Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet mag stratura m
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
17
iqtisadiyyatlar əsasən, hərbiləşdirməyə yönəldilirdi, işğal olunmuş torpaqlar talan edilirdi. 1913-1929-cu illərdə dünya üzrə ÜDM-in həcmi 1,1 dəfə artmışdır. Rusiyada 1922-ci ildə sənaye məhsulunun həcmi 1913-cü ildəkinin 13%-nə, kənd təsərrüfatı məhsulu isə 55%-nə bərabər olmuşdur. 1920-1930-cu illərdəki iqtisadi böhranlar nəticəsində inkişaf etmiş sənaye ölkələrində istehsalın həcmi 18% azalmışdır. 1929-1932-ci illərdə ABŞ-da ümumi məhsul 28%, sənaye məhsulu 44,7%, Fransada 25,6%, Almaniyada 40,8%, Britaniyada 11,4% azalmışdır. Aydındır ki, belə şəraitdə ixracın həcmi də azalmışdır. 2.
yaranmışdı. Dünya təsərrüfatının sosial strukturunda dəyişiklik baş verirdi. Bu sistemin ölkələri tamam başqa sosial-iqtisadi əsasda inkişaf edir, istehsalın kollektivləşdirilməsi, mərkəzdən idarəçilik, sənayenin dövlətləşdirilməsi və s. hökmran olurdu. Xarici iqtisadi münasibətlərin əlaqələndirilməsinə sinfi baxımdan yanaşma vahid dünya təsərrüfatı dairəsini daraldırdı. Müxtəlif ictimai sistemə malik olan dövlətlər arasındakı təsərrüfat əlaqələrində qarşıdurmalar, yarışlar özünü göstərirdi. Belə bir şəraitdə qeyri-sosialist sistemi ölkələrinin qarşılıqlı əlaqələri güclənirdi. kinci dünya müharibəsi illərində ABŞ Qərbi Avropanın dirçəlməsinə kömək edirdi. “Marşal planı” deyilən plan hazırlanırdı (1944-cü ildə ordu generalı, 1947- 1949-cu illərdə ABŞ-ın dövlət katibi C.K.Marşal(1880-1959) ikinci dünya müharibəsindən sonra Avropanın dirçəlməsi və inkişafı üçün Amerikanın iqtisadi köməkliyi barədə təşəbbüs irəli sürmüşdür). Bu planın həyata keçirilməsində 17 dövlət (o cümlədən Qərbi Almaniya) iştirak etmişdir. Onlar həmçinin Qərbi Avropada ABŞ- ın hökmranlığının möhkəmləndirilməsi məsələsini də qoyurdu. 1951-ci ildə bu planı dəyişərək “Təhlükəsizliyin qarşılıqlı təmin edilməsi” adlandırmışlar. Burada artıq iqtisadi və hərbi köməklik edilməsi nəzərdə tutulurdu.
18
Bütün bunlara baxmayaraq sosializm sisteminin təsiri altında müstəmləkə sistemi dağılmağa başlayırdı. 1960-cı illərin ortalarına müstəmləkə sisteminin ləğv olması ilə böyük bir qrupdan ibarət inkişaf etməkdə olan ölkələr beynəlxalq həyata müstəmləkə kimi deyil, müstəqil dövlətlər kimi daxil oldular. Bu şərait dövlətlərarası ə laqələrin xarakterini dəyişirdi. Hər halda həmin inkişaf etməkdə olan dövlətlərin daxili problemləri, iqtisadi gerilikləri onları öz “köhnə ağalarından” asılı vəziyyətdə saxlamaqdadır. Həmin ölkələrə çoxlu kapital ixracı həyata keçirilir və çoxtərəfli köməkliklər göstərilir. 3. 1950-1980-ci illərdə ABŞ və digər sənaye ölkələrinin iqtisadi inkişaf səviyyəsində yaxınlaşma müşahidə olunmağa başlamışdır. 1955-ci ildə sənayecə inkişaf etmiş altı ölkənin ümumi daxili məhsulu ABŞ-ın ÜDM-in 74%-nə, 1970-ci ildə isə 114%-nə bərabər olmuşdur. 4. XX əsrin son onilliklərini dünya təsərrüfatının inkişafında yeni dövr hesab etmək olar. Həminn dövrdə Şərqi Avropa ölkələri və keçmiş Sovetlər ttifaqının sosial quruluşunda köklü dəyişikliklər baş vermişdir. Qərb dövlətlərinin iqtisadi və siyasi quruluşuna yaxın sistemin yaranması formalaşır. Dünya təsərrüfatı yeni inkişaf mərhələsinə daxil olur, daha vahid, bütöv bir xüsusiyyət kəsb edir. Burada sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin, inkişaf etməkdə olan ölkələrin milli iqtisadiyyatları və hazırda keçid xarakterinə malik iqtisadi sistem ölkələri əks olunur və qlobal dünya təsərrüfatı formalaşır. Hazırki müasir dünya təsərrüfatı, əsasən, özünün qlobal miqyasına görə; bazar iqtisadiyyatının prinsiplərinə əsaslanmasına görə; obyektiv iqtisadi beynəlxalq əmək bölgüsünə və istehsalın daha çox beynəlmiləl xarakterinə görə fərqlənir. Bütün iqtisadi proseslərin beynəlmiləlləşməsi nəticəsində dünya təsərrüfatının aşağıdakı strukturları formalaşmışdır: 1. Əmtəə və xidmətlərin dünya bazarı; 2. Dünya kapital bazarı; 19
3. Dünya iş qüvvəsi bazarı; 4. Beynəlxalq valyuta sistemi; 5. Beynəlxalq kredit-maliyyə sistemi və s. Qeyd etmək lazımdır ki, bundan əlavə beynəlmiləlləşmə informasiya sahəsində, mədəniyyət, elmi-tədqiqat konstruktor işləri sahəsində də inkişaf etdirilir. Vahid elmi-informasiya məkanı formalaşır. Beləliklə, dünya təsərrüfatının yaranması heç də sakit, ictimai tərəqqinin nəticəsi kimi meydana gəlməmişdir. Burada XVI əsrdəki coğrafi kəşflər, qul ticarəti, zorakılıq, milyonlarla adamların fiziki məhv edilməsi, lokal və dünya müharibələri və bu kimi proseslər də xarakterik olmuşdur. Onu da qeyd etməliyik ki, dünya təsərrüfatının müasir şəraitində bir çox qlobal problemlərin həllində dünya dövlətlərinin ümumi gücünün səfərbər edilməsi, beynəlxalq həyatın qlobal prinsiplərlə tənzim edilməsi daha geniş xarakter alır. Dünya təsərrüfatındakı bu bütövlük və vahidliklə yanaşı müəyyən daxili ziddiyyətlər də mövcuddur. Bunlardan: 1. qtisadi inkişafdakı üç mərkəz və dünyanın üç regionu arasında olan ziddiyyət. Burada Qərbi Avropa, ABŞ və Yaponiya və eləcə də NAFTA (Şimali Amerika Azad Ticarət Zonası), A və Asiya-Sakit Okean qtisadi Əməkdaşlıq (1989- cu ildə yaradılıb, 21 ölkəni özündə birləşdirir) ölkələrinin dünya bazarı uğrunda gedən rəqabət mübarizəsi nəzərdə tutulur. 2. kinci qrup ziddiyyət “şimal” və “cənub” ölkələri arasında olan ziddiyyətdir. “Şimal” dedikdə, inkişaf etmiş sənaye ölkələri, “cənub” adı altında isə inkişaf etməkda olan ölkələr nəzərdə tutulur. Burada olan ziddiyyətlərin əsas məzmunu ondan ibarətdir ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrin bəziləri (ilk növbədə yeni sənaye ölkələri) bir çox iqtisadi göstəricilərə görə inkişaf etmiş ölkələrin səviyyəsinə çatmışlar və bununla da dünya təsərrüfatında müəyyən mövqe tutmağa çalışırlar. Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|