Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ
Səmərəli vergi yükünün mahiyyəti və beynəlxaq təcrübəsi
Yüklə 472,01 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.3 Beynəlxalq vergitutma təcrübəsi və təhlili.
- Cədvəl 1.1 fiziki şəxslərdən tutulan gəlir vergisinin və əlavə dəyər vergisinin dərəcəsi (%)(beynəlxalq təcrübə)
1.2 Səmərəli vergi yükünün mahiyyəti və beynəlxaq təcrübəsi. Optimal vergi sisteminin qurulması vergitutmanın metodoloji əsaslarına yenidən baxılmasını tələb edir. Vergilər yalnız prioqnozlaşdırılmış budcənin təmin edilməsi aləti deyil, həm də iqtisadiyyatın inkişafının guclu stimuluna cevrilməlidirlər. Vergilər iqtisadi munasibətlərin təkmilləşməsinə, maraqların tarazlaşmasına, paritet əsaslarla mulkiyyətin butun formalarının inkişafına komək etməlidir. Vergi siyasəti sahəsində aparılan bir cox elmi tədqiqatların nəticələri gostərir ki, bu və ya digər olkənin iqtisadi inkişafı iqtisadiyyatın vergi yukunun səviyyəsindən asılıdır. Bununla yanaşı, olkədə siyasi sabitlik səviyyəsi də vergi yığımından asılıdır. Siyasi hakimiyyətin zəifləməsi ərəfəsində vergi borcları artır və dovlət oz funksiyalarını həyata kecirmək ucun maliyyə təminatında problemlə uzləşir. Vergi yığımının səviyyəsi isə olkənin iqtisadi inkişaf səviyyəsindən, iqtisadiyyatın strukturundan, əhalinin iqtisadi bilik səviyyəsindən, təkmilləşmiş muhasibat ucotu və vergi qanunvericiliyinin imkanlarından istifadə səviyyəsindən, əhalinin qanuna əməletmə meyilliliyindən, olkədə formalaşan vergi mədəniyyəti və vergiodəmə ənənələrindən asılıdır. Bu baxımdan “Vergi yukunun optimallaşdırılmasının nəzəri əsasları” movzusu olduqca aktualdır. Bu istiqamətdə olkəmizdə və olkə hududlarından kənarda iqtisadcı alimlərin apardıqları araşdırmalar diqqətəlayiqdir. Lakin, bu araşdırmaları yetərli, qənaətbəxş hesab etmək də duzgun olmazdı. Bu baxımdan da vergi yukunun optimallaşdırılmasının təkmilləşdirilməsi istiqamətin- də daha geniş elmi araşdırmalar tələb olunur. [7]1 Vergitutma praktikasının nəzəri cəhətdən əsaslandırılması istiqamətində gorulən işlər vergi nəzəriyyəsində oz əksini tapmışdır. Onların təkamulu iqtisadi fikrin muxtəlif istiqamətlərinin inkişafı ilə eyni zamanda baş vermişdir. Vergitutmanın umumi və xususi nəzəriyyələrini xronoloji ardıcıllıqla təhlil etmək fikrində deyilik. Lakin, bu sahədə bəzi məqamlara diqqət yetirmək tədqiqatın məqsədləri baxımından zəruridir. Qeyd etməliyik ki, vergilərin klassik nəzəriyyəsi daha yuksək nəzəri səviyyəyə malikdir. Bu nəzəriyyənin tərəfdarları vergilərə hokumətin saxlanılması ucun zəruri olan xərcləri təmin etməli olan dovlət gəlirlərinin bir novu kimi baxırdılar. XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq vergilər bazar təsərrufatının umumi tarazlığının tənzimləyicisi kimi geniş istifadə olunur. Vergilərin belə istifadəsi xususən coxsaylı antibohran proqramlarda nəzərdə tutulur. Belə proqramlarda iqtisadiyyatın tənzimləyicisi kimi vergilərə muxtəlif rol ayrılır ki, bu da hokumət tərəfindən rəhbərlik edilən konsepsiyadan asılıdır. İngilis iqtisadcısı C.M.Keynsə (1886-1946) gorə tənəzzul dovru vergilər, istehsalı stimullaşdırmaq ucun azaldılır. Tərəqqi dovrundə isə əksinə, vergilər artır, bu da investisiyanın artımının və bununla da iqtisadiyyatda həddindən artıq uyğunsuzluq- larınyaranmasının qarşısını almağa imkan verir. Tərəqqi dovrundə vergi daxil- olmalarının artımı tənəzzul dovrundə dovlət xərclərinin maliyyələşməsi səbəbindən yaranmış dovlət borcunu odəməyə imkan verir. Monetaristlərin nəzəriyyəsinə və iqtisadiyyat konsepsiyasına gorə vergilərin azaldılması effektiv istehsal ucun muhum stimul yaradır. XX əsrin 50-ci illərində monetar məktəbin ideoloqu M.Fridman (1912-2006) iqtisadi bohranın ən yuksək həddi dovrunun kecməsi ilə bazarda yalnız effektiv istehsalcıların qalması, digərlərinin isə muflisləşməsi zamanı vergi yukunu azaltmağı tovsiyə edir. Bu halda olkədə aşağı vergi dərəcələri investisiya ucun guclu istehsalcılara boyuk imkanlar yaradır və effektiv istehsalın daha da yuksək mərhələsinə kecməyə imkan verir. Təklif iqtisadiyyatı nəzəriyyəsi, vergi yukunu yungulləşdirərək rəqabət rejimini saxlamağı tovsiyə edir. Bunun ucun isə hətta kicik biznesə və ya cəmiyyətin tələbatını muəyyən dərəcədə odəyən məhsulları istehsal edən muəssisələrə vergi tətillərinin tətbiqi labud hesab olunur. Vergi yukunun mahiyyətinə diqqət yetirək. Makroiqtisadi səviyyədə vergi yuku - vergilərin cəmiyyətin ictimai həyatında rolunu xarakterizə edən vergi daxilolmalarının həcminin UDM-nin həcminə nisbəti kimi təyin olunan umumiləşdirilmiş gostəricidir. Xarici olkələrdə vergi yukunun orta səviyyəsi məlum səbəblərə gorə 40-45% təşkil edir. Budcə mədaxilini məlum olduğu kimi, formalaşdırmaq verginin başlıca funksiyasıdır. Lakin yeganə funksiya deyil. Vergi iqtisadiyyatın makroiqtisadi və makromaliyyə səviyyəsində tənzimləyicisidir. Fikrimizi daha yığcam ifadə etsək, deməli, vergi yuku vergi verəndən alınan verginin həcmidir. O ilk novbədə vergi verənin aldığı mənfəətin səviyyəsindən asılıdır. Bildiyimiz kimi, dovlət budcəsinin məqsədi olkənin iqtisadi, sosial və digər strateji proqramlarının və problemlərinin həlli, dovlətin funksiyalarının həyata keci -rilməsi ucun qanunvericiliklə muəyyən edilmiş qaydada maliyyə vəsaitinin toplanmasını və istifadəsini təmin etməkdir. Dövlət budcəsinin formalaşmasını və icra edilməsini ölkənin muvafiq hakimiyyət orqanları təmin edir. Büdcə siyasətinin onəmli fazası bazar iqtisadiyyatına kecid şəraitində gəlirlər hissəsinin formalaşma mənbələrini muəyyən etmək və maliyyə sabitliyinin təmin olunması istiqamətində budcə kəsirinin maksimum aradan qaldırılmasına nail olmaqdır. Qeyri-diskriminasiya xarakterli vergi siyasəti nəticəsində iqtisadiyyatın vergi yuku formalaşır. Ümumi daxili məhsulda vergilərin payını vergi yüku gostərir və vergi mexanizmləri vasitəsi ilə formalaşır. Vergi mexanizmləri huquqi və ya fiziki şəxslərin gəlirlərinin hansı hissəsinin vergi şəklində budcəyə odənilməsini muəyyənləşdirir. Bu mexanizmlərin formalaşmasında əsas rolu vergi qanunvericiliyinin muəyyən etdiyi vergi dərəcələri oynayır. Vergi yuku iqtisadi inkişaf səviyyəsindən, makroiqtisadi gostəricilərin dinamikasından asılı olaraq olkələr arasında bir-birindən fərqlənir. Adətən, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş, yuksək sosial təminata malik olkələrdə vergi yuku kifayət qədər yuksək olur və onun boyuk hissəsi istehlakın uzərinə duşur. Vergi yuku makro səviyyədə iki gostərici ilə qiymətləndirilir: nominal vergi yuku; faktiki vergi yuku. Nominal vergi yuku dedikdə, movcud qanunvericiliyə əsasən muəyyən olunmuş vergi potensialı tam şəkildə səfərbər olunduğu halda əldə edilən daxilolmaların həmin mərhələdə movcud olan nominal umumi daxili məhsula nisbəti başa duşulur. Nominal vergi yuku ilə faktiki vergi yuku arasındakı fərqlər vergidən yayınma dərəcəsini gostərir. Nominal vergi yuku nə qədər yuksək olarsa, ondan yayınma ehtimalı da bir o qədər cox olur. İqtisadi inkişafın səviyyəsindən asılı olaraq, dovlət vergi siyasətini həyata kecirərkən əhalinin gəlirlərinin yenidən paylanması, iqtisadi bərabərsizliklərin azaldılması, iqtisadiyyatın daxili və ya xarici investisiyalar hesabına inkişafının təmin edilməsi, xarici iqtisadi əlaqələrin stimullaşdırılması və s. məqsədləri əsas goturə bilər. Vergi siyasətinin dəyişməsi bilavasitə makroiqtisadi səviyyədə məcmu tələbə və məcmu təklifə təsir gostərir. Bu baxımdan, vergi siyasəti mobil xarakter daşımalı və iqtisadi aktivliyin stimullaşdırılmasında həlledici rola malik olmalıdır. Dövlət xərclərinin, istehlak həcminin dəyişməsindən asılı olaraq vergi yuku dəyişir. Belə ki, dovlət xərcləri artdıqca, orta vergi yuku artır, azaldıqda isə azalır. Bununla yanaşı, dovlət investisiyasına munasibətdə də oxşar yanaşma movcuddur. İqtisadi inkişaf tempinin yuksəlməsi, şubhəsiz, iqtisadiyyatın vergi yukunun artırılmasını tələb edir və əksinə. İstehlakın səviyyəsinin artması halında isə əks mənzərə yaranır. İstehlak norması artdıqca orta vergi yuku azalır. Ona gorə də umumi daxili məhsulun istehlak və yığım komponentlərinin optimal nisbəti iqtisadi siyasətin əsas vəzifələrindən biri kimi diqqət mərkəzində saxlanmalıdır. Məlumdur ki, vergi odəyicisinin uzərinə duşən vergi yukunun artması nəticəsində əvvəlcə vergi sisteminin səmərəliliyi yuksəlir və oz maksimum səviyyəsinə catır, sonra isə kəskin surətdə aşağı duşur. Bu zaman budcə sisteminin itkilərinin yerinin bərbasında problemlər yaranır, cunki vergi odəyicilərinin muəyyən hissəsi ya muflisləşir, ya da oz fəaliyyətini dayandırır, digər hissəsi isə odəməli olduqları vergilərin məbləğinin minimal səviyyəyə endirilməsinin qanuni və ya qeyri-qanuni yolunu tapırlar. Sonradan vergi yukunun səviyyəsi aşağı salındıqda belə dağılmış istehsalı bərpa etmək ucun illər tələb olunur. Bundan başqa, vergidən yayınmanın real yolunu tapan vergi odəyicisi vergi yığımlarının əvvəlki səviyyəsi bərpa olunduqda belə vergiləri tam həcmdə odəməkdən yayınacaqdır . Vergi yukunun buna gorə də optimal səviyyəsinin muəyyən edilməsi problemi inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq istənilən olkənin vergi sisteminin qurulması və təkmilləşdirilməsində muhum rol oynayır. Vergitutmanın beynəlxalq təcrubəsi gostərir ki, vergi odəyicilərindən tutulan vergilər onun məcmu gəlirinin 30-40 faizindən cox olduqda iqtisadi fəallığın səviyyəsi aşağı duşur, olkə iqtisadiyyatına qoyulan investisiyaların həcmi azalır, olkədəki biznes muhiti oz şəffaflığını itirir. Onu da qeyd edək ki, bir cox olkələrdə vergi yuku gostəricisinin kəmiyyəti yuksəkdir. İsvecdə məsələn, vergi sistemi elə qurulmuşdur ki, vergi odəyiciləri ozlərinin gəlirlərinin 50% və daha artıq hissəsini dovlət xəzinəsinə odəyirlər. Bu hec də onların istehsalın inkişafına marağını azaltmır. Cunki başqa olkələrdə vergi odəyicilərinin oz gəlirləri hesabına həll etdikləri sosial xarakterli problemləri bu olkələrdə dovlət öz vəsaitləri hesabına həll edir. Bu isə ağır vergi yukundən narazılığın qarşısına sədd cəkir və maraqlar balansı gozlənilmiş olur. Adətən tez-tez belə fikir irəli surulur ki, vergi yuku gostəricisinin səviyyəsi nə qədər aşağıdırsa, iqtisadiyyat daha surətlə və dinamik inkişaf edir. Lakin digər tərəfdən nəzərə almaq lazımdır ki, vergi yuku dovlətin oz normal fəaliyyətini təmin edə biləcək həcmdə vergilərin budcəyə daxil olmasını təmin etməlidir . Vergilərin UDM-un həcmində xususi cəkisi kimi muəyyən edilən vergi yuku gostəricisinin hesablanması metodologiyası kifayət qədər sadə və aydın olmaqla xarici olkələrdə geniş istifadə olunur.Vergi yukunun hesablanmasına muxtəlif yanaşmalar movcuddur. Vergi potensialının, əhaliyə duşən vergi yukunun səviyyəsinin, makro səviyyədə vergi yukunu və onun dinamikasını muəyyən edən və olkə iqtisadiyyatının əsas makroiqtisadi gostəriciləri əsasında təyin olunan vergilərin umumi daxili məhsulda (UDM) xususi cəkisinin hesablanması metodikaları məsələn, məlumdur. Praktikada ən umumi şəkildə vergi yuku vergi daxilolmalarının cəminin umumi daxili məhsulun həcminə nisbətinin faizlə ifadəsi kimi təyin olunur. Vergi yuku gostəricisinin belə təyin olunmasının bir sıra catışmazlıqları var. Əvvəla o, orta statistik vergi odəyicisinin uzərinə duşən vergi ağırlığının səviyyəsini təyin edir, konkret vergi odəyicisinin fərdi xususiyyətlərini nəzərə almır. Həqiqətən də istənilən olkədə yalnız fəaliyyət novlərinə gorə deyil, həm də digər əlamətlərinə gorə bir-birindən fərqlənən on minlərlə muəssisə fəaliyyət gostərir. Bu fərqlər həmin muəssisələrdə vergitutma bazasının formalaşmasına və deməli, odənilməli olan vergilərin həcminə təsir edir. Bunlar həmin muəssisələrin istehsal xərclərinin strukturu, kapitalın dovretmə surəti, istehsalın fond tutumunun muxtəlifliyi, gəlirlilik səviyyəsi və s.-dir. Vergi sisteminin formalaşmasında isə butun bunları nəzərə almaq olduqca murəkkəbdir. Butun bunlarla bərabər bu gostərici cox əhəmiyyətlidir, cunki vergiləri dovlət təyin edir və o, bu orta gostəricini nəzərə almalıdır. Bu gostərici olmadan dovlətin vergi dərəcələrini dəyişdirərkən, vergi guzəştlərini ləğv edərkən, umumiyyətlə, vergi qanunvericiliyində dəyişikliklər apararkən kecmək huququ olmadığı həddi muəyyən etmək mumkun deyildir. [12]1bAYCANIN VerGİ JUrNALI. 5/2012. Vergi həddi vergitutmanın elə şərti gostəricisidir ki, bu nöqtədə həm dovlət xəzinəsi, həm də vergi odəyiciləri üçün, umumi daxili məhsulun büdcə sistemi vasitəsi ilə yenidən boluşdurulən optimal xususi cəkisinə nail olunur. Şərti nöqtənin bu və ya digər istiqamətdə hərəkəti vergi odəyicilərinin vergi qanunlarına tabe olmamasına, olkədən kapital axınına, vergidən yayınma hallarının kutləvi hal almasına səbəb olur. Bu catışmazlığın aradan qaldırılması ucun təcrubədə yeni yaradılmış dəyər və ya əlavə dəyər gostəricilərindən istifadə edilir. UDM gostəricisinin hesablanmasında əsas tələb il ərzində istehsal edilmiş məhsul və xidmətlərin dəyərinin bir dəfə nəzərə alınmasıdır, yəni hesablamalar zamanı yalnız son məhsul nəzərə alınsın və bir necə dəfə alınıb-satılan aralıq məhsullar nəzərə alınmasın. Son məhsul yenidən satılmaq ucun deyil, istehlakcılar tərəfindən son istehlak ucun alınan məhsul və xidmətlərdir. Aralıq məhsul isə son istehlakcıya catana qədər sonradan emal edilən və bir necə dəfə yenidən satılan məhsul və xidmətlərdir. Əgər olkədə iqtisadiyyatın butun sahələrində istehsal olunmuş məhsul və xidmətlərin dəyərini cəmləsək, onda istehsal edilmiş umumi məhsulun real həcmini təhrif edən coxsaylı təkrar hesablamalar qacılmazdır. Xalq təsərrufa- tının butun sahələri uzrə əlavə dəyərlərin cəmi umumi daxili məhsulun təkrar hesab nəzərə alınmadan qiymətini verir. Milli hesablar sistemində əlavə dəyərin tərkibinə amortizasiya, əməkhaqqı, muəssisələrin mənfəəti, onların aldığı renta, borc kapitalının faizləri və dolayı vergilər daxil edilir. Ona gorə də vergi yuku gostərici- sinin təyin edilməsində milli gəlir gostəricisindən də istifadə etmək olar. Milli gəlir il ərzində yaradılmış yeni dəyərdir. Bu gostəricinin həcmi umumi daxili məhsulun həcmindən amortizasiya məbləğlərini, dolayı vergiləri və dovlət subsidiyalarını cıxmaqla alınır. Birinci paraqrafda göstərilənlərlə yanaşı, vergi daxilolmalarının həcminə müəyyən iqtisadi amillərin təsirini xarakterizə etmək ucun makroiqtisadiyyatda vergilərin elastiklik əmsalı adlanan gostəricidən istifadə olunur. Bu əmsal aşağıdakı dusturla hesablanır:
Burada: e - elastiklik əmsalı; X - vergi daxilolmalarının ilkin səviyyəsi; ΔX - vergi daxilolmalarının artımı; y - təsiri oyrənilən amilin kəmiyyəti; Δy - təsiri oyrənilən amilin artımı. Vergilərin elastiklik əmsalı gostərir ki, muəyyən amilin 1 faiz dəyişməsi nəticəsində vergi daxilolmalarının həcmi necə faiz dəyişəcək. Əgər bu əmsalın qiyməti vahiddən böyuk, kicik və ona bərabər ola bilər. Əgər vergilərin elastiklik əmsalı umumi milli məhsula nəzərən təyin olunursa və onun qiyməti vahidə bərabərdirsə, bu o deməkdir ki, umumi milli məhsulda dovlətin vergi gəlirlərinin payı sabit qalır. Məsələn, Almaniyada son iyirmi il ərzində umumi milli məhsula nəzərən butun vergilərin elastiklik əmsalı vahidə bərabər olmuşdur. Əgər bu əmsalın qiyməti vahiddən boyukdursə, deməli, vergi gəlirləri umumi milli məhsula nəzərən daha yuksək surətlə artır. Bu o deməkdir ki, umumi milli məhsulda vergi daxilolmalarının xususicəkisi yuksəlir. Əgər bu əmsalın qiyməti vahiddən kicikdirsə, deməli, umumi milli məhsulda vergi daxilolmalarının xususi cəkisi azalır. [17]1 XIX əsrin sonlarında vergitutmanın elastiklik prinsipini alman iqtisadcısı A.Vaqner (1835-1917) irəli surmuşdur. O qeyd edirdi ki, vergitutmada ictimai maraqlar şəxsi maraqlardan ustun olmalıdır. Vergilər və bir sıra vergi mexanizmləri bu prinsipə əsasən dövlətin obyektiv ehtiyaclarından və imkanlarından asılı olaraq,operativ şəkildə vergi yukunun artırılması və ya azaldılması istiqamətində dəyişdirilə bilərlər. İctimai-siyasi və iqtisadi şərait dəyişdikcə, dovlətin ona uyğunlaşmaq imkanı olmalıdır və o, yeni siyasi və iqtisadi şəraitə adekvat reaksiya verməlidir. Hər hansı ölkədə vergi sisteminin səmərəli fəaliyyətini qiymətləndirmək ucun vahid umumiləşmiş gostərici kimi vergi sisteminin elastikliyindən istifadə olunur. Bu gostərici həm vergi daxilolmalarının xususi cəkisi kimi, həm də UDM-ə nisbətən əvvəlki illərlə muqayisədə ayrı-ayrı vergi gostəricilərinin dəyişməsi kimi nəzərdən kecirilir. Əgər vergi sisteminin elastikliyi vahiddən boyuk olarsa, vergi daxilolmaları UDM-in həcmindən asılı olaraq, yuksək templərlə artacaqdır. Vergilərin xususi cəkisi UDM-in olcusu ilə tədricən artmalıdır. Vergi sisteminin elastikliyi hesablanarkən eyni zamanda inflyasiya, korporativ qiymətlərin yaranması, iqtisadiyyatda inhisarların səviyyəsi və s. gostəricilər də nəzərə alınır.
Azərbaycan Respublikasında bununla əlaqədar olaraq vergiyə cəlb etmə nin müasir konsepsiyasının elmi əsaslandırılması, vergi siyasətinin həyata keçirilməsi mexanizminin və vergitutma sisteminin təkmilləşdirilməsinin nəzəri-metodoloji prinsiplərinin yaradılması və s. kimi bir sıra müstəqil problemlər mövcuddur. Vergi sisteminin konseptual modelinin və onun həyata keçirilməsi mexanizminin formalaşdırılması; səmərəli vergi siyasətinin qurulması prinsiplərinin, onun taktika və strategiyasının müəyyən edilməsi; vergi tənzimlənməsi ilə dövlətin iqtisadi proseslərə büdcə, pul-kredit, valyuta-maliyyə vasitəsilə təsiri arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin formalarının müəyyən edilməsi və s. bu problemlərə aiddir. Ölkədə göstərilən məsələlərin həll edilməməsi səmərəli vergi siyasətinin həyata keçirilməsinə mənfi təsir göstərə bilər və bazar iqtisadiyyatının formalaşdırılması vasitəsi kimi vergilər özünün potensial imkanlarını reallaşdıra bilməz. Ölkəmizdəson illər vergi qanunvericiliyində aparılan əsaslı dəyişikliklər, dövlətimizin yürütdüyü vergi siyasətini makroiqtisadi inkişafı stimullaşdıran səmərəli iqtisadi alətə çevirmiş, sahibkarlarla vergi xidməti əməkdaşları arasında münasibətlərin qarşılıqlı anlaşma əsasında qurulmasına səbəb olmuş, habelə vergi nəzarətinin təkmilləşdirilməsi vasitəsilə vergilərin vaxtında və tam həcmdə büdcəyə alınmasının təmin olunması məqsədilə vergi orqanlarının inzibati strukturunda adekvat islahatların həyata keçirilməsini zəruri etmişdir. Bütün ölkələrdə olduğu kimi, respublikamızın da vergi sistemi özünəməxsus çalarlara malikdir. Ümumiyyətlə, müxtəlif ölkələrin vergi sistemi müəyyən xüsusiy yətlə rinə - vergilərin strukturuna, növlərinə, onların tutulma qaydasına, vergi dərəcə lərinə, yerinə yetirdiyi fiskal funksiyanın səlahiyyət dairəsinə, vergi bazasına, vergi güzəştlərinə və s. görə bir-birindən fərqlənir. Əlbəttə ki, bu qanunauyğun haldır, çünki formalaşan hər bir vergi sistemi müxtəlif iqtisadi, siyasi və sosial şəraitə uyğunlaşaraq həmin ölkənin vergi rejimini tənzimləyən qanunverici qüvvədir. Lakin beynəlxalq vergi sistemləri müəyyən prinsipial fərqlərə malik olsalar da, onlar arasında oxşar cəhətlər də mövcuddur. Hazırda ölkəmizdə beynəlxalq standartlara uyğun sivil vergi sistemi qurulsa da dünya ölkələrinin bu sahədəki təcrübələrinin təhlili və öyrənilməsi, mövcud vergi sistemlərinin müqayisəsi, respublikamızda aparılan islahatları, görülən işləri daha dəqiq qiymətləndirməyə əsas verir. Vergitutma sahəsində inkişaf etmiş dövlətlərin bir çoxu uzun tarixi yol keçmiş və hər biri demək olar ki, çevik vergi sistemi formalaşdırmışdır. Bu ölkələrdən bəzilərində, məsələn ABŞ, Kanada, Yaponiyada və s. büdcə, 3 səviy yədə - federal (dövlət), regional və yerli vergilər tərtib və təsdiq edilir və bu sis temə uyğun olaraq vergilər müəyyənləşdirilir. Güclü iqtisadi bazaya malik olan ABŞ, həm də sivil bazar münasibətlərinə uyğun vergi sisteminə malikdir. İnkişaf etmiş Avropa ölkələrinin vergi sistemi də ABŞ-da olduğu kimi çoxşaxəli və müxtəlifdir. Bu ölkələrdə icbari ödəmələrin ÜDM-da xüsusi çəkisi belədir: ABŞ-da-30%, Kanadada-34%, Fransa, Avstriya, Danimarka, Belçika və İsveçdə- 40%, Almaniyada isə 38%-ə çatır. ABŞ-da federal büdcə bütün gəlir və xərclərin təxminən 80%-ni, ştatların büdcəsi- 15%-ni, yerli vergilər isə 5%-ni təşkil edirsə, bu göstəricilər Kanadada müvafiq olaraq, 48%, 42% və 10% təşkil edir. ABŞ-da federal vergilərin prioritet mövqe tutmasına baxmayaraq şəhər və digər yerli qurumların büdcəsinin formalaşmasında yerli vergilərin payı kifa yət qədər yüksəkdir. Onlar federal və ştatların büdcələrindən ayrılan dota siya lar və subvensiyalarla bərabər, həm də yerli büdcələrin gəlirlərinin forma laş ma sında mühüm rola malik olmaqla öz xərclərinin 80%-ni ödəmək qabiliyyətinə ma lik dir. ABŞ-da müstəqil maliyyə bazasına malik olan 83 min yerli idarəetmə orqanı fəaliyyət göstərir. Təcrübədə bələdiyyələrin vəsaiti hesabına yerli təsər rüfat fəaliyyəti növlərinin inkişafına şərait yaradan xüsusi istehsal yerlərinin tikin tisi də həyata keçirilir. Stimullaşdırıcı tədbir kimi buna müəssisələrin yerli vergilərdən birdəfəlik, və ya müvəqqəti olaraq azad olunmasını göstərmək olar. Ərazilərin sosial-iqtisadi infrastrukturunun inkişafına yönəldilən əsaslı vəsait qoyuluşunun böyük bir hissəsi dövlət hakimiyyəti və bələdiyyələr tərəfindən həyata keçirilir. Bu kapital qoyuluşları mənfəət əldə edilməsini nəzərdə tutmur, lakin dolayı yolla xüsusi kapitalın mənfəətinin artırılmasına xidmət edir. Bunlara ilk növbədə tikinti, nəqliyyat, rabitə sahəsində infrastrukturun inkişafına yönəl dilən xərclər, su təchizatı sistemlərinin qurulması, tikintilər üçün torpaq sahələ rinin hazırlanması və s. xərclər aiddir. Avropa ölkələrində bu sahədə nisbətlər bir az fərqlidir. Yerli vergilər çoxsaylı olmalarına baxmayaraq bir növ köməkçi rolunda çıxış edirlər. Əsas (federal) vergilər bütün səviyyəli büdcələr arasında qanunvericiliklə müəyyən edilmiş nisbətlərdə paylaşdırılır. Bu üsul Almaniyada özünü daha qabarıq göstərir. ABŞ-da və bir sıra Avropa ölkələrində federal vergilər büdcəyə, yerli ver gilər isə müvafiq olaraq yerli büdcəyə daxil olur. Almaniyada isə əsas vergi mən bələri hesabına iki və ya üç büdcə formalaşır. Məsələn, fiziki şəxslərdən gəlir vergisi aşağıdakı qaydada bölüşdürülür: 43 faizi federal büdcəyə yönəldilir, 42 faizi müvafiq vilayətin sərəncamında qalır. 15 faizi isə yerli büdcələrdə saxlanılır. Korporasiyaların gəlirlərindən tutulan vergilər federal və vilayət büdcələrinə bərabər həcmdə daxil olur. [25]1 Digər Avropa ölkələrindən fərqli olaraq Almaniyanın vergi sistemində daha bir cəhət vardır. Burada gəlirlərin bölgüsü yalnız üfüqi deyil, eləcə də şaquli istiqamətdə tarazlaşdırılır. Burada yüksək gəlir gətirən ərazilərin (Bavariya, Vyurtemberq, Şimali Reyn-Vestfal) maliyyə vəsaitlərinin bir qismini nisbətən zəif inkişaf etmiş (Saksoniya, Şlezviq-Qolşteyn) bölgələrə köçürürlər. Bu üsul AFR-nın vergi sisteminin uzun müddətli təkamülü və inkişafı nəticəsində əldə etdiyi böyük nailiyyətidir. Respublikamızdan fərqli olaraq inkişaf etmiş ölkələrin vergi sistemində birbaşa vergilər prioritetlik təşkil edir. Belə ki, Böyük Britaniyanın büdcəsində birbaşa vergilər 45,9%, vasitəli vergilər 31,4%, İspaniya vergi siste min də isə bu göstəricilər müvafiq olaraq 47,2% və 40,3% təşkil edir. Fiziki şəxslərdən tutulan gəlir vergisi inkişaf etmiş ölkələrdə büdcənin mü hüm gəlir mənbələrindən biri kimi çıxış edir. Son onillikdə bu vergidən yığılan vəsaitin həcminin ümumi vergi daxilolmalarındakı xüsusi çəkisi Almaniyada 23-27%, Böyük Britaniyada 25-30%, Yaponiyada 20-26%, ABŞ-da 30-40% arasında dəyişmişdir. Cədvəl 1.1 fiziki şəxslərdən tutulan gəlir vergisinin və əlavə dəyər vergisinin dərəcəsi (%)(beynəlxalq təcrübə)
Korporasiyaların gəlir vergisi, sosial sığorta ayırmaları, ƏDV, aksiz vergisi və digər çoxsaylı vergilərbu ölkələrin vergi sistemində tətbiq edilir. Beynəlxalq təcrübəyə baxsaq, bir sıra ölkələrdə ABŞ, Avstraliya və Yaponiyada ƏDV tutulmur. Azər baycanın vergi sistemində əlavə dəyər vergisinin xüsusi yer tutduğunu nəzərə ala raq bu verginin vətəni olan Fransanın vergi sisteminin təhlili daha böyük ma raq kəsb edir. Bu ölkənin büdcə sisteminin aparıcı hissəsini ƏDV təşkil edir. Ölkədə tətbiq edilən vasitəli vergilərin 80%-i ƏDV-nin payına düşür. ƏDV ölkə ərazisində istifadə və istehlak olunan bütün mal və xidmətləri əhatə edən ümumi istehlak vergisidir. Xarici bazarla həyata keçirilən əməliyyatlar ƏDV-dən azad -dır. Hazırda bu ölkədə tətbiq edilən ƏDV-nin dərəcəsi əsasən 18,6%-ə bəra bərdir. Daha yüksək 22%-lik dərəcə bəzi mallara - avtomobil, kinofoto və tütün məmulatları, parfumeriya və qiymətli xəzlərə tətbiq olunur. Fransanın vergi sistemində gömrük rüsumları da mühüm yer tutur. Bu vergi növünün tətbiq edilməsində əsas məqsəd gəlir götürməkdən daha çox daxili bazarı - (milli sənayeni və kənd təsərrüfatını) qorumaqdır. O, dövlətin iqtisadi siyasətinin bir vasitəsi kimi çıxış etməklə, idxal olunan və daxildə istehsal edilən oxşar malların qiymətlərində tarazlıq yaratmağa xidmət edir. Eyni zamanda, bu dövlətlər üçün ən xarakterik cəhət iqtisadi həyatın müxtəlif sahələrinə dövlət müdaxiləsinin səviyyəsidir (iqtisadiyyatın tənzimlən məsi). Məsələn, ABŞ-da müdaxilə səviyyəsi aşağı, İsveçdə yüksək, Yaponiya və Almaniyada isə bu ölkələrə nisbətən orta səviyyədədir. Dövlət, tənzimləmə aləti olan vergi siyasəti vasitəsilə vergi dərəcələrini aşağı sala və ya yüksəldə bilər. Bu tədbir bilavasitə dövlətin həyata keçirdiyi iqtisadi siyasətdən asılıdır. Yəni, sosial yönümlü iqtisadiyyatı olan ölkələrdə dövlət vergilər vasitəsilə ÜDM-un daha çox hissəsini bölüşdürür ki, bunu da vergi dərəcələrinin artırılması hesabına həyata keçirir. (Məsələn, İsveçdə vergi ödəyiciləri gəlirlərinin 50 faizini və daha artıq hissəsini dövlət xəzinəsinə köçürürlər). Azərbaycanda mövcud vergi dərəcələrinin səviyyəsinə gəldikdə isə cədvəldəki rəqəmlərdən göründüyü kimi ölkəmizdə bu göstəricilər aşağıdır. Belə ki, 1995-2010-cu illər ərzində mənfəət vergisinin dərəcəsi 35 %-dən 20%-ə, əlavə dəyər vergisi 20%-dən 18%-ə endirilmiş, eyni zamanda fiziki şəxslərin gəlir vergi sinin yuxarı həddi 55 %-dən 25%-ə dək aşağı salınmışdır. Aylıq gəlirin vergi tutul mayan məbləği isə minimum əmək haqqının bir mislinədək. Mənfəət vergisinin dərəcəsi inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə xeyli aşağı, MDB-yə daxil olan dövlətlərlə müqayisədə isə orta səviyyədədir. Fiziki şəxslərin gəlir vergisinin maksimal dərəcəsi Kanada və ABŞ istisna olmaqla digər inkişaf etmiş ölkələrdəkindən aşağıdır. Bu göstərici üzrə MDB üzvü olan ölkələrlə müqayisədə yalnız Özbəkistan və Tacikistan bizi qabaqlayır. Lakin keçmiş sovet respublikaları arasında ƏDV-nin aşağı dərəcəsi Azərbaycandadır. Müəyyən araşdırmalar qeyd edilən ölkələrin mükəmməl vergi bazasına malik olduğunu göstərir. Lakin həmin ölkələrdə hər 5-7 ildən bir vergi sistemində müəyyən dəyişikliklər həyata keçirilir, hər 2-3 ildən bir isə mövcud vergi dərəcələrinin səmərəliliyi dərindən araşdırılır. Əgər aparılan araşdırma mənfi nəticə verərsə, onda, təcili surətdə vergi islahatının aparılması zəruri hesab edilir. Məsələn, ABŞ-da 1986-cı ilin geniş miqyaslı vergi islahatından əvvəl ictimai fikir sorğusu keçirilmiş və məlum olmuşdur ki, sorğuda iştirak edənlərin 70%-i mövcud vergi sistemindən narazıdır və vergi islshatının aparılmasını zəruri hesab edirlər. Bununla belə, vergi dərəcələrinin fərdi müqayisəsi heç də vergi sisteminin səmərəliliyi haqda fikir söyləməyə kifayət etmir. Bunun üçün təsərrüfat subyektlərinə düşən vergi yükü hesablanmalıdır. Vergi yükü dövlətin həyata keçirdiyi vergi siyasətinin nəticəsi olmaqla vergi sisteminin keyfiyyət xarakteristikası sayılır. Vergi sisteminin sadələşdirilməsi vergi islahatının ən mühüm istiqamət lərin dən biridir. İnzibati idarəetmə xərclərinin artmasına, ayrı-ayrı vergi ödəyiciləri arasında olan vergi yükünün qeyri-bərabərliyi haqqındakı fikrin daha geniş yayılmasına vergi sisteminin mürəkkəbliyi səbəb olur. Deməli, vergitutma islahatının əsas xüsusiyyəti onün ölkənin mövcud iqtisadi imkanından və əhalinin hüquqi şüurundan asılı olaraq həyata keçirilməsidir. Hüquqi məsuliyyət səviyyəsi aşağı olan vergi ödəyicilərinin gəlirlərini vergiyə tam cəlb etmək və onlar üzərində nəzarətin səmərəliliyini təmin etmək məqsədilə hökumət vergi ödəyicilərindən öz gəlirləri və ödənilən dividentləri barədə rəsmi məlumat verilməsini tələb edir. Onu da qeyd edək ki, islahatlar dövründə, vergidən yayınma və vergidən gizlədilmə hallarına da çox rast gəlinir. Bu zaman, vergiyə nəzarətin bu və ya digər metodlarından istifadə edilməsinə baxmayaraq, vergi orqanları pul vəsaitlərinin hərəkətinə və dövlətin bağlamış olduğu bütün vergi müqavilələrinə tam nəzarət edə bilmir. Bazar iqtisadiyyatına keçid dövrünü yaşayan ölkələrdə vergi sahəsində aparılan dəyişikliklər tədricən həyata keçirilir. Təcrübə göstərir ki, həyata keçirilən vergi islahatının müsbət nəticə verməsi əsasən aşağıdakılara nail olunduğu halda mümkündür. [5]1 Birincisi, bütün sahibkarların (onların əmlakının həcmindən asılı olmayaraq) iqtisadi maraqları pozulmadıqda və vergi qanunvericiliyinə müvafiq olaraq ölkənin vergi sistemi vahid formada fəaliyyət göstərmədikdə vergi islahatı əsasən məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsindən və maliyyə axınının istiqamət və həcmindən asılı olaraq həyata keçirilir. Bu cür dəyişiklik qüvvədə olan vergi qaydalarının təkmilləşdirilməsini, bir sözlə yeni vergi konsepsiyasının işlənib hazırlanmasını və tətbiq edilməsini tələb edir. Onu da qeyd edək ki, vergi konsepsiyaları bir neçə variantda hazırlana bilər. Onlar bir qayda olaraq ölkənin vergi bazasının dəyişilməsinə gətirib çıxarır. Hökumətin müzakirəsinə verilən belə konsepsiyalar ekspert qrupu tərəfindən qiymətləndirilir və onlardan daha optimal variant seçi lir. Seçilən konsepsiya bir il təcrübədən keçirilir və yenidən ekspertlər tərəfindən qiy mətləndirilir. Mövcud problemləri vergi islahatının vaxtında aparılmamasından asılı olan beş qrupda birləşdirmək olar:
Vergi qanunlarının fəaliyyətində təzahür edən mənfi halların hökumətin vaxtında dərk etməsi bir neçə amillərdən asılıdır ki, bunlardan əsasən ikisinin nəzərə alınması mütləq lazımdır. Birincisi, islahatçıların peşəkarlıq və etik hazırlığı, ikincisi onların iqtisadiyyatda həyata keçirilməsi zəruri olan dəyişikliyin qəbul etməsinə hazır olması. Bununla yanaşı vergi qanunvericiliyində həyata keçirilən dəyişikliklərə iqtisadiyyatın necə reaksiya verməsi probleminin aşkara çıxarılması da mürəkkəb vəzifələrdən biri hesab olunur. Bir-birini inkar edən iki variant mümkündür. Birinci variantda, iqtisadiyyat ona təqdim edilən vergi stimullarını və qadağanedici sanksiyaları qəbul edir. Onun investisiya imkanları və istehlak tələbatı artır, habelə kapital sferalar arasında öz yerini dəyişməyə başlayır. Digər variantda isə təsərrüfat subyektləri vergidən yayın manın digər yeni üsullarının tapılmasına cəhd göstərəcəkdir. Bu mümkün iki hal dan birinin tam həlli heç bir dövlətə və hökumətə nəsib olmur. Vergi islahatının müvəffəqiyyəti onun aparılmasına çəkilən xərcin həcmi və yeni vergi qanunu qəbul edilərkən qarşıya qoyulmuş məqsədə nə dərəcədə yaxınlaşması ilə qiymət ləndirilir. Ona görə də hər bir yeni vergi islahatı daha təkmilləşmiş vergi siste minə yaxınlaşmanın başlanğıcı deməkdir. Bazar iqtisadiyyatına keçid dövrünü yaşayan ölkələr, o cümlədən Azərbaycan Respublikası bu sahədə daha böyük çətin liklərlə üzləşir. Belə ölkələrdə vergi islahatı problemini yalnız dövlət üçün zəruri olan maliyyə resurslarının səfərbər olunma üsullarının axtarışı ilə bağla maq olmaz. Hal-hazırda Azərbaycanda vergi problemi nəinki iqtisadi, həmçinin sosial-siyasi problemləri də üstələmişdir. Vergi metodu ilə səfərbərliyə alınan dövlət gəlirlərinin maddi bazası əsasən istehsal sferasında formalaşır. İqtisa diyyatın digər sferalarından (qeyri-istehsal) daxil olan ödəmələr büdcə gəlirlərinin cüzi hissəsini təşkil edir. Ona görə də dövlət vergi dərəcələrini artırmadan istehsal sahələrində investisiya fəallığını yüksəltmək üçün maliyyə vəsaiti axtarışı problemi ilə qarşılaşır. Vergi sisteminin islahatı Azərbaycanda mühüm sosial-iqtisadi dəyişikliklər şəraitində baş verir. Ölkədə bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun çevik vergi sistemini, o cümlədən büdcə gəlirlərinin optimal nisbətini, büdcə xərclərinin səmərəli istiqa mətlərini formalaşdırmaq üçün Hökumət əsaslandırılmış büdcə-vergi siyasəti həyata keçirir. Vergi islahatının düzgün taktika və strategiyada həyata keçirilməsinin ən mühüm şərtlərindən biri onun prinsiplərinin dəqiq müəyyən edilməsini təcrübədə görmək olar. Vergi islahatının prinsipləri iki istiqamətdə qruplaşdırılır. Birinci istiqamət adətən vergi sistemində edilən dəyişikliklərin beynəlxalq qaydalara uyğunluğunu əks etdirir. Bu klassik prinsipə riayət edilməsi vergi islahatını ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının mühüm amilinə çevirir. İkinci istiqamətə hər bir ölkənin sosial iqtisadi xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq vergi islahatı həyata keçirilən zaman müəyyən edilən prinsiplər daxildir. Lakin bu qrupa daxil olan prinsiplər öz məzmununa görə eyni olmur. Bütün bu prinsiplərin məzmununu açmaq üçün bir sıra dünya ölkələrinin təcrü bəsinə nəzər yetirək. Belə ki, ABŞ, Almaniya və İngiltərə kimi ölkələr vergi islahatını həyata keçirərkən əsasən aşağıdakı ilkin prinsiplər əsas götürülür :
Vergi dəyişikliyi apararkən prinsipial məsələlərdən biri də dövlət xərclərinin maliyyələşdirilməsidir. Xüsusi ilə bu yerli vergiqoyma sisteminə aiddir. Vergi islahatlarının həyata keçirilməsi zamanı qarşıya çıxan mühüm problemlərdən biri də dövlət büdcəsi ilə yerli büdcələr arasındakı optimal əlaqə nin formalaşdırılmasıdır. İnkişaf etmiş ölkələrdə olduğu kimi, Azərbaycanda da aparılan islahat ların və vergi sisteminin təkmilləşdirilməsinin əsas prinsipi vergi yığımının sivil üsul larla aparılmasıdır. Deməli, vergi islahatının keçirilməsi prinsiplərinin seçilməsi yalnız vergiqoymanın optimallaşdırılması məqsədindən deyil, həm də ölkədə islahatların sosial və iqtisadi imkanlarından çıxış etməlidir. Ümumiyyətlə, vergi islahatı son nəticədə iqtisadiyyatın səmərəliliyinin artırılmasını və ölkənin ümumi iqtisadi inkişafını təmin etməlidir. Yüklə 472,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|