Azərbaycan r espublikası Təhsil Nazirliyi a zərbaycan r espublikası m ədəniyyət və Turizm Nazirliyi

olmamışdır.  Onlar  riyaziyyat,  astronomiya,  dünyanın  quruluşu 
haqqında  mükəmməl  biliyə  malik  olmuşlar.  Kritlilər  yunan  dilindən 
fərqli  bir  dildə  danışırdılar.  Krit  mədəniyyətinin  məhvinin  səbəbi 
açılmamış  qalır.  Ola  bilsin  ki,  o,  nəhəng  təbii  kataklizmlər 
nəticəsində məhv olmuşdur.
Yeri  gəlmişkən  qazıntılar zamanı  yanğın  və  dağıntıların  izləri 
aşkar  edilmişdir.  Bütün  əlamətlərinə  görə  demək  olar  ki,  fəlakət  ani 
və  gözlənilmədən  baş  vermişdir.  Bəzi 
tədqiqatçılar  Minoy 
mədəniyyətinin  məhvini  əfsanəvi  Atlantidanın  məhvi  ilə  müqayisə 
edirlər.  Lakin  Minoy  mədəniyyətinin  məhvinə  təkcə  fəlakət  bais 
olmamışdır.  Minoy  mədəniyyəti  Balkan  yarımadasının  cənubundan 
gələn  axeyts  tayfalarının  basqınları  nəticəsində  süqut  etmişdir. 
Axeyts tayfası  daima Kritə  basqınlar etmişlər.  Təbii  fəlakət bu böyük 
mədəniyyətin süqutunu  sadəcə olaraq  sürətləndirmişdir.
E.ə  XV  əsrdə  axeytc  tayfası  yerli  əhali  ilə  assimilyasiya 
olunaraq  Mikens  mədəniyyətini  (Peloponnesin  şimalındakı  Miken 
adlı  qala-şəhərin  şərəfinə)  yaratdılar.Kriti  işğal  edən  axeytslər  onun 
mədəniyyətinin  bir  hissəsini  əxz  etdilər.  Xətti  yazını  yunancaya 
uyğunlaşdıraraq  öz yazılarını  yaratdılar.
E.ə.  XIV-XII  əsrlər mikens mədəniyyətinin  çiçəklənmə dövrü 
olmuşdur.  Misir  mənbələrindən  məlum  olur  ki,  axeytslər  Misirə, 
Kiçik  Asiya  və  digər  ölkələrə  hücumlar  edirdilər.  Mikens  mədəniy­
yətinin  süqutuna  isə  Balkan  yarımadasının  şimalından  gələn  doriysk 
tayfası  səbəb  oldu.  Məhz  onlar  qədim  yunan  sivilizasiyasının  əsasını 
qoydular.  Krit-Miken  mədəniyyəti  isə  yox  oldu,  onun  yalnız 
hissəcikləri  bizim günlərə gəlib çatmışdır.
Artıq  e.ə.  XII  əsrdən  etibarən  Qədim  Yunan  sivilizasiyasının 
yaranmasından 
danışmaq 
mümkündür.  Tarixçilər  bu  dövrün 
inkişafında e.ə.  XII  əsrdən  VIII  əsrə  qədər  olan  müddəti  “Qara dövr” 
adlandırırlar.  Bu  vaxt  ərzində  Krit-Miken  mədəniyyəti  haqqında 
bütün  xatirələr silinmişdir.  Nə  Fukidit, nə  Herodot,  nə də ki,  Aristotel 
öz əsərlərində bu  haqda heç nə demirlər.  Yalnız  Homer e.ə.  VII  əsrdə 
öz  poemalarında  keçmişdə  mövcud  olmuş  hansısa  sirli  mədəniy­
yətdən  danışır.  Homer  e.ə.  XII  əsrdə  baş  vermiş  Troya  müharibə­
lərini  şərh  etmişdir.  Bəşəriyyət  Henrix  Şilman  və  Artur  Evansın 
tapıntısı  ilə  İlionun  Miken  çarı  Ahamemnonun  başçılığı  ilə  axeyts 
qoşunları  tərəfindən  mühasirəyə  alınmasının  Homerin  təxəyyülünün 
məhsulu deyil, real tarixi  fakt olduğunu anladı.
Qədim  yunanlar  Egey  dənizi  ilə  Kiçik  Asiya  sahillərinə  və 
geriyə 
asanlıqla 
üzürdülər, 
baxmayaraq 
ki, 
bu 
səyahətlər 
təhlükələrdən  və  macəralardan  xali  deyildi.  Əfsanəvi 
Odisseyin 
səyahətlərinə  şərh  verməyə  ehtiyac  duyulmur,  çünki  Homerin 
poeması  bütün  dillərə  tərcümə  olunmuşdur.  E.ə.  V-IV  əsrlərdə 
Qədim  Yunanıstanda  səyahətlər  öz  yüksək  zirvəsinə  çatır.  Bu  dövr 
həm də  fəlsəfənin,  incəsənətin,  riyaziyyatın,  astranomiyanın  və  digər 
elmlərin  çiçəklənməsi  ilə  xarakterizə  edilir.  Kiçik  Asiyadakı  Milet, 
Efes  və  Kolofon  şəhərləri  sivilizasiya  mərkəzləri  olsa  da,  Afina 
cazibə mərkəzi  idi.
Müdriklər,  filosoflar  və  şairlər  aləmi  dərk  etmək  məqsədilə 
dünyanın  hər  tərəfinə  gedirdilər.  Qədim  Yunanıstanın  ən  məşhur 
filosoflarının  demək  olar  ki,  hamısı  uzaq  nəsafələrə  səyahətlər 
etmişdilər.  Mütəfəkkir  və  filosof  Miletli  Fales  iyirimi  ildən  çox 
Misirdə təhsil  almışdır.  Bilik almaq  məqsədilə  filosof və riyaziyyatçı 
Pifaqor, hüquqşünas  Salon Nil  vadisinə səyahət etmişlər.  Platon uzaq 
səyahətdən 
qayıtdıqdan 
sonra 
fəlsəfə 
məktəbi 
yaratmışdır. 
Kolofondan  olan  Ksenofan  səyahət  edən  şair-rapsod  (qədim 
Yunanıstanda:  gəzəri  xanəndə,  dastançı)  ıdı.  Lakin  səyyahları  bu 
ölkələrə cəlb edən  təkcə biliklər deyildi. Onları  çox təmtəraqlı qədim 
memarlıq  abidələri  cəlb  edirdi.  Bu  abidələr  o  qədər  qədim  idi  ki, 
onlarla  müqayisədə  Pifaqor  bizim  müasirimiz  təəssüratı  daşıyır. 
Misir  abidələrini  ziyarət  edən  səyyahlar  çox  vaxtı  onların 
divarlarında  qısa  yazılar-”qraffiti”  qoyurdular  ki,  italyancadan 
tərcümə  edildikdə  “cızılmış”  mənasını  verir.  Yalnız  fironların 
Fivədəki  məqbərəsindən  misirşünas  J.Baye  Qədim  Yunanıstan  və 
Qədim  Roma  dövrünə  aid  iki  mindən  artıq  belə  yazılar  aşkar 
etmişdir.
İlk  alim  səyyahlardan  biri  Sisseronun  “tarixin  atası” 
adlandırdığı  Herodot  olmuşdur.  Herodot  Kiçik  Asiya  sahillərindəki
64
65

---

Halikarnasda  anadan  olmuşdur.  Hələ  gənc  yaşlarında  siyasi  quruluşlarını,  dərilərinin  rəngini,  geyim  formalarını,  adət-ənənələrini, 
çəkişmələr  səbəbindən  doğma  şəhəri  tərk  edərək  Samos  adasında  hoyat tərzlərini və s. qələmə almışdır.
yaşayır.  Siyasətdən  bezmiş  Herodot  öz  xalqının  tarixi,  ilk  növbədə 
Bizim  dövrümüzə  onun  kitablarının  çox  az  hissəsi  gəlib
mifologiya  ilə  maraqlanmağa  başlayır.  Bir çox  tədqiqatçıların rəyinə  çatmışdır.  Lakin  əsas odur ki,  Herodota ilk yunan  turisti  adına  layiq 
görə  məhz  Heraklm  qəhrəmanlıq  göstərdiyi  yerlərdə  olmaq  görülmək  şərəfi  nəsib  olmuşdur.  O,  hansısa  məqsədə çatmaq  xatirinə 
marağından  Herodot  səyahət  etməyə  başlamışdır.  Varlı  ailədən  deyil,  məhz  səyahət  naminə-  yəni  öyrənmək  və  maraqını  ödəmək 
olduğundan puldan korluq çəkmirdi. 
xatirinə səfər etmişdir.
O,  bütün  Yunanıstanı  və  Kiçik  Asiyanı  gəzdikdən  sonra 
Herodotun  Azərbaycan  haqqında  da  maraqlı  məlumatları
Finikiyadakı  Tir  şəhərinə  gedir.  Hər  şeydən  çox  Herodotu  Şərq  və  vardır.  Bunlardan  biri  massagetlər  haqqındadır.  «Tarixin  atası»nın 
onun  zəngin  mədəni  irsi  cəlb  edirdi.  O,  Liviyanı  gəzdikdən  sonra  məlumatına  görə  massagetlər  Kaspii  (Xəzər)  dənizinin  qərb 
Babilistana gəlmiş,  lakin M isir onu  daha çox heyrətləndirdiyindən üç  sahillərində,  tərqibən  indiki 
Kür  çayından  şimalda  yaşayırdılar, 
ay  burada  qalmışdır.  Misirdə  o,  abidələr  üzərindəki  yazıların  ona  Herodotun  yazdəğəna  görə  Kir  Babil  xalqını  tabe  etdikdən  sonra 
tərcümə  edilməsim  xahiş  edər,  kahinlərə  bu  dövlətin tarixi  haqqında  massagetləri  asılı  hala  salmaq  qərarına  gəldi.  Məlumatlara  görə, 
suallar verərdi. 
massagetlər,  böyük  və  igid  tayfadır.  Onlar  Şərqdə,  Arazın  arxasında
Herodot  nəinki  fironların  həyatı  ilə  maraqlanar,  həm  də  gündoğana  doğru  issedenlərlə  üzbəüz  yaşayırdılar.  Bəziləri  onları 
balzamlayıcılarm  emalatxanalarına  da  gedərdi.  O,  addımları  ilə  skif tayfası  da hesab edirdilər.
piramidaların  bünövrəsinin  perimetrini  (müstəvi  həndəsi  fiqurun 
Herodot  qeyd  edir  ki,  Kirin  hücumu  zamanı  massaget
bütün  tərəflərinin  uzunluğunun  cəmi)  ölçərək  konkret  riyazi  hökmdarı  Tomiris  idi.  Kir  massaget  torpaqlarım 
hiylə  ilə  ələ 
hesablamalar  aparmışdır.  Yunanıstana  qayıtdıqdan  sonra  ilk  səyahəti  keçirmək  istəyirdi.  Bunun  üçün  o,  Tomirislə  evlənmək  istədiyini 
zamanı  əldə etdiyi bilikləri həmvətənləri  ilə bölüşür. 
bildirdi.  Lakin,  uzaqgörən  Tomiris 
dərk  edirdi  ki, 
Kir  əslində
Herodotun  ikinci  səyahəti  Kiçik  Asiyadan  keçir.  Buradan o, massaget  şahlığını  ələ  keçirmək  istəyir.  Buna  görə  də  Kirin  təklifini
gəmi  ilə  Şimala,  Qara  dənizə,  Helespontdan  keçməklə  Dnepr-Buq  rədd  etdi.  Hiylə  ilə  məqsədinə  çatmayan  Kir  massagetlər  üzərinə 
limanı  mənsəbindəki  Milet  müstəmləkəsi  olan  Olviyaya  gəlir, qoşun yeritdi.
Burada  o,  köçəri  skif tayfaları  ilə  rastlaşır,  onların  adət-ənənələrini, 
Kir  qoşunlarını  Arazın  şimalına  keçirmək  üçün  çayın
ictimai  quruluşunu öyrənir. 
üzərindən  körpülər  saldırmağa  başladı.  Bu  xəbər  Tomriso  çatanda  o,
Üçüncü 
səyahətini 
Herodot 
Balkan yarımadasının 
Kirə  müraciət  edərək  bildirdi  ki,  “bu  körpülərin  salınmasının  sənə
öyrənilməsinə həsr etmişdir.  O,  Peloponnesi,  Egey adasındakı  adaları  xeyir  gətirəcəyini  bilmirsən.  Bu  işdən  əl  çək,  öz  dövlətinə 
-Delos,Faros,  Zakif  və  digərlərini  gəzmiş,  sonradan  Cənubi  İtaliya hökmdarlıq  et  və  bizim  öz  ölkəmizdə  hökmdarlıq  etməyimizə 
və  Balkan  yarımadasının  şimalına  səyahət  etmişdir.  Herodot  on  il paxıllığın  tutmasın.  Əgər hücum  etməyin  çox  həvəsindəsənsə,  onda 
ərzində  səyahət  etmiş  (e.ə.  455-445-ci  illər) və  gördüklərini  9  kitabda çayın  üzərində körpü salmağı  dayandır.  Sakitcə keçib bizim ölkəmizə 
şərh  etmişdir  ki,  bu  kitablar  da  mələklərin  adları  ilə  adlandırılmışdır. gəl,  biz  çaydan  üç günlük məsafəyə çəkilərik».
Ümumilikdə  “Tarix”  adlandırılan  bu  yazılarda 
Herodot  bir  sıra 
Herodot  qeyd  edir  ki,  Kir  İran  əyanlarını  yanma  çağırıb 
xalqların  nəinki  tarixini,  həmçinin  onların etnoqrafiyasını  - yəni  sifət müşavirə  keçirir.  Müşavirədə  iştirak  edən  Lidiyalı  Krez 
Kirə
məsləhət  görür  ki,  çayı  keçib  massagetlərin  ölkəsinin  içərilərinə
66
67

---