlilik, strukturluluqla xarakterizə olunan mürəkkəb sis- temlər sırasına aiddir, İqtisadi qudrət dünyada çox qeyri- bərabər bölünmüşdür. Üç dövlət - planet əhalisinin 9%-nin yaşadığı ABŞ, Yaponiya və Almaniya dünya gəlirinin yarısmı akkumul- yasiya edir və bütün dünya ölkələrinin alıcılıq qabiliyyətİ- nin 1/3-dən çoxuna malikdirlər. Sistem əsasını beynəlxalq və ayrı-ayn dövlətlər çərçi- vəsi ilə məhdudlaşdırılmış maddi və mənəvi nemətlərin milli istehsalı, onlann bölüşdürülməsi, mübadiləsi və ıs- tehlakı təşkil edir. Dünya təkrar istehsai prosesinin həmin fazalarından hər biri həm qlobal miqyasda, həm də aynca dövlətlər çərçivəsində, onların yerindən və rolundan asıh olaraq bütövlükdə bütün dünya təsərrüfat sisteminin fəaüyyətinə təsir göstərirlər. Axırmcı} bİr bütöv kİmi ona xas, öz inki- şafının müəyyən İstiqamətlərinə malik olsa da, o, milli təsərrüfatlardan kənar inkişaf etmir. Sistem çoxmənalı başa düşülür. Yanaşmalardan biri zamanı onun, inkişafımn hərəkətverici qüwəsi kimi təza- hür edən ümumi məqsədı olmalıdır, Bu cür sistem daxi- lində xüsusÜəşmiş sektorlar - spesifık xaraktistikalara ma- lik olub, bununla belə, bütövlükdə sistemin təşkiledici məqsədinə tabe olan yanmsistemlər mövcud ola bilər. Sistemİn digər anlamı ondan irəli gəlir ki, o, müxtəlif və hətta bir-bırinə zidd məqsədli bir sıra xüsusiləşmiş ya- rımsistemlərdən ibarətdir. Lakin ona daxil olan yanmsis- temlər öz aralannda əlaqəli olmalı və bir-birinə qarşıhqlı təsir göstərməlidir. Belə sistemlər strukturu müvəqqəti, keçid xarakterli ola bilər, belə ki, daha həyat qabiliyyətlı 14 Yüklə 24,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|