Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
19 1893-cü il ABŞ təlaşını gümüş bazarında azad qiymət qoyulmaya yol verən Şermanın Gümüş Paktı qəbul etməsi ilə əlaqələndirirlər. İnvestorlar bu paktın qəbul edilməsindən sonra ABŞın “qızıl standartdan” uzaqlaşdığını gözləyərək kapitalı ölkədən çıxartmağa başladılar. Pul təklifinin azalması və fond bazarının kollapsı hesablama-ödəniş sistemində, bankların fəaliyyətində pozulmalara gətirib çıxarmışdır. 1907-ci il böhranı daha əvvəlki böhranlardan çox əlamətlərə malik olmuş, lakin miqyas və nəticələri ilə əvvəlkilərdən olduqca güclü idi. Onu 1906-cı ildə öz qızıl ehtiyatlarını artırmaq üçün uçot dərəcəsini 3,5% - dən 6 %-ə qaldıran İngiltərənin bankı təhrik etmişdir. Bu hadisə ABŞ-dan kapitalların axınına səbəb olmuş, nəticədə isə iş fəaliyyətinin aşağı salınması və bu ölkənin kommersiya banklarının ləğv edilməsi başlanmışdır. Pul kütləsinin həcminin kəskin azalması milli ödəniş- hesablaşma sisteminin pozulmasına və uzun davam edən iqtisadi resessiyaya gətirib çıxarmışdır. ABŞ və İngiltərədən böhran Fransa, İtaliya və başqa ölkələrə yayılmışdır. 1914-cü ildə növbəti dünya maliyyə böhranı baş verdi. Böhranın başlanması Birinci Dünya Müharibəsinin başlanması ilə əlaqədar olmuşdur. Beləki, hərbi əməliyyatları maliyyələşdirmək məqsədi ilə ABŞ, Böyük Britaniya, Almaniya və Fransa hökumətləri tərəfindən xarici emitentlərin kağızlarının total satışı həyata keçirilmişdir. Bu böhran başqalarından fərqli olaraq, müharibə edən tərəflər, bunun nəticədə həm mal, həm də pul bazarlarında iflasa səbəb olduğu, xarici aktivləri ləğv etməyə başladıqdan sonra bir neçə ölkədə praktiki olaraq eyni vaxtda başlamışdır. Böhranın nəticəsi olaraq bütün əmtəə və pul bazarlarının düşməsi baş verdi. Bankların paniki həmin ölkələrin mərkəzi bankları tərəfindən vaxtında intervensiyası nəticəsində yumşaldılmışdır. Müharibələr arasında olan dövrdə ümumi təkrar istehsal sahəsində üç əsas böhran – 1920 - 1921 ci illər; 1929 - 1933-cü illər; 1937 -1938-ci illərdə baş vermişdir. 20 1920-1922-ci illərdə növbəti iqtisadi böhran baş verdi. Bu böhranın başlanma səbəbi Birinci Dünya Müharibəsindən sonra milli valyutanın alıcılıq qabiliyyətinin artması, yəni defilyasiyanın baş verməsi və istehsalın azalmasının-resessiya hadisəsi ilə əlaqədar olmuşdur. Böhranın nəticəsi kimi ABŞ, Böyük Britaniya, İtaliya, Danimarka, Norveç, Finlandiya vəHollandiyada bank və valyuta böhranları müşahidə olundu. Yadda qalan ən böyük iqtisadi böhranlardan biri də 1929-1933(1939)-cu illər böhranı- “Böyuk Depressiya”dır. 24 oktyabr 1929-cu ildə-“Qara Cümə Axşamı” Nyu-York fond Birjasında səhmlərin qiymətləri kəskin şəkildə düşməyə başlayır. 28 oktyabr 1929-cu ildə- “Qara Bazar Ertəsi” səhmlərin qiymətləri katastrofik miqyasda düşür və 29 oktyabr 1929-cu ildə- “Qara Çərşənbə Axşamı” fond birjasının tamamilə süqutu baş verdi. Dünyada 1900-1903, 1907, 1920-ci illərdə iqtisadi böhranların heç biri 1929- 1933 illərdə baş vermiş və bütün kapitalizm dünyasını, iqtisadiyyatın bütün sahələrini əhatə etmiş dünya böhranı ilə müqayisə edilə bilməzlər. Bu böhran zamanı kapitalist ölkələrinin sənaye istehsalının məcmu həcmi 46%, polad əridilməsi - 62%, kömür hasilatı -31 %, gəmiqayırma istehsalı - 83%, xarici ticarət dövriyyəsi - 67% azalmış, işsizlərin sayı 26 mln nəfərə çatmış yaxud istehsalatda işləyənlərin 25% təşkil etmişdir, əhalinin real gəlirləri orta hesabla 58% azalmışdır. 1929 - 1933-cü illərdə - Böyük Depressiya zəmanəsi, daha çox ABŞ zərər vuran müasir tarixdə ən iri dünya maliyyə böhranı dövrüdür. O, Nyu-Yorkda fond birjasında iflasdan başlamış və bank sistemini, sənayeni və kənd təsərrüfatını əhatə etmişdir. Öz xüsusiyyətinə görə bu təkrar istehsalın dövri böhranı idi, bu zaman əhalinin aşağı alıcılıq qabiliyyəti nəticəsində malın istehsal kütləsi tələb olunmamış və satılmamışdır. Nəticədə ictimai təkrar istehsal prosesi pozulmuş, çox saylı ticarət və sənaye müəssisələri, nəqliyyat şirkətləri, banklar dağılmışdır. 1932-ci ildə ABŞ-da sənaye istehsalı, ümumən 46%, məhsulun ayrı-ayrı növləri üzrə isə olduqca daha çox azalmışdır, məsələn, çuğun - 79%, polad -76; avtomobil -80%. Fəaliyyətdə olan 279 domna Peçindən yalnız 44 qalmışdır. Böhran iflasın kütləvi dalğasına səbəb 21 olmuşdur. Böhran müddətində çox sayda firma, müəssisə, banklar, zavodlar bağlandı – və sadəcə, ABŞ-da 109 min firma dağılmışdır.1929-1933-ccu illərdə 135 min illik sənaye maliyyə firmaları; 5760 bank iflasa uğramışdır. Yalnız 1932-ci ildə korporasiyaların itkisi 3,2 mlrd dollar təşkil etmişdir. Xarici ticarət dövriyyəsi 3,1 dəfə azalmışdır. Ölkə 1911-ci il səviyyəsinə düşmüşdür. 1929-1933-cü illərdə baş vermiş böhran nəticəsində dünya üzrə sənaye istehsalı 30 il öncəki səviyyəyə - 20-ci əsrin əvvəllərindəki göstəricilərə endi. Beləki, sənaye istehsalı Böyük Britaniyada 24%, Almaniyada 41%, Fransada 60% dərəcəsində gerilədi. Səhmlərin qiyməti kəskin dərəcədə düşdü. ABŞ-da 87%, Böyük Britaniyada 24%, Fransada 60%, Almaniyada 64% enmə müşahidə olundu. İşsizlik göstəricisi özünün maksimum həddinə çatmışdı. 32 ölkədə işsizlərin sayı 30 milyona yüksəldi. Təkcə ABŞ-da işsizlərin sayı 14 milyona yüksəlmişdi. Əhalinin durumu, xüsusilə kənd yerlərində yaşayan əhalinin vəziyyəti kəskin şəkildə pisləşmişdi.[38] Siyasi sahədə kommunizm və faşizm meylləri artmışdı. Böhranın yaratdığı çətinliklər dünyada sosial qarşıdurmanı da gücləndirmişdi. O, sənaye ölkələrində güclü fəhlə çıxışlarına səbəb olmuşdu. Böyük Depressiyanın baş vermə səbəbi ilə əlaqədar iqtisadçılar vahid mövqeyə gələ bilmirlər. Bu barədə hər iqtisadi məktəbin öz yanaşması vardır. Bu yanaşmalar aşağıdakılardır: - Keynsçilər iqtisadi böhranın səbəbini pul kütləsinin çatışmazlığında görürdü.[92] - Monetarıstlər səbəbi FRS-nin monetar siyasətində görürdü. - Böhranın səbəbi kimi marksistlər kapitalizmə məxsus istehsalın artıqlığı məsələsini irəli sürürdülər. - Səhmlərin alınmasında marjinal üsul 1929-1933-cü illər iqtisadi böhranının baş verməsinə göstərilən digər səbəbdir. - Böyük Depressiyanın baş verməsi ilə əlaqədar digər səbəb kimi birja- qabarcığı-istehsala artıq yatırımlar göstərilirdi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|