Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet mag stratura m
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
14
bilirdilər.XIX əsrin əvvəllərinədək Avropa bazarına ancaq ədviyyat, bəzək əşyaları deyil, hazır məhsullar da göndərirdilər. Avropanın pambıq parça məhsulları Hindistan və Çin məhsulları ilə rəqabətə girə bilmirdilər. XVIII əsrdə Britaniyada manufakturadan maşın texnikasına əsaslanan fabrik sisteminə keçməklə qüvvələr nisbətində daha da kəskin fərq yaranmağa başlamışdır. Məhz bu dövr sənaye çevrilişi və yaxud sənaye inqilabı dövrü adlanır. lk fabriklər pambıq parça sənayesi üzrə yaranmışdır. Mahud manufakturası dövlətin nəzarətində olduğu üçün yeni texnologiya tətbiq etməkdə müəyyən maneəçiliklər vardı. Gənc pambıq parça sənayesi isə bu maneəçilikdən azad idi. Sənaye inqilabı digər sahələri də əhatə edirdi. Metallurgiya sahəsində mexanikləşmə artırdı. Dəmir və çuqundan polad alınması sürətlənirdi. 1784-cü ildə (C.Uatt) buxar maşının kəşfi, sənaye və nəqliyyatda geniş tətbiqi böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Texniki çevriliş təsərrüfatlarda köklü dəyişikliklər yaradırdı. Britaniyada olduğu kimi Şimali Amerikada da fabrika istehsalına keçilirdi. Avropanın kontinental hissəsində isə aqrar iqtisadiyyat üstünlük təşkil edirdi. Maşın və buxarın tətbiqi əmək bölgüsünü milli çərçivədən kənara çıxarırdı. ri sənaye artıq daxili bazardan deyil, beynəlxalq bazardan asılı olurdu. Qapalı, yerli bazarın əvəzinə beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin genişlənməsi ilə bir millətin digərindən asılılığı meydana gəlirdi. Xarici ticarət sürətlə artırdı. 1720-1820-ci illərdə dünya üzrə ixracın həcmi 2,4 dəfə artmışdır. Qərbi Avropanın və Şimali Amerikanın nisbətən sürətli inkişafı Qərblə Şərq arasındakı qarşılıqlı münasibətlərdə öz əksini tapmışdır. XIX əsrdə Şərq artıq Qərblə üz-üzə dayana bilmirdi.
15
Dünya iqtisadiyyatının inkişaf xüsusiyyətləri və mərhələləri. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər vahid dünya təsərrüfatı sisteminin tərkib hissəsi olduğuna görə, onun öyrənilməsi də qanunauyğun olaraq dünya təsərrüfatının formalaşması problemlərinin şərhi ilə başlanır. Dünya təsərrüfatı uzun bir tarixi prosesin inkişafı nəticəsində bərqərar olmuş və formalaşmışdır. Bu proses tarixi qanunauyğunluqların nəticəsi kimi bütövlük təşkil etməklə yanaşı, həm də ayrı-ayrı mərhələlərdə yaranan iqtisadi münasibətləri də əhatə edir. Aydındır ki, ayrı-ayrı mərhələlər daha yadda qalan, böyük əhəmiyyət kəsb edən, keyfiyyət cəhətləri ilə fərqlənən hadisə və prosesləri özündə əks etdirir. Hər halda bu mərhələlər bütöv, vahid bir varlığın, prosesin müəyyən bir hissələridir. Bu mərhələləri daha uzun və yaxud qısa dövr üçün fərqləndirmək o qədər də nəzəri əhəmiyyət kəsb etmir. 1.
ilk mərhələsini Roma imperiyası (b.e.ə. VIII-VI əsrlər) dövrünə aid edirlər. O vaxt Roma imperiyasi bütün Apenin yarımadasını ( taliyanın yarısı qədərdir), taliyanı, Avropanın bir çox hissəsini, Şimali Afrika sahillərini, Misir, Kiçik Asiyanı, Suriya və s. əraziləri əhatə edirdi. Həmin mərhələdə ölkələr arasında ticarət əlaqələri yaranırdı. 2.
kəşflər nəticəsində beynəlxalq ticarətin inkişafına zəmin yaranırdı. Natural təsərrüfatı ə vəz edən beynəlxalq ticarət daha böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Lakin həmin dövrün dünya iqtisadiyyatı yenicə yaranırdı, məhdud idi, ancaq tacir kapitalının hərəkəti dairəsində idi. 3.
Bu mərhələdə sənaye çevrilişindən sonra kapitalizmdən inhisarçı kapitalizmə keçilkməsi baş vermişdir. 16
XX əsrin əvvəllərində kütləvi istehsalın inkişafı dünya bazarından dünya təsərrüfatına keçilməsinə zəmin yaratmışdır. Bu mərhələdə işçi qüvvəsinin hərəkəti və ə mtəə mübadiləsi ilə yanaşı, kapitalın hərəkəti də artırdı. Bu isə beynəlxalq istehsal ə laqələrini genişləndirirdi. 4. Dördüncü mərhələ XX əsrin başlanğıcı ilə XXI əsrin başlanğıcı arasındakı dövrü əhatə edir. Dünya təsərrüfatının inkişafındakı bu mərhələ müasir dövr kimi səciyyələnir. Bütövlükdə bu mərhələ beynəlmiləlləşmə prosesinin inkişafı ilə, beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemində yenidənqurma mərhələsi olması ilə fərqlənir. Bu mərhələdə dünya təsərrüfatının inkişafı beş əsas amilin təsiri altında dəyişilir: dinamik iqtisadi artım; iqtisadi fəaliyyət dairəsində və əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsində ticarət siyasətinin liberallaşdırılması, intensiv elmi-texniki tərəqqi, imperializmin müstəmləkə sisteminin dağılması. Bu mərhələdə dünya təsərrüfatında inkişaf etməkdə olan ölkələrin rolu meydana çıxır. Dünya sosializm və kapitalizm sistemində beynəlxalq iqtisadi münasibətlər daha da güclənir. Bu sistemlər arasındakı əlaqələr genişlənir. Milli iqtisadiyyatların dünya birliyinə cəlb edilməsi prosesi artır, beynəlxalq təşkilatlar sistemi yaranır, dünya təsərrüfat əlaqələrinin tənzimlənməsi zərurət təşkil edir, beynəlxalq şirkətlərin fəaliyyəti genişlənir. Müasir dünya təsərrüfatı sistemi daha çox sənaye çevrilişləri ilə xarakterizə edilir. Bir çox iqtisadçılar dünya təsərrüfatının inkişafında XX əsrin özünü də müəyyən dövrlərə ayırırlar. Bunlar aşağıdakılardır: 1.
1920-1930-cu illər. Həmin dövrdə dünya təsərrüfatında böhranlar müşahidə olunmuşdur. Ayrı-ayrı ölkələr, regionlar arasında iqtisadi əlaqələri qeyri- sabit olmuş, inteqrasiya əlaqələri zəifləmişdir. Bu dövr öz başlanğıcını birinci dünya müharibəsi vəRusiya sosialist inqilabının dalğalarından götürmüşdür. Milli Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|