Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ
Vergi sisteminin formalaşması və inkişaf istiqamətləri
Yüklə 472,01 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Vergi və digər ödənişlər
- 2.4. Azərbaycanda vergi sisteminin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi və onun təhlili
- Cədvəl 2.2 Reqressiya tənliyinin parametrlərinin müəyyən edilməsi üçün ilkin verilənlər
- Göstəricilər İllər 2008 2009
- Cədvəl 2.3 Reqressiya tənliyinin parametrləri
- III FƏSİL. VERGİ YÜKÜNÜN DÖVLƏTİN VERGİ SİYASƏTİNİN MÜƏYYƏN EDİLMƏSİNDƏ ROLU 3.1. Vergi yükü və dövlətin vergi siyasətinin muəyyən edilməsi istiqamətləri.
- 3.2Dövlətin vergi yükünün optimallaşdırılması istiqamətləri.
2.3. Vergi sisteminin formalaşması və inkişaf istiqamətləri Cəmiyyətin iqtisadi-siyasi və sosial strukturunun formalaşması və inkişafının hər bir mərhələsində həyata keçirilən dövlət tənzimlənməsinin böyük rolu vardır. Dövlətin iqtisadi və sosial siyasətinin həyata keçirilməsinin əsas mexanizmi maliyyə sistemi və onun tərkib hissəsi olan büdcə-vergi sistemidir. Büdcə vasitəsilə dövlətin mərkəzləşdirilmiş və qeyri-mərkəzləşdirilmiş pul vəsaiti fondlarının yaranması və istifadəsi həyata keçirilir. Büdcə dövlətin və bələdiyyələrin əsas maliyyə planı olmaqla, dövlət hakimiyyəti və bələdiyyə orqanlarına onların fəaliyyətini yerinə yetirməyə imkan verir. Büdcə dövlətin maliyyə vəziyyətini əks etdirir və buna əsasən ölkədə vergi siyasətini müəyyən edir eyni zamanda ölkədə milli gəlirin və ümumdaxili məhsulun (ÜDM) yenidən bölgüsünü həyata keçirir, pul vəsaitləri fondlarının xərc istiqamtlərini müəyyənləşdirir, iqtisadiyyatın dövlət tərəfindən tənzimlənməsini həyata keçirir. Büdcə maliyyə münasibətlərini əks etdirən tarixi iqtisadi kateqoriyadır. Onun yaranması və inkişafı dövlətin yaranması və formalaşması ilə bilavasitə əlaqədədir. Dövlət büdcədən özünün funksiyalarının həyata keçirmək üçün əsas iqtisadi alət kimi istifadə edərək, eyni zamanda iqtisadi və sosial siyasəti də həyata keçirir. Büdcə iqtisadi kateqoriya kimi maliyyə sisteminin tərkib hissəsidir, pul münasibətlərini təzahür etdirir və maliyyənin funksiyalarını özündə əks etdirir. Büdcə aşağıdakı funksiyaları həyata keçirir:
Büdcənin bölüşdürücü funksiyası dövlət və yerli özünüidarə orqanları səviy-yəsində pul fondlarının yaradılması və istifadəsi formasında özünü biruzə verir. İnkişaf etmiş ölkələrdə müxtəlif səviyyəli büdcələr vasitəsilə ÜDM-un 30-50%-ə qədəri yenidən bölüşdürülür. Azərbaycan Respublikasının ÜDM-u 2007-ci ildə 28360,5 mln. manat, dövlət büdcəsinin gəlirləri 6006,6 mln. manat, xərcləri isə 6086,2 mln. manat olmuşdur. Başqa sözlə, ÜDM-un bölgüsündə dövlət büdcəsi gəlirlərinin xüsusi çəkisi 21,2%, xərclərinin isə xüsusi çəkisi 21,4% olmuşdur. 2008-ci ildə ÜDM 40137,2 mln. manat, dövlət büdcəsinin gəlirləri 10762.7 mln. manat, ÜDM-un bölgüsündə dövlət büdcəsi gəlirlərinin xüsusi çəkisi 26,86%, xərcləri 10774,2 mln. manat xərclərinin isə xüsusi çəkisi 26,8%, 2009-cu ildə ÜDM 35601,5 mln. manat, dövlət büdcəsinin gəlirləri 10325.9 mln. manat ÜDM-un bölgüsündə dövlət büdcəsi gəlirlərinin xüsusi çəkisi 29%, xərcləri 10503,9 mln. manat, xərclərinin isə xüsusi çəkisi 29,5%, 2010-cu ildə ÜDM 42465,0 mln. manat, dövlət büdcəsinin gəlirləri 11403,0 mln. manat ÜDM-un bölgüsündə dövlət büdcəsi gəlirlərinin xüsusi çəkisi 26,86%, xərcləri 11765,9 mln. manat, xərclərinin isə xüsusi çəkisi 27,7%, 2011-ci ildə ÜDM 52082,0 mln. manat, dövlət büdcəsinin gəlirləri 15700,7 mln. manat ÜDM-un bölgüsündə dövlət büdcəsi gəlirlərinin xüsusi çəkisi 30,1%, xərcləri 15397,5 mln. manat, xərclərinin isə xüsusi çəkisi 29,5%, 2012-ci ildə ÜDM 54743,7 mln. manat, dövlət büdcəsinin gəlirləri 17281,5 mln. manat ÜDM-un bölgüsündə dövlət büdcəsi gəlirlərinin xüsusi çəkisi 30, %, xərcləri 17416,5 mln. manat, xərclərinin isə xüsusi çəkisi 31,8%, , 2013-cü ildə ÜDM 57708,2 mln.manat dövlət büdcəsinin gəlirləri 19496,3 mln. manat ÜDM-un bölgüsündə dövlət büdcəsi gəlirlərinin xüsusi çəkisi 34, %, xərcləri 19143,5 mln. manat, xərclərinin isə xüsusi çəkisi 33,2%, 2014-cü ildə ÜDM 59014,1mlyn.manat müəyyən edilmişdir. Dövlət büdcəsi vasitəsilə ölkənin sosial sahələrinin maliyyələşdirilməsi təmin edilir, iqtisadi rayonların və ayrı-ayrı sahələrin inkişafı tənzimlənir. Dövlət iqtisadi münasibətlərin bu cür tənzimlənməsi vasitəsilə ölkədə məhsuldar qüvvələrin inkişafını tənzimləyir. Büdcə vasitəsilə ÜDM-un yenidən bölgüsü eyni vaxtda həyata keçirilən və bir-birilə sıx əlaqədə olan ikitərəfli prosesdir: - büdcənin gəlirlərinin yaradılması; - büdcə vəsaitlərinin istifadəsi (büdcənin xərcləri). Büdcə gəlirləri vergilərdən, vergi olmayan gəlirlərdən, əsaslı gəlirlərdən və rəsmi qaydada alınan vəsaitlərdən (transfertlərdən) ibarətdir. Vergi gəlirlərinin əsas mənbəyini yenidən bölgü nəticəsində alınan (mənfəət, əmək haqqı, əlavə dəyər, ssuda faizi, dividendlər və s.) yeni yaradılmış dəyər, gəlirlər və yığım təşkil edir. Tarixə nəzər salsaq görərik ki, 1991-ci ildə siyasi və iqtisadi mustəqillik əldə etdikdən sonra inzibati-amirlik usul-idarəsinə soykənən formasiyadan yeni, azad sahibkarlıq və bazar munasibətlərinə əsaslanan sosial-iqtisadi quruluşa kecid tamamlanmışdır. Hazırda olkəmiz daha yuksək sosial-iqtisadi dircəliş mərhələsinə qədəm qoymaqdadır. Bu gun qarşıya innovativ və yeni cağırışlara cavab verən muasir iqtisadi sistemi formalaşdırmaq məqsədi qoyulmuşdur. Sözugedən sistemi qurmaq ucun 19 noyabr 2011-ci ildə prezident İlham Əliyev tərəfindən “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” Konsepsiyasının hazırlanması ilə bağlı sərəncam imzalanmışdır. Konsepsiyada ilk novbədə, umumi daxili məhsulun artımını qeyri-neft-qaz sektorunun inkişafı hesabına təmin etmək, iqtisadiyyatın diversifikasiya prosesini surətləndirmək, umumi daxili məhsulun tərkibində və dovlət budcəsinin formalaşmasında təbii ehtiyatlar amilinin azaldılması, qeyri-neft amilinin regionların hesabına ustünlüyünun təmin edilməsi, ixracın təşviq edilməsi və yerli muəssisələrin xarici bazarlara cıxışına nail olmaq əsas məqsədlərdir.(4) Təbii ki, iqtisadiyyatda nəzərdə tutulan bu missiyalar vergi orqanları qarşısında yeni vəzifələr qoyaraq onların yeni formalaşmış biznes muhitinə uyğunlaşmasını tələb edir. Eyni zamanda qeyd olunmalıdır ki, iqtisadiyyatın vergi tənzimlənməsinin daim təkmilləşdirilməsi zəruridir. [21]1 Bu baxımdan 2001-ci ilin yanvarın 1-dən quvvəyə minən Vergi Məcəlləsi mustəqil Azərbaycanın həyatında yeni tarixi bir hadisə olaraq vergi sisteminin təkmilləşdirilməsi və onun beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması sahəsində atılmış muhum addımlardan biri kimi cıxış etdi.(1) Ölkəmizdə vergi sferasında aparılan islahatların tərkib hissəsi kimi qabaqcıl dunya təcrubəsinə əsaslanan vergi xidməti quruculuğu davam etmiş, xidmətin muasir Avropa standartlarına uyğunlaşdırılması istiqamətində əməli addımlar atılmışdır. Həyata kecirilən transformasiyanın muhum tərkib hissələrindən biri “Azərbaycan Respublikasında vergi inzibatcılığının təkmilləşdirilməsi dovlət proqramı”nın reallaşdırılması olmuşdur. Ölkə Prezidentinin 2005-ci il 12 sentyabr tarixli sərəncamı ilə təsdiq olunmuş dovlət proqramının həyata kecirilməsi nəticəsində vergi orqanlarında idarəetmə sisteminin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması, vergilərin könüllü odənilməsi sisteminin, vergi odəyicilərinin huquqlarının qorunması, vergidən yayınma halları ilə mubarizənin gucləndirilməsi, vergilərin məcburi odənilməsi sisteminin təkmilləşdirilməsi və vergi borclarının yaranmasının qarşısının alınması istiqamətində muhum işlər gorülmüşdür. Vergi orqanlarının ən muhum strateji məqsədlərini muəyyən edən dovlət proqramının icrası cərcivəsində 5 əsas strateji istiqaməti əhatə edən tədbirlər kompleksi həyata kecirilmişdir. Xüsusi vurğulamaq istərdim ki, ABŞ Xəzinədarlıq Departamentinin, Beynəlxalq Valyuta Fondunun və Dunya Bankının ekspertləri vergi inzibatcılığının təkmilləşdirilməsi uzrə dovlət proqramını inkişaf edən olkələr və MDB dovlətləri ücün nümunəvi strateji proqram kimi qiymətləndirmişlər. 2006-cı ildə vergi menecmentinin elektron qaydada qurulmasına imkan verən Avtomatlaşdırılmış Vergi İnformasiya Sisteminin (AVİS) tətbiqinə nail olunmuşdur. Vergilər Nazirliyi digər dovlət strukturları və qurumlarla elektron məlumat mubadiləsi qurmuşdur. Vergilər Nazirliyi ilə Mərkəzi Bank və banklar arasında elektron sənəd mubadiləsi haqqında kollektiv saziş imzalanmışdır. 2008-ci ildən sahibkarlıq subyektlərinin qeydiyyatının “bir pəncərə” prinsipi tətbiq edilməklə aparılması gostərilən elektron xidmətlərin muhum tərkib hissəsi olmaqla vergi odəyiciləri və beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən cox musbət qiymətləndirmişdir. 2008-ci ildə Azərbaycanda ilk dəfə ƏDV inzibatcılığı prosesində vergi nəzarətinin tam elektronlaşdırılmasına imkan verən ƏDV depozit hesablarının tətbiqinə başlanmışdır. Vahid ƏDV depozit hesabının tətbiqi ƏDV uzrə vergidən yayınmaların qarşısının alınmasına, eyni zamanda, vergi odəyicilərinin ƏDV uzrə inzibati yukunun azaldılmasına da şərait yaratmışdır.(1) Qlobal bohran şəraitində belə, Prezident İlham Əliyevin tapşırığı əsasında Azərbaycanda vergi yukunun azaldılması yolu ilə real sektorun təşviqi haqqında qanunverici qərar qəbul edilmiş, 2009-cu ildə vergi qanunvericiliyinə ciddi dəyişikliklər olunmuşdur. Nəticədə 2010-cu ilin yanvarından mənfəət vergisi 22 faizdən 20, fiziki şəxslər ucun gəlir vergisinin maksimal dərəcəsi 35 faizdən 30 faizədək azaldılmış, fərdi sahibkarlar ucun isə bu dərəcə 20 faizədək endirilmişdir. Hazırda isə fiziki şəxslərin gəlir vergisinin maksimal dərəcəsi 25 faizdir.(1) Vergi dərəcələrinin azaldılması real sektorda budcə gəlirinin bir hissəsinin saxlanılması məqsədilə qəbul edilmişdir. Başqa sözlə, bu tədbirlər iqtisadi fəallığın stimullaşdırılmasına yonəlmiş və onun sayəsində muəssisələrin gəlir və mənfəəti artmış, nəticədə vergitutma bazasının genişlənməsi hesabına dovlət budcəsinə daxilolmalar artmışdır . Vergilər Nazirliyinin 2010-cu ildə tətbiq etməyə başladığı innovativ texnologiyalardan biri də “onlayn karguzarlıq” sistemidir. Bu sistem vasitəsilə e-hokumət quruculuğunun əsas tərkib hissələri olan “vətəndaş-dovlət”, “biznes-dovlət” və “biznes-biznes” munasibətləri muasir beynəlxalq standartlar səviyyəsində təşkil edilmişdir. 2010-cu ildən etibarən nağd hesablaşmaların aparılması uzərində nəzarət tədbirlərinin gucləndirilməsi məqsədilə vergi odəyicilərinin nəzarət-kassa aparatlarının yaddaşındakı məlumatların GPRS şəbəkəsi vasitəsilə vergi orqanlarının məlumat bazasına oturulməsinə başlanılmışdır . 2011-ci il yanvar ayının 1-də 2011-2015-ci illəri əhatə edən “Vergi orqanları tərəfindən vergi odəyicilərinə gostərilən xidmətlərin inkişafı Konsepsiyası” təsdiq olunmuş, vergilərin konullu odənilməsi sisteminin təkmilləşdirilməsi və daha əlverişli biznes muhitinin formalaşdırılması məqsədilə vergi odəyicilərinə xidmət terminalları yaradılmışdır. 2011-ci il iyulun 1-dən sahibkarlıq fəaliyyətini həyata kecirən fiziki şəxslərin dovlət qeydiyyatı elektron formata kecirilmişdir. Ölkədə aparılan vergi siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri də vergilərin iqtisadi fəallığa stimullaşdırıcı təsirini artırmaq, investisiyaları təşviq etməkdir. Vergi dərəcələrinin statistikasına nəzər salsaq gorərik ki, vergi dərəcələri mərhələlərlə əsaslı şəkildə azaldılmışdır. Butun bunların nəticəsində Azərbaycan Respublikasında əksər vergilərin dərəcələri digər olkələrdəki analoji vergi dərəcələrindən xeyli aşağıdır. Əlavə olaraq, fiziki şəxslərin gəlir vergisinin hesablama mexanizmi sadələşdirilmişdir. Olkə də kicik və orta sahibkarlığın inkişafını dəstəkləmək, onların vergitutma mexanizmini sadələşdirmək məqsədilə 2001-ci ildən sadələşdirilmiş vergi tətbiq edilir. Azərbaycan Respublikasının vergi siyasətində islahatların muhum istiqamətlərindən biri dovlətlərarası ikiqat vergiqoymanın aradan qaldırılması haqqın da sazişlərin imzalanmasını gostərmək olar. Respublikamızda həyata kecirilən vergi islahatlarının əsas istiqamətlərindən biri də əlverişli vergi muhitinin yaradılması ilə xarici investorların olkəyə cəlb edilməsidir. Bu məsələ ilə bağlı Azərbaycan Respublikası tərəfindən bir sıra beynəlxalq muqavilələr bağlanmışdır. Bu muqavilələrə əsasən investisiyaların təşviqi və qorunması, gəlirlərə və əmlaka gorə vergilərə munasibətdə ikiqat vergitutmanın aradan qaldırılması, nəqliyyat daşımalarını və kredit sazişlərini əhatə edir. Bundan əlavə, xarici investisiyaların olkə iqtisadiyyatına axınını stimullaşdırmaq, zəngin neft-qaz yataqlarının mənimsənilməsini surətləndirmək məqsədilə Azərbaycan Respublikası ərazisində hasilatın pay bolgusu uzrə sazişlər əsasında karbohidrogen fəaliyyətini həyata kecirən xarici şirkətlər ucun muvafiq protokollarla tənzimlənən, Vergi Məcəlləsindən fərqli ustunluklərə malik olan xususi rejimli vergitutma mexanizmi də nəzərdə tutulmuşdur. Butun bu gorulən tədbirlər son illərdə xarici vergi odəyicilərinin sayının artmasına, xarici investisiyaların iqtisadiyyata axınının xeyli guclənməsinə səbəb olmuşdur.(1)RBAYCANIN İ Umumiyyətlə, yuxarıda danışdığımız vergi islahatlarının nəticələri bu gün vergi qanunvericilik bazası olan vergi məcəlləsində öz əksini tapır. Belə ki, 2001-ci il yanvar ayının 1-dən etibarən quvvəyə minmiş Vergi Məcəlləsində indiyidək coxlu sayda əlavə və dəyişikliklər edilərək beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmışdır. Dövlət budcəsinə vergi daxilolmaları haqqında məlumatdan göründüyü kimi, vergi dərəcələrinin dəyişmə dinamikası və səmərəli vergi siyasəti tezliklə vergi daxilolmalarının artımına zəmin yaratmışdır. (cədvəl 2.1) Vergi və digər ödənişlər
Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi 2014-cü ildə büdcəyə 7113622,4 min.manat daxil olmuşdurki, buda əvvəlki illə müqayisədə 449989min. manat və ya 6,4% çox olmuşdur. 2013-cü ildə büdcəyə 6663633.4min. manatdaxil olmuşdur ki, bu da əvvəlki illərlə müqayisədə vergi daxilolmalarının artması deməkdir. Beləki 2013-cü ildə daxilolmalar 2012-ci ilə nisbətən 638266.9min manat və ya 9.6%, 2011-ci illə müqayisədə 1188571.4min manat və ya 17.84%, 2010-cu illə müqayisədə 2370833.4min manat və ya 35.6% artmışdır. Dunya Bankının "Doing Business 2012" və PWC şirkətinin "Paying Taxes 2012"hesabatlarına əsasən, vergi qanunvericiliyinin normalarına riayət edilməsinin sadəliyi subindikatorları uzrə Azərbaycanın gostəriciləri istər regional, istərsə də orta dunya gostəricilərindən yuksəkdir. Olkəmiz "Paying Taxes 2012" hesabatında 2011-ci ildə vergi odəmələrinin sadəliyi reytinqində 26 pillə irəliləmişdir. Son illər vergi sisteminin orta perspektivlər ucun inkişaf istiqamətlərini muəyyən edən iki muhum sənəd : “Vergi qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsinin strateji istiqamətləri” və “Vergi inzibatcılığının təkmilləşdirilməsi məqsədilə informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının istifadə imkanlarının genişləndirilməsi haqqında” konsepsiyalar və 2011-2015-ci illəri əhatə edən “Vergi orqanları tərəfindən vergi odəyicilərinə gostərilən xidmətlərin inkişafı Konsepsiyası” qəbul edilmiş və “Vergi qanunvericiliyi və inzibatcılığının təkmilləşdirilməsi uzrə 2009-2012-ci illər uzrə Stateji Plan” təsdiq edilmişdir. Hazırda haqqında danışdığımız məqsədlər cərcivəsində yaxın perspektivdə həyata kecirilməsi gozlənilən bəzi layihələrə nəzər salaq: Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, respublikamız daha yuksək sosial-iqtisadi inkişaf innovativ iqtisadiyyatına kecid mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Bu strateji məqsədlər və olkənin maliyyə imkanlarının surətlə artması vergi qanunvericiliyinin və inzibatcılığının beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması proseslərinin daha surətlə aparılmasına tələblər və eyni zamanda imkanlar yaradır . Digər tərəfdən isə, təcrubələr gostərir ki, qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş vergi nəzarətinin butun usullarından istifadə etdikdə belə vergi orqanı pul vəsaitlərinin butun hərəkətini aşkar etmək və bağlanan butun kommersiya əqdlərinə nəzarət etmək iqtidarında deyildir. Nəticədə muəyyən dovrdən bir vergi islahatları aparılması zərurəti yaranır. İqtisadcılar belə hesab edir ki, hər 5-7 ildən bir əsaslı vergi islahatları, hər 2-3 ildən bir isə quvvədə olan vergi qanunvericiliyinin səmərəliliyinin dərin təhlili aparılmalıdır.(6) Əgər belə bir təhlil mənfi nəticə cıxarmağa əsas verirsə, onda gecikmədən islahatlar aparmaq lazımdır. Belə bir tendensiya əsasən iqtisadi cəhətdəninkişaf etmiş olkələrə xasdır. Respublikamızda iqtisadiyyatın, o cümlədən büdcə sisteminin tənzimlənməsi üçün vergi sistemi qarşısında duran əsas məqsədləri, əsasən, aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: -vergi sistemi maksimal dərəcədə sadələşdirilməsi. Vergi sisteminin murəkkəbliyi inzibati xərclərin artmasına səbəb olur ki, bu vergi odəyicilərinin ayrı-ayrı qrupları arasında vergi yukunun qeyri-bərabər boluşdurulduyu fikrinə inam yaradır; -vergi sisteminin stimullaşdırıcı rolunun artırılması. Yaxın illər ərzində budcə gə lirlərinin artırılması yalnız vergi yukunun deyil, vergi bazasının genişləndirilməsi hesabına artırılması nəzərdə tutulur. Fiziki şəxslərin gəlir və huquqi şəxslərin mənfəət vergisinin dərəcələrinin aşağı salınması, vergitutma bazasının genişlənməsi artıq ənənəvi hal alıb və bu tendensiyanın gələcəkdə də davam etməsi planlaşdırılır. Bundan başqa, Respublikamızın iqtisadi modeli sosial yonumlu olduğundan kicik biznesin stimullaşdırılması ucun sadələşdirilmiş verginin tətbiqi davam etdirilməlidir ki, xususilə regionlarda kicik biznes obyektləri rəqabətqabiliyyətli olsunlar və məşğulluq problemi tam həll olunsun; -vergi sisteminin sabit və proqnozlaşdırılan olması, rəqabətliliyi təmin etməsidir; -vergi orqanlarının əməkdaşlarının peşəkarlıq səviyyəsinin artırılması; -vergi sahəsində Avropa İttifaqına uzv olan olkələrlə əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi; -vergi odəyicilərinin huquqlarının qorunması məqsədilə apelyasiya sisteminin daha da təkmilləşdirilməsi. 2.4. Azərbaycanda vergi sisteminin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi və onun təhlili Vergitutma sahəsində ölkə iqtisadiyyatının fəaliyyət xüsusiyyətlərinin qiymətləndirilməsinin daha obyektiv üsullarından biri də müxtəlif vergi sistemlərinin, həmçinin onların inkişaf dinamikasının müqayisəli təhlilinə imkan verən bir sıra göstəricilərin müəyyən edilməsi sayılır. Belə mühüm göstəricilərə vergi sisteminin elastikliyi və dayanıqlığı əmsallarını aid etmək olar. Vergi sisteminin elastikliyini xarakterizə edən əmsallar müəyyən dövr ərzində vergi daxilolmalarının həcminin nisbi dəyişməsini ÜDM-un həcminin nisbi dəyişməsi ilə müqayisə etməklə təyin olunur. Bu əmsallar ÜDM-un həcmi 1% dəyişdikdə vergi daxilolmalarının həcminin nə qədər dəyişdiyini xarakterizə edir. Vergi sisteminin elastiklik əmsalının dayanıqlıq əmsalından prinsipial fərqi ondadır ki, bu əmsallardan birincisi sabit vergi sistemi şəraitində (vergi dərəcələri sabit qalır və vergitutma bazaları dəyişmir). İkincisi isə mövcud vergilərdə dəyişiklikləri və yeni vergilərin daxil edilməsini nəzərdə tutur. Elastiklik əmsalının kəmiyyətinin aşağı olması və yaxud əksinə, vahiddən əhəmiyyətlə dərəcədə yüksək olması milli vergi sistemində ciddi dəyişikliklərin aparılmasını zəruri edir. Elastiklik və dayanıqlılıq əmsallarını bütövlükdə ölkənin vergi sistemi üzrə, həmçinin ayrı-ayrı vergi növləri üzrə də hesablamaq mümkündür. Son illərdə Azərbaycan Respublikasının vergi sistemində həyata keçirilən məqsədyönlü dəyişikliklər onun elastikliyinin kəmiyyət qiymətləndirilməsini qeyri-mümkün etmişdir. Bunun da əsas səbəbi vergi dərcələrinin və vergitutma bazalarının dəyişməsini nəzərə alan düzəliş əmsallarının tətbiqi zərurətindən irəli gəlir. Əsas vergi növləri üzrə vergitutma şərtlərinin daim və tez-tez dəyişməsi şəraitində düzəliş əmsallarının müəyyən edilməsi praktiki olaraq qeyri-mümkündür. Belə ki, bir vergi növü üzrə verginin dərəcəsinin və vergitutma bazasının dəyişməsi digər vergilərin vergitutmabazasına öz əhəmiyyətli təsirini göstərir. Məsələn, alkoqollu içkilərə və tütün məmulatlarına tətbiq olunan aksizin dərəcəsinin artırılması həmin məhsullara tələbin strukturunu dəyişir. Bu da son nəticədə əlavə dəyər vergisinin və mənfəət vergisinin vergitutma bazasının dəyişməsinə səbəb olur. Bununla yanaşı, vergi sisteminin dayanıqlığı göstəricisini tam şəkildə qiymətləndirmək mümkündür. Bu məqsədlə 2004-2010-cu illər üzrə respublikamızda istehlak qiymətlərinin toplu indeksi nəzərə alınmaqla hasil olunan ÜDM-un həcmi ilə vergi daxilolmaları arasındakı asılılığın dinamikası təhlil olunmuş, Microsoft Excell operatorunda qeyd olunan asılılığın xarakteri müəyyənləşdirilmiş və məlum olmuşdur ki, bu asılılıq üstlü funksiya şəklindədir:
burada, y – vergi daxilolmalarının məbləği, x isə ÜDM-un həcmini göstərir. (2.9) tənliyinin xətti-loqorifmik analoqu
xətti reqressiya təhlilini alırıq. Cədvəl 2.2 Reqressiya tənliyinin parametrlərinin müəyyən edilməsi üçün ilkin verilənlər
Cədvəl2.3 Reqressiya tənliyinin parametrləri
Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, kovariasiya əmsalı sıfırdan böyükdür (Kx, y=0,07771>0). Bu da ÜDM-un həcmi ilə vergi daxilolmalarının həcmi arasında düz asılılığın olduğunu göstərir. Korrelyasiya əmsalı ilə vahidə yaxın olduğu üçün (Rx, y=0,9364), yəni [0,9;1] intervalında yerləşdiyinə görə bu iki amil arasında öüclü korrelyasiya asılılığının olduğu qənaətinə gəlirik. Respublikamızda yuxarıda göstərilən üsulla hesablanmış vergi sisteminin dayanıqlığı göstəricisinin qiyməti 0,91 təşkil etmişdir. Bu göstəricinin optimal kəmiyyəti vahid qəbul edilmişdir. Hər hansı bir ölkədə onun qiymətinin 0,5-dən aşağı olması həmin ölkənin vergi sistemində zəruri dəyişikliklərin edilməsinin məqsədəuyğun olmasını göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, 1994-cü ildən başlayaraq Azərbaycan Respublikasında ÜDM-un real həcminin artım tendensiyası müşahidə olunur. Belə şəraitdə vergi sistemi qarşısında qoyulan əsas vəzifələrdən biri və ən başlıcası fiskal tələbatın təmin olunması üzrə dövlət öhdəliklərinin yerinə yetirilməsidir. Təhlil olunan dövr ərzində ölkənin vergi sisteminin dayanıqlıq əmsalının 0,91-ə bərabər olması vergi daxilolmalarının həcminin artım tempinin ÜDM-un həcminin artım tempindən 0,9 dəfə kiçik olmasını göstərir. Respublikamızın müasir iqtisadi vəziyyəti üçün bu halı kifayət qədər yaxşı nəticə kimi qəbul etmək olar. Qeyd olunan metodikadan istifadə etməklə 1995-1999-cu illər üzrə də vergi sisteminin dayanıqlılıq göstəricisinin qiyməti hesablanmış və bu əmsal 0,96 təşkil etmişdir. Qeyd olunan müddət ərzində bu göstəricinin qiymətinin bu qədər artması müsbət qiymətləndirilməlidir. Dayanıqlılıq əmsalının qiymətinin getdikcə artması son illərdə vergi sistemində aparılan köklü islahatların nəticəsidir. Dayanıqlılıq əmsalını digər vergilər üzrə də hesablamaq mümkündür. Fiziki şəxslərin gəlirlərinin və əlavə dəyər vergisi tutulan əməliyyatlarının tam şəkildə vergiyə cəlb edilməsi və vergi administrasiyasının fəaliyyətinin səmərəliliyi nöqteyi-nəzərindən fiziki şəxslərin gəlir vergisi və əlavə dəyər vergisi üçün müvafiq hesablaşmaların aparılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Təhlilin obyekti kimi Milli Hesablar Sisteminin göstəriciləri olan əməyin ödənişi məbləği və ümumi əlavə dəyərlə müvafiq olaraq fiziki şəxslərin gəlir vergisi və əlavə dəyər vergisi arasındakı qanunauyğunsuqluqlar seçilmişdir. Yuxarıda göstərilən metodikadan və 1995-2000-ci illər üzrə faktiki verilənlərdən istifadə etməklə fiziki şəxslərdən gəlir vergisi üçün isə 1,8-ə bərabər olan dayanıqlılıq əmsalları müəyyən edilmişdir. Bu da fiziki şəxslərdən tutulan gəlir vergisi və əlavə dəyər vergisi üzrə artım templərinin əməyin ödənişi məbləğinin və ümumi əlavə dəyərin artım templərindən müvafiq olaraq 2,1 və 1,8 dəfə yüksək olmasını göstərir. Bütün bunlar vergi ödəyiciləri arasında vergi intizamının getdikcə yüksəlişini və eyni zamanda, bütün istiqamətlərdə vergi nəzarətinin gücləndiyini göstərir. Vergi sisteminin səmərəliliyinin artırılması, iqtisadi inkişafın artım sürətini zəiflədən vergi maneələrinin aradan qaldırılması dövləti vergi islahatları aparmağa sövq edən amillərdir. Vergi orqanları pul vəsaitlərinin hərəkətinin bütün axınını üzə çıxarmaq, ölkə daxilində bağlanan bütün kommersiya sövdələşmələrinə nəzarət etmək iqtidarında deyildir. Vergi ödəyicilərinə nəzarətin səmərəliliyinin yüksəldilməsinin təmin edilməsi üçün dövlət vergi ödəyicilərinin üzərinə bir sıra vəzifələr qoyur. Lakin müəyyən dövr keçdikdən sonra ayrı-ayrı vergi ödəyiciləri arasında vergi yükünün qeyri-bərabər bölüşdürülməsi haqqında fikirlər formalaşmağa başlayır. Bu isə gəlirlərin gizlədilməsi, vergidən yayınma hallarının artmasına səbəb olur. Bütün bunlar isə dövləti yeni vergi islahatları aparmağa sövq edir. Ümumiyyətlə, inkişaf etmiş ölkələrdə hər 5-7 ildən bir əsaslı vergi islahatları, hər 2-3 ildən bir isə fəaliyyətdə olan vergi normalarının səmərəliliyinin dərin təhlili aparılır.
İnnovasiya yonumlu vergi siyasəti aşağıdakı istiqamətləri əhatə edir: innovasiya sahəsində cəkilən xərclərə vergi guzəştlərinin tətbiqi; xaricdən əldə olunan texnologiyaların alınmasının iqtisadi cəhətdən stimullaşdırılması; elmi tədqiqat məqsədləri ucun alınan avadanlıqlara surətləndirilmiş amortizasiya ayırmalarının tətbiqi; elmi-texniki tədqiqatlar ucun vergi guzəştlərinin tətbiqi. Bir cox olkələrdə vergi guzəştləri ilə yanaşı, vergi tətillərinin elan edilməsi də tətbiq edilir. İxtiyari, o cumlədən innovasiya xarakterli sahələrin inkişafında vergi guzəştlərinin tətbiqinin stimullaşdırıcı funksiyaları ilə yanaşı, vergi inzibatcılığı baxımından catışmayan cəhətləri də movcuddur. İqtisadiyyatın qloballaşması, beynəlxalq şirkətlərin muxtəlif vergi dərəcələrinə malik olkələrdə fəaliyyət gostərməsi vergi guzəştlərindən istifadə etməklə manipulyasiya imkanları yaradır və vergidən yayınma halları baş verir. Digər tərəfdən, texnologiyaların surətli inkişafı hansı xərclərin innovasiya, hansının qeyri-innovasiya yonumlu olmasının muəyyən edilməsində cətinliklər yaradır. Bu, isə vergi orqanları ucun əlavə inzibati xərclər əmələ gətirir. Ən səmərəli innovasiya sahələrinin inkişafının yolu elmi və innovasiya tutumlu məhsulların qiymətindəki vergi payına təsir edən cevik mexanizmlərin yaradılmasından ibarətdir. İnnovasiya və elmtutumlu sahələri iqtisadiyyatın digər sahələrindən fərqləndirən ən əsas xususiyyət onun ixtisaslı elmi kadrlara və mutəxəssislərə olan tələbinin yuksək olmasıdır. Ona gorə də bu muəssisələrdə əməkhaqqı fondu kifayət qədər yuksək olmalıdır. İnnovasiya xarakterli muəssisələrdə əmək haqqı fondunun yuksək olması isə fərqli stimullaş- dırma siyasətinin aparılması zərurətini meydana cıxarır. Bu halda, aşağıdakı stimullaşdırıcı tədbirlərin həyata kecirilməsi səmərəli hesab edilə bilər: innovasiya xarakterli sahələrdə əməkhaqqı fondunun yuksək olması nəzərə alınaraq, sosial vergilərə fərdi yanaşma; [13]1 olkəyə idxal olunan yuksək texnoloji parametrlərə malik innovasiya xarakterli avadanlıqların əlavə dəyər vergisindən azad edilməsi; vergilərin stimullaşdırıcı rolunu gucləndirmək məqsədilə elmi və innovasiya xarakterli təşkilatlara xususi vergi rejimlərinin tətbiq edilməsi. İnnovasiya və elm yonumlu sahələrdə xususi vergi rejiminin tətbiqi, bu sahələrin problemləri nəzərə alınmaqla, inkişafa stimullaşdırıcı təsir gostərə bilər. Bu tədbirlər innovasiya yonumlu sahələrin vergiyə cəlb edilməsi məsələlərinə kompleks şəkildə yanaşmaqla vergi inzibatcılığı problemlərinin aradan goturulməsinə şərait yaratmış olar. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, innovasiya sahələrinin inkişafının təmin edilməsində vergi, gomruk siyasəti sahəsində aparılan stimullaşdırıcı tədbirlərlə yanaşı, rəqabətqabiliyyətli muhitin qorunması ilə də bağlı tədbirlər həyata kecirilməlidir. Qeyd etmək lazımdır ki, dovlətin vergi siyasəti vergitutma sahəsində konkret məqsədə catmaq ucun vergilər vasitəsilə manipulyasiyanı (istehsal həcminin artırılmasıvə məşğulluğun təmin olunması və ya inflyasiya səviyyəsinin azaldılması və s.) nəzərdə tutur. Dovlətin iqtisadi siyasətinin əsas istiqamətlərindən olan fiskal siyasətin tərkib hissəsi olmaqla vergi siyasəti vergi sisteminin formalaşması və dəyişməsini nəzərdə tutan vergilərin novlərini, həmcinin, hər bir verginin dovlət budcəsinin formalaşmasındakırolunu, vergilərin dərəcələrini və diferensiasiyasını, vergi guzəşt, imtiyaz və kreditlərini, vergilərin hesablanması və dovlət budcəsinə odənilməsi mexanizmini muəyyən edir. Beynəlxalq təcrubədə yuxarıda qeyd olunan sahələr uzrə onəmli məsələlərdən biri kimi vergi qanunvericiliyinin və inzibatcılığının sadəliyinə cox boyuk əhəmiyyət verilir. Lakin maksimal sadə vergi sisteminə yonəlmiş vergi siyasətinin formalaşdırdığı gəlirlərin yenidən boluşdurulməsi mexanizmi ictimai təminatın optimal səviyyəsi və s. ilə bağlı məqsədlərə catmağa imkan vermir. Xususi halda nisbətən sadə vergi sistemində vergilərdən gəlirlərin yenidən boluşdurulməsi aləti kimi istifadə etmək mumkun olmur. Diskriminasiya xarakterli vergi siyasəti dovlətin bilərəkdən iqtisadi proseslərə mudaxilə etməsi, vergi amilləri ilə manipulyasiyasının nəticəsi olaraq meydana cıxır. Bu halda, iqtisadi sistemin subyektləri arasında diskriminasiya elementlərinin meydana gəlməsi qacılmazdır. Belə ki, vergi dərəcələri, vergitutma bazası, vergi guzəşt və imtiyazlarında istənilən dəyişiklik sahibkarlıq subyektlərinin muəyyən qrupunun digərləri qarşısında ustunluk qazanmasına, sahibkarlıq subyektlərinin hərəkətlərinə məhdudiyyət qoyulmasına gətirib cıxarır. Dovlətin iqtisadi proseslərə mudaxilə səviyyəsi artdıqca, vergi siyasətinin diskriminasiya xarakteri də artır. Ona gorə də vergi siyasətinin sabitliyi, sahibkarlıq muhitinin əsas gostəricisidir. Yenidən boluşdurucu xarakterli olduğundan vergi munasibətləri ictimai tərəqqi bu munasibətlərin inkişaf səviyyəsindən asılıdır. İqisadiyyatda bazar munasibətlərinin formalaşdırılması istiqamətində islahatların həyata kecirilməsi səmərəli vergitutma sistemi yaratmadan mumkun deyildir.Vergi munasibətlərinin təkmilləşdirilməsi butun dovlətlərin fəaliyyətlərinin ən vacib, eyni zamanda, murəkkəb sahələrindən hesab olunur. Sosial yonumlu bazar iqtisadiyyatlı butun olkələrdə vergi sistemi iqtisadiyyatın tənzimlənməsində, budcə gəlirlərinin formalaşmasında, qiymət artımının məhdudlaşdırılmasında, inflyasiyanın qarşısının alınmasında, dovlət maraqlarının əsas daşıyıcısı kimi cıxış edir.Vergi sistemi təkrar istehsal prosesinin iştirakcıları- nın iqtisadi maraqlarını ifadə etməklə, onların tarazlığını və bununla da ictimai tərəqqini təmin edir. AVergi islahatları aparmağa sovq edən əsas amillər bunlardır: .. vergi sisteminin səmərəliliyinin artırılması; .. iqtisadi inkişafın artım surətini zəiflədən vergi maneələrinin aradan qaldırılması. İnkişaf etmiş olkələrdə hər 5-7 ildən bir əsaslı vergi islahatları aparılır.Vergitutma nəzəriyyəsi vergi islahatları prinsiplərinin 2 qrupunu nəzərdə tutur. 1-ci qrupa vergitutmanın klassik prinsipləri daxildir. 2-ci qrupa isə ayrıca goturulmuş bir olkədə vergi islahatları aparılan zaman həmin olkənin spesefik xususiyyətlərini nəzərə alan prinsiplər daxildir. Sahibkarların və dovlət maraqlarının maksimal tarazlığının təmin olunması vergi islahatlarının aparılmasının əsas məqsədlərindən biri. Sosial yonumlu bazar iqtisadiyyatı şəraitində vergi sistemində meydana cıxan vergi huququ munasibətlərinin tənzimlənməsində mukəmməl normativ huquqi bazanın olması muhum rol oynayır. Aşağıdakı prinsiplər əsasında vergi siyasəti həyata kecirilməlidir: vergilər haqqında qanunvericilik vergitutmanın umumi, ədalətli və bərabər olmasına əsaslanmalı; iqtisadi cəhətdənvergilər əsaslandırılmalı; hər kəsin azadlıqlarının və konstitusiya huquqlarının həyata kecirilməsinə manecilik törədən vergilərin muəyyən edilməsinə yol verilməməli; vergilər siyasi, ideoloji, etnik və vergi odəyiciləri arasında movcud olan digər xususiyyətlər əsas goturulməklə muəyyən olunmalı və diskriminasiya xarakteri daşımamalı; vergi yuku optimal səviyyədə saxlanılmalı; vergi odəyiciləri tərəfindən vergi qanunvericiliyinə konullu əməletmə səviyyəsi yuksəldilməli, vergi mədəniyyəti formalaşdırılmalı və s. Vergi siyasətinin həyata kecirilən əsas istiqamətləri aşağıdakılar olmalıdır : vergilərin sayının azalması; vergi dərəcələrinin azaldılması; vergitutma bazasının genişləndirilməsi; vergi odəyicilərinin huquqlarının genişlənməsi; səmərəli vergi nəzarətinin təşkili; olkənin iqtisadi təhlukəsizliyinin təmin edilməsinə yonəldilən tədbirlərin həyata kecirilməsi; daxili və xarici investisiyaların prioritet sahələrə cəlb edilməsinə imkan verən əlverişli vergi muhitinin yaradılması. Son illər yuksək iqtisadi artım gostəricisinə gorə dunya olkələri arasında on sıralarda qərarlaşan Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafına paralel olaraq, aparılan kompleks vergi islahatları, həyata kecirilən vergi siyasəti respublikanın vergi sisteminin inkişafının keyfiyyətcə yeni mərhələyə cıxmasına imkan vermişdir. Vergi sistemini xarakterizə edən gostəricilərə ilk novbədə vergi yuku aid edilir.Vergi yьkьnьn optimallaşdırılmasının nəzəri əsaslarına bir baxış Səmərəli vergi sistemi elmi cəhətdən subut edilmişdir ki, vergi odəyicilərinin gəlirlərinin 30% dən coxunun tutulmasına imkan verilməməlidir. İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan olkələrin əksəriyyəti yuksək vergi rejimli yurisdiksiyalara aiddirlər. Bu olkələrdə korporasiyaların mənfəət vergisinin və fərdi gəlir vergisinin dərəcələri 30-60%, dividendlər, faizlər və royalti şəklində boluşdurulən mənfəətdən tutulan verginin dərəcəsi isə 15-35% intervalındadır. İnkişaf etmiş bəzi olkələr xarici investisiyaların cəlb edilməsi, xarici iqtisadi fəaliyyətin stimullaşdırılması ucun bu istiqamətdə fəaliyyət gostərən şirkətlərə xususi vergitutma rejimi tətbiq edirlər. Onlar mənfəət vergisinin guzəştli dərəcəsindən başqa, gəlirlərin boluşdurulməsi və repatriasiyası vergilərinin dərəcələrini də aşağı salırlar. Muasir iqtisadiyyatda qloballaşma prosesinin dərinləşməsi, təsərrufat sistemlərinin inteqrasiyası muxtəlif olkələrin vergi sistemlərinin uyğunlaşdırılması zərurətini yaradır. Muxtəlif olkələrin vergi sistemlərinin uyğunlaşdırılması prosesi Avropa İttifaqı cərcivəsində iqtisadi inteqrasiyanın inkişafı gedişində təşəkkul tapmışdır. Qeyd etməliyik ki, respublikamızın vergi sistemi inkişaf etmiş olkələrin vergi təcrubəsində işlənib hazırlanmış prinsiplər nəzərə alınmaqla, vergitutmanın klassik prinsipləri əsasında formalaşmış və bu gun yuksək tələblərə cavab verir. Vergi yukunun optimallaşdırılması, optimal vergi sisteminin formalaşdırılması baxımından qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi istiqamətində məqsədyonlu tədbirlər uğurla davam etdirilməlidir.Vergi yьkьnьn optimallaşdırılmasınınlarına bir Fikrimizcə, yaxın vaxtlarda olkəmizdə muasir texnologiyanı təmin edən Avadanlıqların idxalının əlavə dəyər vergisindən azad edilməsi məqsədəuyğudur. Bir cox olkələrdə innovasiya məhsullarının maya dəyərinin aşağı salınması ucun bu məhsulları istehsal edən şirkətlərin əmlak vergisindən azad edilməsi də tətbiq edilir. Azərbaycanda torpaq və əmlak vergiləri, eləcə də faydalı qazıntılara mədən vergisinin dərəcələrinə yenidən baxılması, beynəlxalq təcrubəyə uyğunlaşdırılması da muzakirə obyekti ola bilər. Torpaq və əmlak vergisi sahəsində qarşıya qoyulan əsas məsələlərdən biri əmlakın qiymətinin real bazar qiymətlərinə uyğunlaşdırıl- ması vasitəsilə vergi bazasının genişləndirilməsidir. İlk novbədə, bu sahədə qiymətləndirmə işləri aparmalı, bazar qiymətləri əldə rəhbər tutulmalı və əmlakın həcminə gorə vergi yuku muəyyənləşməlidir. Bu, budcəyə daxilolmaları artırmaq imkanı yaradacaqdır. Vergi sistemində səmərəli islahatların aparılmasına, bu sahədə inkişafı təmin edə biləcək, cevik vergi siyasətinin həyata kecirilməsinə ölkə iqtisadiyyatında baş verən tərəqqi və dircəliş digər sahələrdə olduğu kimi, də şərait yaratmışdır. Otən illər ərzində vergi qanunvericiliyi və inzibatcılığının təkmilləşdirilməsi, vergi odəyicilərinə xidmətin daha da inkişaf etdirilməsi, vergi inzibatcılığının butun sahələrində muasir informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi, inzibati idarəetmənin keyfiyyətcə yaxşılaşdırılması və avtomatlaşdırılması qısa muddətdə oz musbət təsirini gostərmişdir. Vergi həddi vergitutmanın elə şərti gostəricisidir ki, bu noqtədə həm vergi odəyiciləri, həm də dovlət xəzinəsi ucun umumi daxili məhsulun budcə sistemi vasitəsi ilə yenidən boluşdurulən optimal xususi cəkisinə nail olunur. Şərti noqtənin bu və ya digər istiqamətdə hərəkəti vergi odəyicilərinin vergi qanunlarına tabe olmamasına, olkədən kapital axınına, vergidən yayınma hallarının kutləvi hal almasına səbəb olur. Formalaşan vergiqoy- ma sistemi, oxşar prinsiplər əsasında qurulmalı, xarici kapitalın cəlb edilməsi və MDB olkələrinin beynəlxalq əməkdaşlıqda inteqrasiya proseslərinin dərinləşməsi ucun əlverişli şərait yaratmalıdır. Bununla əlaqədar olaraq, dovlətin vergi siyasəti vergi yukunun optimal səviyyəsinə nail olmağa yonəldilməlidir. Qeyd etməliyik ki, bu gun təşkilatlar ucun vergitutmanın effektiv optimallaşdırılması istehsal və ya marketinq strategiyası kimi olduqca zəruridir. Qeyd olunanlar vergi sisteminin nəzəri və praktiki məsələlərinin hərtərəfli araşdırılmasının zəruriliyini ortaya cıxarır.
Respublika iqtisaiyyatının bazar münasibətlərinə keçidi şəraitində fəaliyyətdə olan fiskal tənzimləmə sisteminin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi üçün metodologiyanın yaradılması məsələləri xüsusi aktuallıq kəsb edir. Bunun üçün müxtəlif yanaşmalardan istifadə olunur ki, bunlardan da ən başlıcası ayrı-ayrı vergilərin optimal dərəcələrinin müəyyən olunmasının kəmiyyət metodudur. Bu metod mövcud fiskal siyasət çərçivəsində maksimum dərəcədə səmərəli vergi dərəcələrinin müəyyən edilməsinə yönəldilmişdir. Aydındır ki, bu metod ayrı-ayrı vergilərin dərəcələrinin optimal kəmiyyətlərinin müəyyən edilməsi ilə bərabər və eyni zamanda, fiziki və hüquqi şəxslərə düşən məcmu vergi yükünün qiymətinin də optimallaşdırılmasını nəzərdə tutur. Bu metod mövcud vergitutma sistemini kardinal olaraq dəyişmir, yalnız fiskal parametrlərin kəmiyyətinin korrektə edilməsinə yönəldilmişdir. Fiskal siyasətin səmərəliliyi müxtəlif mövqelərdən, xüsusilə də iqtisadi subyektlərin (vergitutma mənbəyinin) mövqeyindən qiymətləndirilə bilər. Hüquqi və fiziki şəxslərin nöqteyi-nəzərindən dövlətin fiskal siyasətinin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi heç bir elmi maraq kəsb etmir. Belə ki, bu zaman primitiv və bir istiqamətli məntiq fəaliyyət göstərir: vergi ödənişlərinin məbləği nə qədər çoxdursa, vəziyyət bir o qədər də ağır olacaqdır. Dövlət nöqteyi-nəzərindən fiskal siyasətin qiymətləndirilməsi zamanı təhlil iki aspektdə aparılmalıdır: dövlət büdcəsinin gəlir hissəsinin formalaşması və iqtisadi sistemin iqtisadi aktivliyinə təsir edən fiskal siyasətin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi. Adətən bu iki qiymətləndirmə bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edirsə, ikinci kriteriya mövqeyindən səmərəli olan fiskal siyasət birinci kriteriya nöqteyi-nəzərindən tamamilə qeyri-səmərəli ola bilər. Bundan başqa, bu kriteriyaların hər birinin çərçivəsində belə birqiymətli nəticələr alınmır, yəni tədqiq olunan proseslərin inkişafında əyilmə nöqtələri mövcuddur. Fiskal siyasətin səmərəliliyi qiymətləndirilərkən ilk növbədə istehsalın həcminin və vergi daxilolmalarının vergi yükünün səviyyəsindən qeyri-xətti asılı olması tədqiqatın predmetini təşkil etməlidir. Bir qayda olaraq fiskal siyasətin səmərəliliyi parametrlərinin konkret hesabatları dövlətin vergi gəlirlərinin vergi yükünün səviyyəsindən funksional asılılığını əks etdirən və maksimum nöqtəsinə malik olan parabolik Laffer əyrisi çərçivəsində aparılmalıdır. Laffer əyrisi konsepsiyası ilkin olaraq məcmu vergi yükü anlayışını, yəni vergi ödənişlərinin ümumi məbləğinə tətbiq edilməsini nəzərdə tutur. Sonrakı təhlildə problemin bu şəkildə qoyuluşu tədqiq ediləcək və orta makroiqtisadi vergi yükü göstəricisi üçün Laffer nöqtəsinin axtarılması probleminə baxılacaq. Orta makroiqtisadi vergi yükü göstəricisi dedikdə, dövlət vergi və gömrük orqanlarının nəzarəti ilə dövlət büdcəsinə ödənilməsi təmin olunmuş vergilərin və qeyri-vergi büdcə daxilolmalarının və eləcə də sosial fondlara faktiki ödənilmiş ayırmaların cəmi məbləğinin ÜDM-un həcmində xüsusi çəkisi nəzərdə tutulur. Aparılan tədqiqatın əsasında aşağıdakı fərziyə durur: ÜDM-un həcmini əks etdirən istehsal həcmi (U) vergi yükünün səviyyəsindən asılıdır, yəni
burada, V – dövlət büdcəsinə vergi qeyri-vergi daxilolmalarının həcmidir. Y(x) asılılığı qeyri-xətti funksiya kimi approksimasiya olunur ki, onun parametrlərinin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi lazım gəlir. Y(x) funksiyasının identifikasiyası Laffer nöqtələrinin hesablanmasına imkan verir. Y=Y(x) istehsal əyrisinin lokal maksimumu olan və birinci növ Laffer nöqtəsi adlanan xı nöqtəsində dY(x1)dx=0 və d2 Y(xı)/dx2<0 şərtləri ödənilir. Eyni amanda, V=V(x)fiskal əyrisinin maksimumu olan xıı nöqtəsi isə ikinci Laffer nöqtəsi adlanır, yəni dV(xıı)/dx=0 və d2V(xıı)/dx2<0 şərtləri ödənilir. İqtisadi olaraq birinci növ Laffer nöqtəsi vergi yükünün elə bir maksimal həddini göstərir ki, bu zaman istehsal sistemi durğunluq rejimindən inkişaf rejiminə keçir. İkinci növ Laffer nöqtəsi isə vergi yükünün elə bir kəmiyyətinə göstərir ki, bu həddən sonra vergi ödənişlərinin kəmiyyətini artırmaq mümkün olmur. Laffer nöqtələrinin identifikasiyası və onların faktiki vergi yükü ilə müqayisə edilməsi ölkənin vergi sisteminin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsinə və onun optimallaşdırılması istiqamətlərinin müəyyən edilməsinə imkan verir. Bu məqsədlə üstlü funksiyaların köməyi ilə interval approksimasiya metoduna əsaslanan nöqtə-parça approksimasiyası metodu əsasında təhlil olunan prosesin tədqiqini davam etdirək. Bu halda hər bir hesabat nöqtəsi (baxılan hal üçün il) üçün Y=Y(x) funksiyası qurulur. Qurulan funksiyaya daxil olan parametrlərin sayı birdən artıq ola bilər. Həmin parametrlərin bir qiymətli olaraq qiymətləndirilməsi üçün əlavə məlumatlar tələb olunduğuna görə dəyişənlərin zamana görə artımı göstəricilərindən istifadə etmək lazım gəlir. İstehsalın həcmi ilə vergi ağırlığı göstəricisi arasındakı əlaqənin qeyri-xətti olduğunu nəzərə alaraq approksimasiya funksiyası kvadrat çoxhədli şəklində götürülə bilər. Burada məsələnin həlli üçün iki varianta – ümumiləşdirilmiş üçparametrli və sadələşdirilmiş ikiparametrli çoxhədlilərə baxıla bilər. Ümumiləşdirilmiş üçparametrli çoxhədli şəklində verilmiş istehsal və fiskal funksiyaların tədqiqi kifayət qədər mürəkkəbdir. Eyni zamanda, onların tədqiqindən alınan ifadələrdən müəyyən analitik nəticələr də ədə etmək mümkün olmur. Ona görə də sadəlik üçün iqtisadi artım prosesinin approksimasiyasını həyata keçirməyə imkan verək:  (3.2)
ikiparametrli ikihədli çoxhədlidən istifadə edək. Onda fiskal daxilolmaların cəmi aşağıdakı kimi müəyyən edilə bilər:  (3.3)
hər bir zaman anında ÜDM-un həcmi vergi yükünün səviyyəsindən asılıdır və bu asılılığın xarakteri (8) düsturu ilə müəyyən edilir. Lakin a və b parametrlərinin birqiymətli olaraq müəyyən edilməsi üçün təkcə (8) düsturu kifayətetmir. Bununla əlaqədar olaraq bu parametrlərə daxil olan daha bir asılılıq lazım gəlir. Bu məqsədlə (8) funksiyasının differensialı götürülə bilər:  (3.4)
(3.2) düsturundan (3.4) düsturuna keçid zamanı fərz olunur ki, Y və x dəyişənlərinin differensialı sonlu fərqlər kimi nəzərə alınmayacaq dərəcədə kiçik xəta ilə approksimasiya olunur: dY=Y; dx=x. Onda tətbiqi hesablamalarda Y və x göstəriciləri eyni bir zaman intervalının (bir ilin) iki hesabat nöqtəsi arasında müvafiq göstəricilərin artımını ifadə edəcəkdir, yəni Yt=Yt+1-Ytvə xt=xt+1-x1.Burada t – vaxtın (ilin) indeksini göstərir. Beləliklə (3.2) tənliyi «nöqtəli» iqtisadi artımı, yəni konkret t zaman anında iqtisadi artımı ifadə edir, (3.4) tənliyi isə cari (t) və növbəti (t+1) hesabat nöstələri arasında istehsal həcminin interval artımını göstərir. İndi isə birinci və ikinci növ Laffer nöqtələrini müəyyən edək. Bunun üçün (3.2) və (3.3) funksiyalarını x-ə görə diferensiallaşdırıb sıfra bərabər etsək
İstehsal həcminin və büdcə daxilolmalarının müvafiq olaraq (3.2) və (3.3) funksiyalarının xüsusiyyətlərinin əlavə tədqiqi nəticəsində (3.5) və (3.6) düsturları vasitəsi ilə hesablanmış stasionar nöqtələrin Laffer nöqtələri olmasını müəyyən etmək mümkündür. Əgər stasionar nöqtələr lokal minimum nöqtələri olarsa, yaxud onların qiyməti buraxıla bilən [0;1] oblastından kənara çıxarsa, onda belə situasiyalarda Laffer nöqtələri mövcud olmur. Aparılan təhlil göstərir ki (3.5) və (3.6) stasionar nöqtələrinin həqiqətən də Laffer nöqtələri olması üçün aşağıdakı iki bərabərsizliyin yerinə yetirilməsi də zəruridir: a<0 və b>0 İndi isə istehsal və fiskal əyrilərin xüsusiyyətlərini təhlil edək. Əgər (3.2) və (3.3) asılılıqları üçün birinci və ikinci növ Laffer nöqtələri mövcuddursa, onda istehsal əyrisi və onun analoqu olan fiskal əyri aşağıdakı şəkildə göstərildiyi kimi olacaqdır. Şəkil 3.1 Yüklə 472,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
(2.9)
(2.10)
(2.11)
(3.1)
(3.5)
(3.6)