Az rbaycan özü q d r b di

_____________________Milli Kitabxana_______________________

26

sırf milli hadis  deyildir, heç bir müasir dövl t öz hüquq sistemini dig r ölk l rin 

t crüb sini n z r  almadan yarada bilm z.

Yeni minillikd  öz tarixi inki afının yeni m rh l sini ya ayan dövl timiz v

c miyy timiz a karlıq v

ffaflıq t l b ed n v t nda  c miyy tin  transformasiya 

olunur. Bu is , öz növb sind , müasir dövl t quruculu u v  effektli dövl t

idar çiliyi yaradılması prosesind  bir sıra demokratik m zmunlu d yi iklikl rin 

aparılmasını t l b edir. Bu faktor n z rd n qaçmamalıdır. M s l n, majoritar 

seçki sisteminin mahiyy ti ondadır ki, seçicil rin s sl rinin mü yy n çoxlu unu

toplamı  namiz d seçkil rd  qalib g lmi  hesab edilir. Respublika qanunvericiliyi 

seçkil rin növünd n (prezident, parlament seçkil ri v  ya yerli seçkil r) asılı

olaraq s sl rin m hz hansı çoxlu unu  nisbi v  ya mütl q çoxlu unu toplama ın

z ruriliyini mü yy nl dirir. Buna uy un olaraq, nisbi çoxlu un majoritar 

sistemini v  mütl q çoxlu un majoritar sistemini f rql ndirirl r. Nisbi çoxlu un

majoritar sistemind  öz r qibl rinin hamısından çox s s toplamı  namiz d

seçilmi  hesab edilir. Bu sistem sad dir, çünki h tta minimum üstünlük qazanmı

bir namiz din q l b sini t min edir. Hazırda bu sistemd n AB -da, Kanadada, 

Böyük Britaniyada, Yeni Zelandiyada v  dig r ölk l rd  istifad  olunur. 

Mütl q çoxlu un majoritar sistemi n z rd  tutur ki, s sverm d   i tirak etmi

seçicil rin s sl rinin yarısından çoxunu (50 faiz üst g l bir s s) qazanmı  namiz d

seçilmi  hesab olunur. Fransada 5ci Respublikanın bütün prezidentl ri bu sistem 

üzr  seçilmi l r v  yalnız 1958-ci ild

arl de Qoll birinci dövr d  s sl rin 78,5 

faizini toplama a müv ff q olmu du, qalan prezident seçkil rinin hamısı iki 

dövr d  keçirilmi dir.

H min seçki sisteminin bir sıra müsb t ceh tl ri var: seçicil rl  deputatlı a

namiz dl r arasında bilavasit

laq nin olması partiyaların iril m sin   v  sabit 

çoxpartiyalı sistemin yaranmasına köm k edir. Bu müsb t c h tl ri sas götür r k

ölk  Konstitusiyasına düz li  etm k m qs d uy un hesab edildi v  xalqın d st yi

qazanıldı.

Bel  bir v ziyy t öz mövqel rini itirm kd n ehtiyat ed n partiya r hb rl rini 

narahat edir. Lakin dü ünür m ki, Konstitusiyaya yeni d yi iklikl r edil nd n

sonra partiyalararası v  partiyadaxili prosesl rd  yaxın zamanda  h miyy tli

d yi iklikl r ba  verm y c kdir. Bu cür d yi iklikl rin ba  verm sini boyük 

ehtimalla prezident seçkil rind n sonra gözl m k

---

_____________________Milli Kitabxana_______________________

27

olar. Bu d yi iklikl rin partiyalara m nfi t sirind n danı ma a d ym z.

ksin ,

bu d yi ikliy  siyasi partiyaların sıralarının möhk ml nm sin   v   s f rb rliyin

impuls ver n faktor kimi baxmaq lazımdır. Bu, ondan ir li g lir ki, siyasi 

partiyalar siyasi mübariz nin ehtiyaclarından yaranır v  qanuna uy un olaraq 

f aliyy t göst rirl r. Siyasi partiyaların sosial bazası, idar çilik sistemi v

f aliyy ti seçki sisleml rind n asılı deyildir. Bel likl , bu d yi iklikl r ancaq 

d m k tipli partiyalara, ba qalarının yed yind  ged n qurumlara m nfi t sir

göst r  bil r. Öz  n n l ri olan sabit partiyalar üçün is  yeni d yi iklikl r ancaq 

faydalı ola bil r. Sonuncu parlament seçkil rini xatırlasaq gör rik ki, o zaman 

partiya siyahıları, bir qayda olaraq, partiya liderl ri t r find n öz bildikl ri kimi 

v  ya ilkin seçkil r  praymeriz  sasında tutulurdu. Onlar öz siyahılarına bu partiya 

qar ısında slind  heç bir xidm ti olmayan, amma yalnız partiya ba çıları üçün 

s rf li olan  xsl ri daxil edirdil r. Bu da, öz növb sind , partiyalarda güclü 

narazılı a, kütl vi istefalara, siyasi t kilatların parçalanmasına g tirib çıxarırdı.

AM P-d , ADP-d , AXCP-d   v  dig r partiyalarda bu hallar özünü daha açıq

büruz  verirdi. 

Majoritar sistem is

ksin , yerl rd  partiya strukturlarının inki afına, yerli 

müxalif t elitasının ir li ç kilm sin , ayrı-ayrı

xsiyy tl rin h qiqi nüfuz v

siyasi potensialının üz  çıxmasına, partiyaların t kc  yuxarıdan deyil, h m d

a a ıdan demokratikl m sin   t kan verir.  g r müxalif partiyalar h qiqi

demokratiyanın t r fdarlarıdırsa, onlar yeni seçki sisteminin v  daxili siyasi 

prosesl rin yeni m rh l y  daxil olmasının leyhin  çıxmamalıdırlar. 

Müxalif tin mahiyy ti v

sosialsiyasi kökl ri m s l sin  dair 

Müxalif tçilik çoxc h tli, mür kk b t zahürdür v  bir determinantla 

rtl ndirilmir. Ona çoxpill li, kompleks v  ziddiyy tli proses kimi yana maq 

lazımdır. Bu mür kk b prosesd  ictimai, siyasi,  qid   v  maliyy  faktorları

müxt lif  kild  çul a ır.

Müxalif tçiliyi t hlil etm k v  ona qiym t verm k birinci d r c li i  olmasa da, 

buna ehtiyac var. Çünki siyas td   v  idar çilikd  bo luq olmamalıdır. 

Müxalif tçiliyin s b bl rini ara dırmaq üçün emosional yana ma nümayi

etdinn d n onun daxili strukturu v  f aliyy t mexanizml ri

---

_____________________Milli Kitabxana_______________________

28

il  birlikd  elmi metodologiya  sasında t hlili t l b olunur. N   q d r ç tin

görüns  d , t dqiqatçının sas v zif si müxalif tçiliyin h r k tverici qüvv l rini, 

bu v  dig r mübariz  formalarını v  metodlarını, onun qeyriadekvat davranı   v

h r k t t rzini

rtl ndir n s b bl ri aydınla dırmaqdan ibar tdir. 

Etiraf etm liyik ki, müasir c miyy tin

sas siyasi institutlarından biri olan 

müxalif tçiliyin mür kk b t zahür formaları, h qiqi kökl ri v  yaranma s b bl ri

elmi ictimaiyy tin v  politoloqların n z rind n k narda qalıb. Halbuki burada biz 

ideoloji, siyasi, m n vi, psixoloji,  xsi v  s. faktor v  motivl ri gör  bil rik. Bu 

baxımdan Az rbaycanın b zi müxalif t partiya v  qurumlarının barı maz mövqeyi 

d   c miyy tin v  siyasi ekspertl rin diqq tind n k narda qalmamalıdır.

sas

m s l  bundadır ki, bu s b bl r sistemd n k nar s ciyy  da ıyır. 

Qeyd etdiyim kimi, müxalif t partiyaları v  qrupları hüquqi dövl tin v

demokratik, v t nda  c miyy tinin ayrılmaz t rkib hiss sidir. Müxalif tin sad  bir 

anlayı ı var: çoxlu un r yin  qar ı v  yaxud hakim r y  qar ı çıxan partiya v

qrup. Müxalif tin siyasi dü ünc si,  qid si v   f aliyy tinin sasını t kil ed n

ideya v  d y rl r hakim qrupdan, iqtidardan f rqlidir. Lakin bu, o dem k deyil ki, 

müxalif tin ideyaları v  platforması daha müt r qqidir, reallı a daha uy undur,

yaxud mövcud  raitin t l bl rin  daha dol un cavab verir. Siyasi elmd  möt dil, 

radikal, loyal (hakimiyyetl

m kda lı a v  onu müdafi  etm y  hazır olan), 

konstruktiv (m zmunlu, i güzar t klifl r ver n), destruktiv (da ıdıcı) müxalif ti

f rql ndirirl r. Çoxr ngli v  çoxqütblü Az rbaycan müxalif tinin palitrasında

müxalif tin bütün bu çalarları bu v  ya ba qa d r c d   t msil olunmu dur.

C miyy timiz üçün aktuallıgı n z r  alınaraq bu yazıda daha çox ifrat, radikal 

müxalif t, müasir siyasi prosesl rd  onun yeri v  rolu, taktika v  strategiyası,

onun iç risind n loyal, konstruktiv müxalif tin formala masının t hlilin  ilk c hd

göst rilmi dir. Özü d  emosiya, hissl r  qapılmamaq  rti il , faktlara v  m ntiq

saslanaraq. 

g r des k ki, m ntiq bütün elml rin tacıdır, y qin ki, s hv etm rik. Mövzunu 

h qiq t n bilm k üçün onun bütün c h tl rini v

laq l rini  hat  etm k,

öyr nm k lazımdır. M ntiqin t l bi bel dir. M ntiqin  saslandı ı anlayı lar v

kateqoriyalar insanın da inki af qanunauy unlu unun ifad sidir. Bununla yana ı,

m ntiqi anlayı lar v  kateqoriyalar ancaq 

---