Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet mag stratura m
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
49
yollarının tam aydın olması tələb edilirdi. Bu məqsədlə F.Magellan 1519-cu ildə Qərb ilə Şərq arasında olan dənizyollarını müəyyənləşdirmək üçün dünya səyahətinə çıxır. Bu səyahət dövründə F.Magellan bütün Atlantik, Hind, Sakit Okeanda olan dəniz yollarını müəyyənləşdirir, Avropa ölkələrinin iqtisadiyyatına təsir göstərən və xammalla zəngin olan ölkələrə çıxış yolu olduğunu müəyyənləşdirir. Tarixdə ilk dəfə olaraq dünya səyahəti adlandırılan Magellanın səyahəti ümumilikdə dəniz yollarının formalaşmasının əsasını təşkil edir. Bundan sonrakı dövrlərdə də müxtəlif səyyahların dəniz yollarının açılmasında böyük xidmətləri olmuşdur. Lakin bu sadəcə olaraq intibah dövründə dünya iqtisadiyyatına təsir göstərə bilən yeni dəniz yollarının açılması dünya ərazisi haqqında tam məlumat verilməklə, ölkələrin iqtisadiyyatına təsir göstərə bilən təbii resursların yerləşdiyi ərazilərin müəyyən olunmasında mühüm ə həmiyyət kəsb edirdi. Dünya iqtisadiyyatının inkişafında və dünya ölkələri arasında ə laqələrin yaradılmasında quru yollarının müəyyən olunması da mühüm əhəmiyyətə malik idi. Qədim zamanlardan başlamış sənayeləşmə dövrünə qədər yer kürəsinin quru ə razilərinə müxtəlif səyyahların getməsi, ayrı-ayrı regionlara çıxış yollarının müəyyənləşdirilməsi haqqında məlumatlar toplanılmaqla yanaşı, mühüm xammal ehtiyatlarının yerləşdiyi ərazilər haqqında tam təsəvvür yaranırdı. Quru yollarının müəyyən olunması dəniz yolları qədər çox çətinliklərlə başa gəlirdi. Hələ bizim eradan ə vvəl yaşamış (425-485 bizim eraya qədər) Heradot ilk səyyah kimi dünyanın bir çox ölkələrinə səyahət etmiş. Getdiyi yolların sadə sxemini tərtib etmişdir. Heradotdan başlayaraq sonrakı dövrlərdə yaşamış və dünyanın müxtəlif ərazilərinə və ölkələrinə ə n çətin şəraitdə piyada və dəvə karvanları ilə getmiş səyyahlar üçün Heradotun səyahətləri böyük məktəb olmuşdur. Heradot yaşadığı dövrdə Cənubi taliya, Kiçik Asiya, Həbəşistan, ran, Aralıq dənizi, Qara dəniz hövzəsi ölkələrində olmuş, bu yerlərin təbii sərvətləri haqqında yazdığı “Tarix” əsərində ətraflı məlumatlar verir. O dövrün görkəmli tədqiqatçı alimlərindən biri Çin səyyahı Çjan Syan Çin ilə digər ölkələr arasında əlverişli yolların olmasını müəyyənləşdirmək üçün mərkəzi Asiya,
50
Amudərya və Sırdərya hövzəsi ölkələrinə gəlir. lk dəfə Mərkəzi Asiyada keçilməz yolların və cığırların adı Çjan-Syanın adı ilə bağlıdır. Yer kürəsinin quru ərazilərinin öyrənilməsində, ölkələrarası yolların müəyyən olunmasında böyük xidməti olan səyyahlardan biri də Marko-Polo olmuşdur. O, Avropa ölkələrindən başlamış Mərkəzi, Şərqi və Cənubi Asiya ölkələrinə və ran körfəzi sahillərinə gələrək bütün bu ərazilərdə olan yolların xəritəsini tərtib edir. XIV-XV əsrlərdə dünya ölkələri ərazisinə cığır açan görkəmli Ərəb səyyahı bn Abu Abdullah Məhəmməd olmuşdur. Onun birinci səyahəti 24 il çəkərək, olduğu Həbəşistan, Ərəbistan, Mesapatomiya, Suriya, Kiçik Asiya, Krım, Rusiyanın cənub rayonlarında, Orta Asiyada, Çində, Hindistanda, Qərbi və Mərkəzi Sudanda olmuşdur. Olduğu yerlərin xəritəsini tərtib etməklə yol məlumatlarını geniş şəkildə vermişdir. Orta əsrlərdə şərq ölkələrinə yol açan və öz nailiyyətləri ilə tarixdə iz qoymuş səyyahlardan biri də Afanasi Nikitin olmuşdur. O, əsasən, Xəzər dənizinin sahilləri ran, Hindistan, Türkiyə ərazilərində olmuş bu ölkələri əlaqələndirə bilən mühüm yolları qeydə almışdır. Afanasi Nikitinin səyahəti 1466-1474-cü illəri əhatə edir. Öz səyahətinin əsas hissəsini dəvə karvanları vasitəsilə həyata keçirmişdir. Xəzər sahillərinə səyahət edərkən indiki Abşeron yarımadasına, o cümlədən Bakıya gəlmiş, burada yanar qazları görmüş, Şərqin möcüzəsi adlandırmışdır. Səyahəti müddətində ölkələr arasında əlaqələr yaradan mühüm yolların sxemini tərtib edir. Bu cəhətdən Afanasi Nikitin quru yolların açılmasına şərait yaradan səyyah kimi tarixə daxil olmuşdur. Aparılan təhlildən aydın olur ki, bütün əsrlərdə yolların hərtərəfli öyrənilməsi bəşər cəmiyyətini daima narahat etmişdir. Bütün tarixi dövrlərdə ayrı-ayrı ölkələrin öyrənilməsi istər nəqliyyat baxımından, istərsə də ölkələrin təbii sərvətlərinin öyrənilməsi baxımından dünya ölkələrinin iqtisadi inkişafına təsir göstərən ən mühüm amillər hesab edilmişdir. Dünya ölkələrinin iqtisadi inkişafında tədqiq edilmiş hər bir ə razinin təbii iqtisadi şəraitinin müəyyən olunması və bu əsasda həmin resursların 51
istehsal dövriyyəsinə cəlb olunması üçün məhsuldar qüvvələrin inkişafı dövrün tələblərinə cavab verəcək səviyyədə formalaşırdı. Dünya iqtisadiyyatının inkişafında XIX əsrin axırları və XX əsrin əvvəllərində məhsuldar qüvvələrin təsir dairəsi daha intensiv hal almağa başlamışdır. Xüsusilə dünyanın iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş Avropa ölklərində ngiltərə, Fransa, Almaniya, taliya və digər ölkələrdə sənayeləşmənin sürətli inkişafı ölkələrarası iqtisadi əlaqələrin yaradılmasında mühüm rol oynayan nəqliyyatın əvvəlki, primitiv formasında yeni sənaye dövrünün tələblərinə uyğun şəkilldə inkişafını tələb edirdi. Kapitalizmin sürətli inkişafı istehsal olunmuş məhsulları dünyanın ayrı-ayrı ölkələrinin bazarlarına çıxarılması və reallaşdırılması üçün daha səmərəli yolların müəyyənləşdirilməsini tələb edirdi. Bu baxımdan istər dəniz yollarından, istərsə də quru yollarından səmərəli istifadə olunmala dünya ölkələri ilə iqtisadi əlaqələrin təkmilləşməsinə və inkişafına zəmin yaranırdı. XX əsrdə dünya iqtisadiyyatının inkişafında bir sıra sosial-iqtisadi amillərlə yanaşı nəqliyyat faktoru mühüm rol oynamışdır. Dünya ölkələrinin təbii resurslarından istifadə etmək üçün əvvəlki, primitiv nəqliyyatdan fərqli olaraq ölkələrarası iqtisadi ə laqələrin inkişafında mühüm rol oynayan dəmir yolu dəniz nəqliyyatı, avtomobil nəqliyyatı, boru kəmər və hava nəqliyyatının inkişaf etdirilməsi iqtisadi inkişafa müsbət təsir göstərir. Dəniz nəqliyyatından daha səmərli istifadə etmək məqsədilə və dəniz yollarının qısa məsafələrdən keçməsini təmin etmək üçün yeni kanalların çəkilməsi diqqət mərkəzinə yönəldilmişdir. Bu məqsədlə Aralıq dənizi ilə Hind Okeanı hövzəsi ölkələri ilə daha qısa məsafələrdən keçməklə, yüklərin daşınmasını təmin etmək üçün Süveyş kanalının çəkilməsi, Şimali Amerikanı Mərkəzi və Cənubi Amerika ilə iqtisadi əlaqələrini daha səmərəli yollarla təşkil etmək üçün Panama kanalımım çəkilməsi, Xəzər dənizi, Qara dəniz hövzəsi ölkələrini əlaqələndirən Volqa- Don kanalının çəkilməsi beynəlxalq nəqliyyat əlaqələrinin yaradılmasında mühüm ə həmiyyət kəsb etmişdir. XIX əsrin ortalarında, 1869-cu ildə Süveyş kanalının istifadəyə verilməsi Aralıq dənizi ilə Qırmızı dəniz vəHind Okeanı arasında əlaqələrin Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|