46
məsrəflərin müəyyən edilməsi sahəsində müəyyən təcrübə toplanmışdır. MHS-də
istifadə olunan aralıq istehlak ilə XTB-dakı maddi istehsal məsrəfləri arasında
aşağıdakı fərqlər vardır:
1. Maddi məsrəflər yalnız maddi istehsal sahələri üzrə hesablandığı halda
aralıq istehlak qeyri-istehsal xidmətləri göstərən sahələri də daxil
etməklə iqtisadiyyatın bütün sahələri və sektorları üzrə müəyyən edilir.
2. Maddi məsrəflər amortizasiya ayırmalarını öz tərkibinə daxil etdiyi
halda aralıq istehlak amortizasiyanı əhatə etmir (ÜDM-a daxil olduğuna
görə).
Beləliklə, aralıq istehlak cari ildə ölkə ərazisində başqa məhsul və xidmətləri
istehsal etmək üçün istehlak olunan nemətlərin (əsas fondların istehlakından başqa)
və bazar xidmətlərinin dəyərlərinin cəmidir.
Pulsuz xidmətlər göstərən büdcə təşkilatlarının aralıq istehlakı müvafiq
büdcələrin yerinə yetirilməsinə dair hesabatlara əsasən hesablanır. Buraya aşağıdakı
maddələr aiddir: poçt, teleqraf, dəftərxana və təsərrüfat məsrəfləri, avadanlıq,
alətlərin, dərman ləvazimatının, sarğı materiallarının, geyimin və s. əldə edilməsi
xərcləri.
Aralıq istehlakın ayrı-ayrı komponentlərini müəyyənləşdirərkən qiymətlərin
dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq müəyyən çətinliklər qarşıya çıxır. Bu, ilk növbədə
ehtiyata qoyulmuş əmtəələrə aid edilir. Əmtəələr ehtiyata bir qiymətlə, oradan
istehsalata isə başqa qiymətlə daxil ola bilər. Belə vəziyyət müntəzəm oalarq
ehtiyatların fasiləsiz inventarizasiya yolu ilə yenidən qiymətləndirilməsini tələb edir.
Belə halda aralıq istehlakın bütün ünsürləri onların istehsalatda istehlak olunduqları
anda qüvvədə olan amil (faktor) qiymətləri ilə qiymətləndirilir.
47
Fəsil III . Regionların ÜDM-nun statistik təhlili və proqnozlaşdırıması
§3.1 Azərbaycanda ÜDM-un dinamikasının statistik təhlili
Ümumi Dахili Məhsul (ÜDM) milli hesаblаr sisteminin ən mühüm
göstəricilərindən biridir, istər mаddi istehsаl, istərsə də qeyri-mаddi хidmətlər
sаhələrində iqtisаdi vаhidlərin-rezidentlərin istehsаl fəаliyyətinin sоn nəticəsini
хаrакterizə edir və bu vаhidlərin sоn istehlак üçün məhsul və хidmətlər istehsаlı üzrə
yаrаtdığı əlаvə dəyərin həcmi ilə ölçülür. ÜDM iqtisаdi vаhidlərin-rezidentlərin
məhsul və хidmətlərin istehsаlçılаrı аrаsındа bölüşdürüldüyü ilкin gəlirlərin, yəni
muzdlu işçilərin əməк hаqqının,istehsаlа və idхаlа görə хаlis vergilərin, ümumi
mənfəətin və ümumi qаrışıq gəlirlərin məbləği, bаşqа sözlə, gəlirlər üsulu ilə də
müəyyənləşdirilə bilər. Ümumi dахili məhsuldаn istifаdə edilməsi (хərclər üsulu)
məhsul və хidmətlərin sоn istehlакını, əsаs каpitаlın ümumi yığımını, mаddi dövriyyə
vəsаitləri ehtiyаtlаrının dəyişməsini, qiymətlilərin (sərvətlərin) хаlis əldə edilməsini
və məhsul və хidmətlərin iхrаc və idхаl sаldоsunu özündə birləşdirir.
ÜDM nələri əhatə etmir: Baxmayaraq ki, ÜDM material və qeyri-material
sferasının hər ikisini əhatə edir, bu göstərciyə nəzərə alınması çətin və mümkün
olmayan bir çox əməliyyatlar və xidmətlər düşmür. Məsələn:
- Öz ev təsərrüfatındakı evdar qadınların işi;
- Hazır məhsul şəklinə salınmayan, özü üçün işləyən alimlərin işləri (məsələn,
kitab, nümunə, məqalə və s.);
- Barter mübadiləsi;
- Kölgə və ya gizli biznesin gəlirləri;
- Bəxşiş şəklində əmək haqqı və s.;
ÜDM bütün üsullarla hesablanmasında qeyri-istehsal sövdələşməsi adlanan, o
cümlədən transfer ödəmələri daxil edilmir. Bu ödəmələrin həcmi, bir qayda olaraq
kifayət qədər böyükdür, lakin onlar sadəcə ÜDM yenidən bölgüsüdür.
48
Transfer ödəmələrinə aşağıdakılar daxildir:
- Dövlət transfer ödəmələri, məsələn, sosial-sığorta üzrə ödənişlər, işsizliyə görə
müavinətlər, təqaüdlər dövlət borcuna görə faiz ödəmələri;
- Xüsusi transfer ödəmələri, məsələn, xüsusi fondlardan birdəfəlik ödəmələr,
xüsusi şəxslərə və təşkilatlara təqaüdlər;
ÜDM-ə həmçinin təmiz maliyyə əməliyyatları daxil deyil. Məsələn, qiymətli
kağızların alış və satışı. Belə ki, onlar cari istehsalı artırmırlar.
3-cü cədvəldə 2000-2014-cü illərdə Azərbaycan Respublikasının ümumi daxili
məhsulu haqqında məlumatları verilmişdir.
Cədvəl 3
Azərbaycan Respublikasında 2000 – 2014-cü illərdə Ümumi Daxili Məhsul
Cəmi
Adambaşına
1$= manat
milyon
manatla
milyon
dollarla
manatla
dollarla
2000
4718,1
5272,8
593,2
662,9
0,8948
2001
5315,6
5707,7
661,7
710,5
0,9313
2002
6062,5
6235,9
747,5
768,9
0,9722
2003
7146,5
7276,0
872,7
888,5
0,9822
2004
8530,2
8680,4
1030,4
1048,5
0,9827
2005
12522,5
13238,7
1494,3
1579,8
0,9459
2006
18746,2
20983,0
2208,2
2471,6
0,8934
2007
28360,5
33050,3
3296,6
3841,7
0,8581
2008
40137,2
48852,5
4603,7
5603,3
0,8216
2009
35601,5
44297,0
4033,2
5018,2
0,8037
2010
42465,0
52909,3
4753
5922
0,8026
2011
52082,0
65951,6
5752,9
7285
0,7897
2012
54743,7
69683,9
5966,1
7594,3
0,7856
2013
58182,0
74164,4
6258,3
7977,4
0,7845
2014
58977,8
75188,4
6264,1
7985,9
0,7844
Dostları ilə paylaş: |