Azərbaycan respublikasinda regional ümumi daxiLİ
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 7 2000-2014-cü illərdə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ümumi Daxili Məhsulu
- Yekun 13575,2 120 1240 158677,7
- Ədəbiyyat
66
– onların sıra nömrəsi, yaxud vaxt dövrüdür.
– nin qiyməti həmişə məlumdur, ona görə t y - ni müəyyən etmək üçün 0
və
1 a parametrləri tapılmalıdır. Ən kiçik kadratlar üsulunun şərtlərini təmin edən aşağıdakı normal tənlik sisteminin həlli 0
və 1
parametrlərini müəyyən etməyə imkan verir:
yt t a t a y t a na 2 1 0 1 0 Burada
y –sıranın həqiqi səviyyələridir,
– vaxtdır,
– səviyyələrin sayıdır.
0 500 1000 1500
2000 2500
3000 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 ÜDM
67
Tənliyi hesablamaq üçün aşağıdakı cədvəli tərtib edək. Cədvəl 7 2000-2014-cü illərdə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ümumi Daxili Məhsulu İllər
Ümumi Daxili Məhsul (milyon manat) y
2
yt
2000 84,9 1 1 84,9 2001
98,1 2 4 196,2 2002
118,2 3 9 354,6 2003
168,0 4 16 672,0 2004
232,4 5 25 1162,0 2005
305,8 6 36 1834,8 2006
405,7 7 49 2839,9 2007
545,0 8 64 4360,0 2008
795,8 9 81 7162,2 2009
973,6 10
100 9736,0
2010 1171,3
11 121
12884,3 2011
1786,3 12
144 21435,6
2012 2103,4
13 169
27344,2 2013
2339,0 14
196 32746,0
2014 2391,0
15 225
35865,0 Yekun 13575,2 120 1240 158677,7
Sistem tənlikdə qiymətləri yerinə yazıb müvafiq hesablamalar aparaq. 15a 0 +120a 1 =13575,2 120a 0
1 =158677,7
Buradan, a 0 = - 525,7, a 1 =178,84
Beləliklə əlaqə tənliyi aşağıdakı kimi olacaqdır: 68
t a a y t 84 , 178 7 , 525 1 0
İndi isə bu model əsasında 2015-2018-ci illər üçün Naxçıvan Muxtar Respublikası üzrə ÜDM-un proqnozunu verək. 2015: 2336
16 . 84 , 178
7 , 525 1 0
a a y t
2016: 2515 17 . 84 , 178 7 , 525 1 0
a a y t
2017: 2693
18 . 84 , 178
7 , 525 1 0
a a y t
2018: 2872 19 . 84 , 178 7 , 525 1 0
a a y t
Beləliklə, bizim hesablamalarımıza görə Naxçıvan Muxtar Respublikasında Ümumi Daxili Məhsulun 2015-ci ildə 2336 milyon manat (2015-ci ilin yekunları hələlik hazır olmadığına görə həmin il üzrə də proqnoz hesablanmışdır), 2016-cı ildə 2515 milyon manat, 2017-ci ildə 2693 milyon manat, 2018-ci ildə 2872 milyon manat olacağı gözlənilir.
69
Magistr işində iqtisadiyyatın makrostatistik modeli kimi Milli Hesablar Sisteminin tədqiqi aparılmış, ölkənin sosial-iqtisadi vəziyyətinin qiymətləndirilməsində Ümumi Daxili Məhsulun rolu müəyyənləşdirilmiş, MHS-nin faktiki məlumatları əsasında statistik təhlil aparılmış və aşağıdakı nəticələr əldə olunmuşdur: -Мilli Hesablar Sistemi – iqtisadiyyatda ümumi məcmu istehsalı ölçmək üçün, bir növ mühasibat hesabatı rolunu oynayır. Оnun əsas vəzifəsi milli məhsul və milli gəlirin yaranması və istifadəsi prosesinin kompleks təhlili və informasiya təminatıdır. Ümumi şəkildə MHS mühasibat hesabları formasında ikili qeyd prinsipi üzrə doldurulan cədvəllərdir. -Aparılan statistik tədqiqatlar nəticəsində son dövrlərdə Azərbaycanda neft hasilatının aşağı düşməsi ilə əlaqədar ÜDM-də neft sektorundan аzalan hissənin doldurulması, davamlı iqtisadi artımın təmin olunması, eyni zamanda uzunmüddətli dövrdə büdcənin maliyyələşmə problemilə üzləşməsi ehtimalının minimuma endirilməsi məqsədilə bir sıra iqtisadi, hüquqi və institutsional tədbirlərin həyata keçirilməsi əhəmiyyətli hesab edilmişdir. -2000-2014-cü illərdə ÜDM 12,5 dəfə, adambaşına düşən ÜDM isə 10,6 dəfə artmışdır. Digər makroiqtisadi göstəricilərdə də yüksək artım qeydə alınmışdır. Son 10 ili makroiqtisadi artım aspektindən qiymətləndirsək, son 5 ilin özündə də fərqli tendensiya müşahidə olunmuşdur. Son 5 ildə həm iqtisadi artım, həm də eyni zamanda iqtisadiyyatın şaxələnməsi özünü göstərir. 2010-cu ildən neft sektorunda azalma müşahidə edilsə də bu azalmalar ÜDM-dakı artım tempinin qarşısını ala bilməmişdir. Bu da onunla bağlı olmuşdur ki, qeyri-neft sektorunda 2010-cu ildən başlayaraq kəskin artımlar məhz ÜDM-dakı ümumi artım tempini qoruyub saxlaya bilmişdir. -Milli Hesablar Sisteminə bütün təsərrüfat subyektləri, bütün iqtisadi əməliyyatlar, təsərrüfat subyektlərinin bütün aktiv və öhdəlikləri haqqında informasiya daxildir. İqtisadiyyatın makrosəviyyədə təhlilində mərkəzi göstərici
70
ÜDM, ikinci isə ÜMM hesab edilir. Onalrın hər ikisi iqtisadiyyatın istehsal və xidmət sahələrinin fəaliyyətinin nəticəsini əks etdirir. Hər ikisi bir ildə əmtəə və xidmətlərin son dəyər ifadəsini əks etdirir. Оnlar cari və sabit (dyişməz) qiymətlərlə hesablanır. -ÜDM və onun komponentlərinin müqayisəli qiymətlərlə hesablanması, iqtisadiyyatın inkişafının öyrənilməsi və struktur dəyişiklik təhlili üçün zəruridir. Bu qiymətləndirmələrin dəqiqliyi və onların əsasında çıxarıla bilən nəticələr yüksək dərəcədə statistik hesablamaların vasitələrindən və üsullarından asılıdır. ÜDM-in daimi qiymətlərlə hesablanması həm istehsal, həm də xərclər (son istehlak komponentlərinin cəmi kimi) baxımından həyata keçirilə bilər. -Qiymətlədirmə, ÜDM-in ayrı-ayrı komponentlərinin daimi qiymətlərlə qiymətləndirilməsi və onların toplanması yolu ilə aparılır. Daimi qiymətlərə çevrilmə üsulunun seçilməsi olan qiymətləndirilən göstəricinin xüsusiyyətlərindən və mövcud olan məlumatlardan asılıdır. ÜDM-in daimi qiymətlərlə qiymətləndirilməsi onun müqayisəli dinamikası haqqında məlumatın əldə edilməsinə imkan verir. -Dövlət Statistika Komitəsinin Milli hesablar və makroiqtisadi göstəricilər statistikası şöbəsi ÜDM-in hesablanması üçün sahə statistika şöbələrinin və inzibati məlumat mənbələrinin göstəricilərindən istifadə edir. Komitənin sahə şöbələrindən mülkiyyət növündən və təşkilati-hüquqi formasından asılı olmayaraq ölkədə fəaliyyət göstərən müəssisə və təşkilatlar tərəfindən müvafiq dövr ərzində istehsal olunan məhsul və xidmətlərin dəyəri və istehsala çəkdikləri xərclər, fiziki həcm və qiymət indeksləri, əhalinin sayı, ev təsərrüfatlarının xərcləri, pərakəndə əmtəə dövriyyəsi barədə məlumatlar əldə edilir. Bundan əlavə inzibati mənbələrdən məhsula və idxala vergilər, subsidiyalar, valyuta məzənnəsi, dövlət büdcəsinin xərcləri, mal və xidmətlərin idxalı və ixracı haqqında məlumatlardan və s. göstəricilərdən də istifadə edilir.
-ÜDM-in dolğunluğunu təmin etmək məqsədi ilə Dövlət Statistika Komitəsində müşahidə olunmayan iqtisadiyyat üzrə sahə və şöbələr tərəfindən aparılan müayinələrin nəticələri və rəsmi statistika müşahidələrindən kənarda qalan
71
iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə aparılan əlavə hesablamaların nəticələri də ÜDM-in hesablanmasında öz əksini tapır. -Hazırda, dünyanın əksər ölkələrində olduğu kimi Azərbaycanda da əsasən Milli Hesablar Sisteminin BMT-nin Statistika Komissiyası, Beynəlxalq Valyuta Fondu, Dünya Bankı, İqtisadi əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı və Avropa Birliyinin Statistika Bürosu tərəfindən 1993-cü ildə qəbul olunmuş variantı istifadə edilir. Metodoloji materialın hazırlanmasında aşağıdakı s ənədlərdən istifadə edilir: a). 1993-cü ilin Milli Hesablar Sistemi (1993 SNA) v ə 2008-ci ilin MHS (2008 SNA); b). Avropanın İnteqrasiya edilmiş İqtisadi Hesablar Sistemi (ESA- 95);
c).İqtisadi Əm əkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (İƏİT), MDB Dövl ətlərarası Statistika Komitəsinin və digər beynəlxalq təşkilatların t əsnifatının tətbiqi sahəsində beynəlxalq təcrübəni əks etdirən materialları. -Yerli sahibkarların dəstəklənməsi üçün Dövlət-Sahibkar əlaqələri ciddi şəkildə yeni əsaslarla qurulmalıdır. Sahibkarlar dövlətin neft sərvəti kimi ikinci sərvət olaraq qəbul edilməli, istənilən sahibkarın hüquq və iqtisadi azadlığının hər hansı
əngəllərdən qorunması istiqamətində davamlı addımlar atılmalıdır. İstehsal olunan məhsulların yalnız daxili bazar üçün deyil, ixrac qabiliyyətli olması üçün bütün səyləri göstərmək lazımdır. Ona görə də bu sektora subsidiyalardan daha çox investisiyaların yönəldilməsi vacibdir. -Ölkəmizin həm Xəzər yanı ərizələri, həm də də dağlıq ərazilərı, bir şox regionları böyük turizm potensialına malikdir.Ona görə də, yerli turizm sənayesinin inkişaf etdirilməsi vacibdir. Bizimlə qonşu olan ölkələrdən turist olaraq Azərbaycana gələnlər üçün viza rejiminin sadələşdirilməsi, xüsusilə Rusiya, İran və Mərkəzi Asiya ölkələrindəki turist potensialının mənimsənilməsi vacib məsələlərdir. Bu regional inkişafın dəstəklənməsində mühüm bir addım olardı. 72
-Proqnoz hesablamalarına görə Naxçıvan Muxtar Respublikasında Ümumi Daxili Məhsulun 2015-ci ildə 2336 milyon manat (2015-ci ilin yekunları hələlik hazır olmadığına görə həmin il üzrə də proqnoz hesablanmışdır), 2016-cı ildə 2515 milyon manat, 2017-ci ildə 2693 milyon manat, 2018-ci ildə 2872 milyon manat olacağı gözlənilir.
73
1. S.M.Yaqubov, A.C.Məmmədov. Sosial-iqtisadi statistika. Dərslik, Bakı,2011 2. S.M.Yaqubov, Ə.İ.Əliyev. Statistika. Dərslik, Bakı, 2015 3. A.İ.Cabbarova, V.R.Dünyamalıyeva. Milli Hesablar Sistemi. Dərs vəsaiti,2015, unec.gov.az. 4. Ə.İ.Əliyev. Statistika. Dərs vəsaiti,Bakı, 2013 5. H.P.Q.Muradov.Statistikanın ümumi nəzəriyyəsi. Dərslik, Bakı ,2010 6. Ə.İ.Əliyev. Statistikanın nəzəriyyəsi. Dərs vəsaiti, Bakı, 2010 7. R.Ş.Məmmədov. “Milli Hesablar Sistemi., Dərs vəsaiti, Bakı 1997 8. R.Ş.Məmmədov. “Beynəlxalq statistika”. Dərs vəsaiti, Bakı, 1999 9. Azərbaycanın Milli Hesbaları. Statistik Məcmuə. Bakı 2015. stat.gov.az. 10. Azərbaycanın statistik göstəriciləri ADSK. Səda nəşriyyatı,Bakı, 2015 11. Azərbaycanın regionları. Bakı, 2015, stat.gov.az. 12. S.M. Hacıyev. Statistikanın ümumi nəzəriyyəsi. Dərslik. Bakı, 2005 13. П.Липе. Экономическя статистика, Стат. Очерки, Т.1. – ФСУ Германии,1995 14. Экономическая статистика. Учебник / Под ред. Ю.Н.Иванова – М,ИНФРА- М, 2012 15. А.В.Яковлева. Статистика финансов, Серия: Студенту на экзамен, Издатель: Экзамен, 2008 16. А.В Яковлева.Экономическая статистика (карманный формат), Издатель: Риор, 2009 17. А.Е.Суринов. Статистика.Учебник. Издатель: РАГС, 2011 18. Теория статистики. Учебник. Под ред. проф. Р.А. Шмойловой. М.2010 19. Основы национального счетоводства. Учебник / Под ред. Ю. Н. Иванова, ИНФРА,М,2005 20. Э.Ю. Есипова. Система националньх счетов: краткий курс, финансы и статистика, 2010 21. О.Образцова, О. Копейкина. Система национальных счетов, M, 2008 74
пособие / М. А. Рябова. – Ульяновск : УлГТУ, 2011 23. Финансовая отчетность. Анализ финансово отчетности (основы балансоведения) / В. В. Ковалев, Вит. В. Ковалев. – М. : ТК Велби; Проспект, 2009 24. Микроэкономическая статистика. Учебник. (Под ред. С.Д.Ильенковой) - М. Финансы и статистика, 2004 25. М.М.Новиков., И.Ю. Теслюк. Макроэкономическая статистика, Минск БГЭУ, 1996 26. Л.М. Неганова. Экономическая статистика. Серия: ГумАнитарная литература, Издатель: Юрайт, 2012 27. Экономика и статистика фирм. Учебник. Под. ред. С. Д. Ильенковой. М. 28. Финансы и статистика. 2003 29. Б.И. Башкатов. Международная статистика, М,2013 30. Т.Курашева. Основы международной социально- экономи ческой статистики, Из-во: МГИМО - Университет, 2011 31. Статистика.Учебник для \ вузов. (Под ред. Елисеевой). М., 2004 32. Курс социально – экономической статистики. Учебник для вузов (Под ред. М.Г.Назарова). М. 2010 33. Ю.Н.Иванов, Л.А.Карасева. и др. Система национальных счетов - инструмент макроэкономического анализа. Учеб. пособие под ред. Ю.Н.Иванова. М.: 1996 34. www.stat.gov.az. 35. www.economics.com.az.
Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|