Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
10 iqtisadçıların fikrincə isə maliyyə böhranı birdən-birə yüksək tələbin yaranmasına baxmayaraq kapital ehtiyatlarının çatışmamasıdır. Ümumilikdə isə maliyyə böhranı anlayışına müxtəlif yanaşmalar vardır. Misal üçün BSE-nın (Böyük Sovet Ensiklopediyası) ideoloji yanaşmasına görə maliyyə böhranı kapitalist ölkələrin dövlət maliyyə sisteminin dərin dağınıqlığı kimi başa düşülür. Buna səbəb isə silahlanma yarışının davam etməsidir. Lakin bu cür qeyri- müəyyən yanaşma, hansıki, böhranın səbəbini mücərrət olan dövlət maliyyə sisteminin dərin dağınıqlığında görən müasir “İqtisadiyyat və Hüquq Ensiklopedik lüğət”i üçün çox qəribə görünür. “Wikipedia” onlayn ensiklopediyasında maliyyə böhranı anlayışını hər hansı maliyyə alətlərinin dəyərinin kəskin şəkildə aşağı düşməsi kimi qiymətləndirir.[94] Bu da “maliyyə alətlərinin qiymətlərinin aşağı düşməsi böhranın əlamətidirmi?!” sualını açıq qoyur. Bundan əlavə əsas səbəbləri aydınlaşdırmaq üçün bütün hadisələri fərqli qiymətləndirmək olar. Bu baxımdan “maliyyə sistemində pozuntular” bu anlayışı daha düzgün ifadə etmiş olur. Ayrı-ayrı iqtisadçılar maliyyə böhranı anlayışına fərqli aspektlərdən və istiqamətlərdən yanaşmışlar: - likvidlik problemi, maliyyə resursları, maliyyə stabilliyi, həmçinin böhran prosesinin müəyyənləşdirilməsində transmilli bankların iştirakı - M.Kouli, T.Sindler, O.Vilyamson. - maliyyə böhranının modelləşdirilməsi məsələsi - M.Brukşir, R.Kamminnqz, J.Keydjel, F.Nayt, E.Rot, V.Şulz, Y.Şumpeter. - iqtisadi stabillikdə və ümümi iqtisadi böhranda onun yeri və rolu - B.Bernanke, A.Qrinspen, R. Kaqan, F. Mişkin, Ç. Morris, F. Nayt, Rozenberq, Q.Şinazi. - maliyyə və iqtisadi böhranların nəzəri və praktiki inkişafının ümumi aspektləri - Z.V.Atlas, A.A.Varqa, B.B.Qeraşenka, E.F.Jukov, A.M. Tavisiyev, M.M.Yaponskiy və başqaları. [ 76, səh.7-9] Dünyada mövcud olan və maliyyə böhranlarını açıqlayan nəzəriyyələri əsasən altı başlıq altında toplaya bilərik: 1. Dövri borc yığımı. 2. Bankçılıqda yaşanan 11 böhran. 3. Rasional nəzəriyyə. 4. Qeyri-müəyyənlik nəzəriyyəsi. 5. Kredit nəzəriyyəsi. 6. Maliyyə bazarı strukturu nəzəriyyəsi.[35, səh.16-17] Müasir rus və xarici ədəbiyyatlarda maliyyə böhranı definisiyasının bir mənalı izahı yoxdur. Maliyyə böhranı sadəcə olaraq geniş spektrə malik iqtisadi böhranın bir parçasıdır hansı ki, iqtisadiyyatın ümumi böhranı zamanı yaranır. Bir çox iqtisadçı alimlər maliyyə böhranını maliyyə sistemindəki böhran kimi qələmə verirlər, başqa sözlə, onu maliyyə sisteminin böhranı kimi adlandırırlar. Belə ki, A.Q.Qryaznova 2002-ci ildə kollektiv surətdə işlənib hazırlanmış “Maliyyə-kredit ensiklopediya lüğətində” maliyyə sistem böhranını maliyyə sisteminin əsas tərkib hissələrinin fəaliyyətinin dərin pozğunluğu kimi izah edir. Onun fikrincə, maliyyə sisteminin böhranı əsasən maliyyə institutlarının borcunu ödənə bilməməsi ilə ifadə olunur və “maliyyə çaxnaşması” ilə müşayiət olunur.[81] Bizim fikrimizcə, bu cür yanaşma hər zaman doğru deyil, çünki o, maliyyənin qeyri-sabitliyini onların sisteminin çərçivələri ilə məhdudlaşdırır. Bazar azadlığının tərəfdarı olan və dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsinə qarşı çıxan F.Fon Hayyek hesab edirdi ki, həddindən artıq istehsal böhranları dövlətin həddindən artıq maliyyələşdirməsi, iqtisadiyyatın həddindən artıq kreditləşməsi və tələbin stimullaşdırılması səbəbindən baş verirlər. [36, səh.25] Ümumilikdə maliyyə böhranının yaranmasına səbəb olan faktorlar bunlardır: 1.qiymətli kağızların məzənnələrinin qeyri-sabit olması; 2.milli pul vahidinin məzənnəsinin qeyri-sabitliyi və düşməsi; 3.infilyasiya; 4.büdcə gəlirləri ilə xərcləri arasında uyğunsuzluğun yaranması; 5.təsərrüfat subyektlərinin qarşılıqlı qeyri- ödənişləri; 6.pul dövriyyəsində lazımı qədər pul kütləsinin olmaması və s. Maliyyə böhranlarının yaranmasının səbəblərini bir başqa cür də ifadə etmək olar: 1. İqtisadi sistemdə maliyyə sektorunun hakimliyindən yaranmış böhranlar; 2. Tənzimlənmənin çatışmamazlıqları nəticəsində yaranmış böhranlar; 3. Maliyyə bazarı subyektlərinin psixoloji davranışı nəticəsində yaranmış böhranlar; 4. Kredit ekspansiyası ilə yaranmış böhranlar. 12 Maliyyə böhranının təsnifatına da yanaşmalar bir mənalı deyildir və müxtəlif təsnifatlar irəli sürülür. Rus alimi B.B.Rubsov hesab edir ki, “maliyyə böhranına” valyuta sisteminin böhranı, bank sisteminin böhranı və fond birjasının böhranı (müvafiq olaraq, valyuta, bank və fond böhranları) daxildir.[90] ABŞ-ın Milli iqtisadi tədqiqatlar bürosunun eksperti Maykl Bordonun təklif etdiyi geniş yayılmış təsnifata uyğun olaraq, maliyyə böhranları 3 kateqoriya üzrə qruplaşdırıla bilər: bank, borc və valyuta böhranları.[91] Ümumilikdə maliyyə böhranının müxtəlif növləri var və onlar aşağıdakılardır: 1. bank böhranı; 2. borc böhranı; 3. valyuta böhranı; 4. satılma böhranı; 5. birja və ya fond böhranı; 6. bazar köpükləri böhranı; 7. suveren defolt. Qeyd etdiyimiz kimi maliyyə böhranının əsas komponenti bank böhranıdır. Bank böhranının səbəbləri aşağıdakılardır: 1. Makroiqtisadi şoklar; faiz nisbətlərindəki ani yüksəlmələr, qısa müddətli borcları uzun müddətli kreditlərə çevirən qurumları cəzalandırmışdır. İqtisadi yavaşlama və iqtisadi fəaliyyətlərin gərginliyi banklar üzərində güclü mənfi təsirə sahib olmuşdur. 2. Çox riskli fəaliyyətlər; bankçılıq fəaliyyətləri son illərdə gedərək daha riskli hala gəlimişdır. Xüsusi ilə qanuni tənzimləmələrin asanlaşdırılması əhəmiyyətli bir faktor olaraq meydana cıxmışdır. 3. Güclü rəqabət; rəqabət, iki cəbhədə artmışdır. Birincisi banklar arasında yaranan güclü rəqabət, ikincisi bankların maliyyə sektorundakı hakim vəziyyətlər digər maliyyə qurumlarının genişlənməsi ilə yanaşı əhəmiyyətli ölçüdə dəyişmişdir. 4. Pis idarəcilik; göstəricilər bankcılıq krizislərində pis idarəciliyin və sui istifadənin əhəmiyyətli yeri olduğunu göstərir. Maliyyə böhranının digər kompanenti valyuta böhranıdır. Valyuta böhranı bir ölkənin milli puluna etibarın itməsidir.Valyuta və ya pul böhranının göstəriciləri isə aşağıdakı beş qrupda toplana bilər: 1. Zəyif makroiqtisadi göstəricilər və səhv iqtisadi siyasət. 2. Malyiyə bünövrəsinin yetərsizliyi və ya zəyifliyi. 3. Əxlaqi risk və assimetrik informasiya ifadəsi. 4. Mövcud kreditlərin və beynəlxalq maliyyə Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|