Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet mag stratura m
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
23
BƏB-in nəzəri əsaslarının formalaşdırılmasında “müqayisəli istehsal xərcləri”, yaxud “müqayisəli üstünlüklər” nəzəriyyəsi klassik siyasi iqtisadın ən vacib nailiyyətləri hesab olunur. Müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsinin əsasında müxtəlif coğrafi, iqlim mühitində yerləşən ölkələrin iqtisadiyyatları arasında təbii fərqlərin mövcudluğu ideyası qoyulmuşdur. Müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsi bu və ya digər əmtəə üzrə BƏB-də ixtisaslaşmanın ölkələrin digər ölkələrə nəzərən mütləq üstünlüklərə malik olduğu zaman deyil, hətta belə üstünlüklərin olmadığı zamanda da mümkünlüyünü sübut edir. Beləliklə, bu və ya digər əmtəələrin istehsalı ilə əlaqədar çəkilən xərclərin müqayisəsi belə bir fikir söyləməyə əsas verir ki, hər hansı ölkənin onun üçün tələb olunan bütün əmtəələri istehsal edilməsindənsə, BƏB-də iştirak etməklə onun üçün ən az xərclərlə başa gələn əmtəələrin istehsalı üzrə ixtisaslaşması məqsədəuyğundur. stehsalın həmin əmtəələr üzrə ixtisaslaşması daha sonra bütün digər zəruri məhsulları mübadilə yolu ilə, B M vasitəsilə xarici bazarlardan artıqlaması ilə əldə etməyə imkan verəcəkdir. Bununla belə müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsi yarandığı dövrdən məhdud xarakter daşıyırdı. Çünki onun prinsipləri yalnız müstəqil dövlətlər tərəfindən reallaşdırıla bilərdi, müstəmləkə və asılı dövlətlər iri kapitalst ölkələri tərəfindən iqtisadi təzyiqlərə məruz qalırdılar. Ona görə də həmin ölkələrdən müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsinin prinsiplərinin həyata keçirilməsindən danışmaq real deyildir. Eyni zamanda müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsinin bəzi çatışmazlıqları var idi ki, onlara aşağıdakıları göstərmək olar: -
istehsalın ixtisaslaşması istiqamətində dövlətin təsiri nəzərə alınmır; -
Nəzəriyyədə “istehsal miqyas” effekti və nəqliyyat xərcləri nəzərə alınmır. 24
Ə gər müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsində digər faktlar, o cümlədən nəqliyyat amilini də nəzərə alsaq, nəzəriyyə bir qədər mürəkkəb xarakter alacaqdır. Lakin real beynəlxalq iqtisadi münasibətlərə qoşulmağa cəhd edən təsərrüfat subyektləri qeyd edilən amilləri nəzərə almadan qarşılıqlı faydalı əlaqələr qura bilməzlər. Belə ki, Avropada yerləşən ölkə müəyyən məhsulun istehsalında Şimali Amerikada yerləşən ölkəyə nisbətən istehsal xərclərinə görə müqayisəli üstünlüklərı malik olduğu Latın Amerikası ölkələrinin bazarında tədavül xərclərini də nəzərə alaraq, həmin Avropa ölkəsi Şimali Amerika ölkəsinə nəzərən müqayisəli üstünlüklərə malik olmaya da bilər. Qeyd edilən fərziyyə Şimali Amerika ölkəsinin daxili bazarı üçün də doğrudur, yəni Avropa əmtəəsi oraya çatdıqda tədavül xərclərinə görə yerli istehsala nisbətən rəqabətqabiliyyətli olmaya da bilər. Məhz bu faktor nə üçün BƏB-də və B M-də eyni bir əmtəə qrupunun istehsalı, ixracı üzrə əksər hallarda bir neçə ixtisaslaşmış ölkənin iştirak edə bilməsini izah edir. Yuxarıda qeyd edilənləri nəzərə almaqla bərabər, sonradan müqayisəli üstünlüklərə yeni elementlər də əlavə olundu. Onlara misal olaraq, işçilərin ixtisas səviyəsi, ölkələr arasında əmək haqqında olan fərqlər və s. göstərmək olar. Bunları nəzərə almaqla XX əsrin əvvəllərində isveçli alimlər Eli Hekşer və Bertil Olin iki istehsal amilinə kapitalın və əməyin istifadə olunduğu BƏB modeli işləyib hazırladılar. Onların modelinin əvvəlki nəzəriyyələrdən fərqi ondadır ki, əgər A.Smit, D.Rikardo BƏB və B M probleminə yalnız ölkələrin təbii, iqlim fərqlərinə əsaslanan eyni əmtəənin istehsalına çəkilən müxtəlif əmək sərfi aspektindən yanaşırdılarsa, burada artıq qeyd etdiyimiz kimi iki ayrı-ayrı istehsal amilinin (mahiyyət etibarı ilə isə çoxsaylı amillərin) həmin proseslərə təsiri öyrənilir. Onların fikrincə əmək resurslarının çox, kapital resurslarının az olduğu ölkələr ə məktutumlu məhsulların istehsalında, kapital resurslarının çox, əmək resurslarının az olduğu ölkələr isə kapitaltutumlu əmtəələrin istehsalında müqayisəli üstünlüklərə 25
malik olacaqlar. Bir sözlə Hekşer-Olin nəzəriyyəsi BƏB və B M-in aşağıdakı inkişaf qanunauyğunluğunu təyin etməyə imkan verir. Beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin istənilən iştirakçısı o əmtəələri ixrac edir ki, onların istehsalında intensiv istifadə olunan istehsal amilləri ilə həmin ölkə digərlərinə nisbətən daha yüksək səviyyədə təmin olunmuşdur. Və əksinə o əmtəələti idxal edir ki, onların istehsalında intensiv istifadə olunan istehsal amilləri ilə həmin ölkə digərlərinə nisbətən daha yüksək səviyyədə təmin olunmuşdur. II Dünya müharibəsindən sonra BƏB-in emprik modellərinə, o cümlədən Hekşer-Olin nəzəriyyəsinə də maraq artdı. Bu modellər hərtərəfli analiz olunmağa başlandı. Rus mənşəli amerikan iqtisadçı Vasiliy Leontyev ABŞ-ın 1947-ci il idxal- ixrac əməliyyatlarını ciddi təhlil etdi. Həmin tədqiqatın ABŞ-ın kapitaltutumlu ə mtəələr ixrac edib, əməktutumlu əmtəə idxal edən ölkə mövqeyini bir daha təsdiqləyəcəyi gözlənilirdi. Lakin Leontyev tamam əksinə olan münasibətlər aşkar etdi. Onun Hekşer-Olin nəzəriyyəsinə zidd olan bu nəticəsi “Leontyev təzadı” adını aldı. ABŞ ixracının nə üçün əməktutumlu olmasını izah etmək məqsədilə Leontyev belə bir fərziyyə irəli sürdü ki, bir adam/il amerikan əməyi xarici ölkələrin 3 adam/ilinə bərabərdir. Leontyev ABŞ işçisinin əmək məhsuldarlığının belə yüksək olmasını onların xarici işçilərə nisbətən daha yüksək ixtisas səviyyəsi ilə izah edirdi. O, statistik olaraq sübut edirdi ki, ABŞ-ın ixrac etdiyi əmtəələr onun idxal etdiyi ə mtəələrə nisbətən daha yüksək ixtisas səviyyəsi tələb edir. Bundan əlavə ABŞ-da ixtisaslı işçilərin sayı digər ölkələrə nisbətən çox olduğundan onların hazırlığına çəkilən xərclərin də kapitalı qoyuluşları kimi qəbul olunmasını təklif etdi. ABŞ idxalının kapitaltutumlu olması isə bununla izah edilirdi ki, onun idxalının ə sas hissəsi istehsalın külli miqdarda kapital qoyuluşları tələb edən hasilat sənayesinin məhsullarıdır. Eyni zamanda əməktutumlu sahələri xarici rəqabətdən qoruyan, beləliklə də əməktutumlu əmtəələrin idxalının qarşısını alan amerikan idxal tariflərinin Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|