Azərbaycan respubllkasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan əM Ək və sosial münasiBƏTLƏr akadem iyasi g.İ.İsmayilov

daha  mühümlərini  ümumiləşdiımək  cəhdi,  qarşıdakı  ömür 
uzunluğu, 
əhalinın  maarifləndtnlməsi  və  həyat  səviyyəsi 
indekslərini  özündə  ehtiva  edən  insamn  inkişaf  indeksi
adlandırılan göstəricidir.
Qarşıdakı  ömrün  uzunluğu,  indeksi,  müasir  şəraitdə 
hətta  ən  pis  yaşayan  ölkələrdə  ən  qısa  Ömrun  25  ildən 
aşağı enmədiyi,  daha zəngjn Ölkələrdə isə,  ən uzun ömrun 
orta hesabla 85 ildən artıq olmadığı zəmin üzərində quru- 
lur. Bu indeksin formulu aşağıdakı kimidir:
Qarşıdakı ömrün uzunluq indeksi=
=Ölkədə  qarşıdakı  Ömrün  uzunluğu  -   Dünyada  ən  qısa 
ömür
Dünyada ən uzun ömür -  Dünyada ən qısa ömür
Rusiya  üçün  1995-cı  ildə  bu  indeksin  hesabı  belədir:
(65-25)/(85-25)=0,667.
Əhalinin  maarifləndirilmə  indeksi  bu  formulla  hesab-
lanır:
Əhalinin maarifləndirilmə indeksi =
=  15 yaşından 2x yuxarı savadlıların payı
Əhalinin məktəbli və tələbə + yaşında maarifləndirilmə
payı
3

---

R usiya  üçün  1995-cİ  ildə  bu  indeksin  hesabı  belədir:
(2x0,984+ 0,650)13= 0,873
Həyat  səviyyəsi  indeksi  sadəbşdirilmiş  şəkildə,  əhali- 
nin  adambaşma  düşən  AQP-nə  görə  təshih  edilmiş  milli 
ÜDM-in  bu  göstəricisinin  orta  dünya  qiymətinə  nisbəti 
kİmı təmsil oluna bilər.
1995-ci ildə Rusiyada bu indeks 0,740 olmuşdur.
Bütövlükdə  insanın  inkışaf indeksi  onu təşkil  edən üç 
indeksin  orta  riyazi  cəminə  bərabərdir,  yəni  Rusiya  ilə 
əlaqədar;  (0,667+0,873+0,740)/3=0,760  kimidir.  İnsanm 
orta  dünya  inkişaf indeksi  təqribən  həmin kəmiyyətə  bə- 
rabərdir;  daha  çox  ınkişaf etmİş  ölkələrdə  o,  1,0-a  yaxın- 
laşır,  daha az inkişaf etmiş  ölkəbrdə  isə  -  0,2-ə  yaxın ol- 
muşdur.
7,3. İnkişaf etmiş ölkəfor qrupu
İnkişaf  etmişlər  (sənayecə  inkişaf  etmişlər,  sənaye) 
qrupuna AQP-nə görə əhalinin adambaşına düşən ÜDM-in 
12  min  dollar  taşkil  etdiyi  bazar  İqtisadİyyath  və  yüksək 
sosial-iqtisadi  inkişaf səviyyəli  dövlətbr  daxildir.  Beynəl- 
xalq  valyuta  fondu  uıkişaf etmiş  ölkələr və ərazilər  (yənı, 
xüsusi  statusa malik, məsələn Honhonq,  yaxud Qrenlandiya 
bəzi  ölkələr hissəsi) sırasma bütün Qərbi Avropa ölkələ- 
rini,  ABŞ  və  Kanadanı,  Yaponiyam,  Avstraliyanı  və  Yeni 
ZeJandiyanı,  1997-ci ildən isə -  həmçinin, Cənubi Koreyam, 
Sinqapuru,  Honhonqu  və  Tayvam,  İsraili  daxil  edir.

---

BMT  onlara  Cənubi  Afrika  Respublikasını  əlavə  edir. 
İqtisadi  əməkdaşlıq  və  inkişaf təşkİlatı  onlann  sırasına 
həmİn təşkilatın üzvü olan,  daha çox,  inkişaf edən ölkələr 
olsalar da, ərazi olsalar da, ərazi əlamətinə görə ona daxil 
ohnuş  (Türkİyəyə Avropamn bİr hissəsi məxsusdur, Mek- 
sika  isə,  azad  ticarət  haqqında  Şimalİ  Amerika  razılaş- 
ması -  HAFTA-ya daxildir) Türkiyə və Meksikanı da aid 
edir.  BeləlLklə,  inkişaf  etmiş  ölkələr  sırasına  30-a  yaxın 
ölkəni  və  ərazinİ  sahrlar.  Ehtimal  ki,  Polşa, 
M acanstan, 
Çexiya,  Slovekiya,  Kirp  və  Estoniya  Avropa  şurasına 
rəsmi  qəbul olunduqdan sonra,  onlar da mkişaf etmiş  Öl- 
kələr sırasına daxil ediləcəklər.
Mümkün ki,  gələcəkdə inkişaf etmiş  ölkələr  qrupuna 
Rusiya  da  girəcək.  Lakin,  bundan  ötrü  onun  qarşısında 
öz  iqtisadiyyatım  bazar  iqtisadiyyatına  çevİrmək  və  əha- 
1inin  adambaşına  düşən ÜDM  istehsalmı  heç  olmazsa  is- 
lahata qədərki səviyyəyə çatdırmaq səmtindəki uzun yolu
qət etmək durur.
İnkişaf etmiş  ölkələr  dünya  təsərrüfatmda  başhca  öl- 
kələr qrupudur.  90-cı Ulərin sonunda onlarm payma dün- 
ya  ÜMD-nin  55%-i  (o,  AQP-nə  görə  hesablanarsa)  və 
dünya ticarəti və beynəlxalq kapital hərəkətinin böyük bir 
hİssəsi  düşürdü.  Inkişaf  etmiş  Ölkələr  qrupunun  özündə 
də  artıq  ÜDM  həcmli  «yeddiliyi»  fərqləndirirlər  (ABŞ, 
Yaponiya,  Almaniya,  Fransa,  Böyük  Britanıya,  Kanada): 
Həmin  ölkələrin payma dünya ÜDM-nin 40%-i,  o  cümlə- 
dən,  ABŞ-a -  21, Yaponiyaya -  7,  Almaniyaya -  5%-i dü-

---

şür.  Inkişaf etmiş  ölkələrin əksəri  inteqrasiya  birliklərinə 
daxildir  ki,  onlardan  daha  qüdrətlilərİ  Avropa  Şurası  -  
AŞ  (ÜDM-in  20%-i)  və  Azad  ticarət  haqqmda  Şimali 
Amerika razılaşmasıdır -  HAFTA (24%-i).
7.4. İnkişaf edən ölkəhr qrupu
İnkişaf edən  (daha  az  inkişaf etmiş,  zəif inkişaf etmış) 
ölkələr qrupuna bazar iqtisadiyyath,  lakin aşağı İqtisadi in- 
kişaf səviyyəli dövlətlər daxildir.  Beynəlxalq valyuta fondu- 
nun üzvü  olan  182  ölkədən  121-ni  inkişaf edən ölkələrə aid 
edirlər.  Həmm  ölkələrin  xeyli  sayına,  əhalİ  çoxluğunun  və 
böyük  ərazüərin eləcə  də  onlann  bir  çoxu  üçün  xarakterik 
olmasına  baxmayaraq,  paylanna  dünya  ÜDM-nin  28%-ə 
qədəri düşür.
Bu,  bütöv  bir  aləmdir,  təsadüfi  deyİl  ki,  inkişaf edən 
ölkələr qrupunu üçüncü dünya adlandırırlar və  o,  yekcins 
deyil.  İnkişaf  edən  ölkələrin  yuxarı  eşelonunu  nisbətən 
müasir  iqtisadiyyat  strukturlu  (məsələn,  bir  sıra  Asiya, 
xüsusilə  Cənub -   Şərqi Asiya  ölkələri və  Latrn  Amerikan 
ölkələri),  əhalinin  adambaşma  daha  çox  ÜDM  düşən  (o 
cümldən, əksər İran körfəzi ölkələri), yüksök insan inkişa- 
fı  indeksli  ölkələr təşkü  edir.  Onlardan  yeni  sənaye  ölkə- 
lər yanm qrupunu ayınrlar.  Ona,  son iki-üç onillikdə  çox 
yüksək  iqtisadi  artım  sürəti  nümayiş  etdirmiş  və  bunun 
əsasmda inkişaf etmiş ölkələrdən geriləmələrini xeyli azal- 
tmış  ölkələr  daxil  edilir  (bəziləri  isə,  artıq  inkişaf  etmiş

---