Audit FƏNNİ ÜZRƏ proqram

29-cu standart

Müstəqil auditorun hesabatında dəyişikliklər

(ISA 701 "Modifications to the İnderpendent Auditor"s Report")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi müstəqil auditorun hesabatında dəyişikliklərin edilməsi halları, eləcə də hamin hallarda edilən dəyişikliklərin forma və məzmunu üzrə standartların müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir.

30-cu standart

Müqayisələr

(ISA 710 "Comparatives")

Bu beynəlxalq auditstandartının məqsədi müqayisələrlə bağlı auditorun məsuliyyəti üzrə standartların müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir. Bu BAS auditi aparılmış maliyyə hesabatları ilə ümumiləşdirilmiş maliyyə hesabatlarının birlikdə təqdim edildiyi hallara şamil edilmir (təlimat üçün bax: 720 saylı "Auditi aparılmış maliyyə hesabatlarına daxil edilən sənədlərdə digər məlumatlar" və 800 saylı "Xüsusi təyinatlı audit tapşırıqları üzrə müstəqil auditorun hesabati" BAS-ları).

31-ci standart

Auditi aparılmış maliyyə hesabatlarına daxil edilən sənədlərdə digər məlumatlar

(ISA 720 saylı "Other Information In Dosuments Containing Audited Financial Statements")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi audit aparılmış maliyyə hesabatlarına daxil edilən sənədlərdə göstərilən və bu barədə auditor hesabati tələb edilməyən digər məlumatların auditor tərəfindən nəzərə alınmasına dair standartların müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir. Bu BAS illik hesabatlarda tətbiq olunur, lakin digər sənədlərlə əlaqədar, məsələn, qiymətli kağızların təklif edilməsində istifadə olunan zaman tətbiq edilə bilər.

32-ci standart

Xüsusi təyinatlı tapşırıqlar üzrə müstəqil auditorun hesabatı

(ISA 800 "The İndependent Auditor"s Report on Special Purpose Audit Engagements")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi aşağıdakılar da daxil olmaqla,xüsusi təyinatlı audit tapşırıqları ilə bağlı standartların müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir: mühasibat uçotunun əsasını təşkil edən digər çərçivələrə uyğun hazırlanmış maliyyə hesabatlarının tam dəsti; ümumi və ya xüsusi təyinatlı maliyyə hesabatlarının tam dəstinin komponenti;məsələn,vahid maliyyə hesabatı, nəzərdə tutulan hesablar, hesabların elementləri və ya maliyyə hesabatlarındakı maddələr; müqavilələrə uyğunluq; ümumiləşdirilmiş maliyyə hesabatları. Bu BAS təhlil, razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsi və ya maliyyə hesabatlarının tərtib edilməsi kimi tapşırıqlara tətbiq edilmir.

Beynəlxalq Mühasiblər Federasiyası tərəfindən 2000-2006-cı illər ərzində mövcud beynəlxalq audit standartına bir sıra əlavə və dəyişikliklər edilmiş, 6 yeni, o cümlədən 260 saylı "Auditlə bağlı məsələlərin idarəetmə səlahiyyətlərinə malik olan şəxslərə bildirilməsi", 315 saylı "Müəssisə və onun mühitinin öyrənilməsi və əhəmiyyətli səhvlər riskinin qiymətləndirilməsi", 330 saylı "Qiymətləndirilmiş risklər üzrə auditor tərəfindən tətbiq edilən prosedurlar", 505 saylı "Kənar mənbədən təsdiqləmələr", 545 saylı "Ədalətli dəyər qiymətləndirmələrinin və açıqlamalarının auditi", 701 saylı "Müstəqil auditorun hesabatında" BAS-ları qəbul edilmiş, 310 saylı "Biznes biliyi", 400 saylı "Riskin qiymətləndirilməsi və daxili nəzarət" və 401 saylı "Kompyuter informasiya sistemləri mühitində auditin aparılması" BAS-ları ləğv edilmiş, 810 saylı "Proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatlarının yoxlanılması" BAS - ı isə əlavə və dəyişikliklər edilməklə, beynəlxalq audit standartları qrupundan çıxarılaraq, 3400 sayı ilə sığorta öhdəlikləri üzrə beynəlxalq standartlar (ISAE) qrupuna aid edilmişdir.

Azərbaycanda milli audit standartlarının işlənib hazıirlanmasının və tətbiq olunmasının əsasını Beynəlxalq Mühasiblər Federasiyası (IFAC) və Beynəlxalq Audit və İnformasiyasının Düzgünlüyünün Təsdiqlənməsi Standartları Şurası (IAASB) tərəfindən işlənib hazırlanmış beynəlxalq audit standartları təşkil edir.

Azərbaycan Respublikasında bazar iqtisadiyyatının mühüm ünsürlərindən biri olan auditor xidməti təşəkkül tapdıqca və inkişaf etdikcə, respublika iqtisadiyyatının səciyyəvi xüsusiyyətlərini və beynəlxalq təcrübəni nəzərə almaqla, milli audit standartlarının yaradılması zərurəti meydana çıxmışdır.

Milli audit standartlarının layihələri Azərbaycan Respublikası Auditorlar Platasının müvafiq şöbəsində işlənib hazırlandıqdan sonra Auditorlar Paltasında audit norma və standartalarının işlənib hazırlanması üzrə Xüsusi Kommisiyada müzakirə olunaraq təsdiq edilmək üçün Palatanın Şurası təqdim edilir. Auditorlar Palatasının Şurasında təsdiq olunduqdan sonra (zəruri hallarda Ədliyyə Nazirliyində normativ hüquqi aktların dövlət qeydiyyatına alınmaqla və uçota götürülməklə) tətbiq edilmək üçün Azərbaycan Respublikasının ərzisində fəaliyyət göstərən auditor təşkilatlarına və sərbəst auditorlara göndərilir.

Auditorlar Paltasının yarandığı vaxtdan 2006-cı ilədək olan dövr ərzində beynəlxalq audit standartlarına və Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik aktlarına müvafiq olaraq, 38 milli audit standartı işlənib hazırlanmışdır.

Firmadaxili audit standartları firmalar (audit təşkilatları) tərəfindən auditor yoxlaması aparılarkən vahid tələbatı təmin etməklə, aşağıdakı elementləri özündə birləşdirir:

Razılaşmanın məqsədinin müəyyən edilməsi. Hər bir audit yoxlaması düzgünlüyü təmin etmək üçün hərtərəfli planlaşdırılmalı, peşəkarlıqla və ixtisaslaşdırılmış formada aparılmalı, sifarişçilərə yüksək keyfiyyətli xidmət göstərilməli, auditorlardan optimal surətdə olunaraq, kommersiya xeyiri əldə olunmalıdır.

Biznes icmalı və ya xüsusilə. Yoxlama sifarişçilərlə tanışlıq və onların fəaliyyətinin öyrənilməsi ilə başlanır. Firmada qanunvericilikdə, peşə standartlarında və biznesdə auditor yoxlamasına və sifarişçilərə münasibəti əks etdirən dəyişikliklər daim iznlənilir.

Mümkün riskin qiymətləndirilməsi. Sifarişçinin biliyindən istifadə olunaraq və riskin aşkar olunmasına struktur yanaşılaraq, fırıldaqçılıq riski, adi səhvlər müəyyən edilir və onun əhəmiyyəti qiymətləndirilir.

Audit startegiyasının işlənib hazırlanması üçün daxili nəzarət sisteminin qiymətləndirilməsi. Yoxlamanın ilkin mərhələsində daxili nəzarət sistemi, yəni əvvəlcə rəhbərlik tərəfindən istifadə olunan təsərrüfat fəaliyyətinə nəzarət sistemi, sonra isə mühasibat uçotu və nəzarət sistemi qiymətləndirilir.

Bu mərhələdə yoxlama strategiyasının işlənib hazırlanması üçün yalnız informasiyalar qiymətləndirilir.

Auditor yoxlamasının stategiyasının müəyyən edilməsi .Başlıca risklərin xüsusi qiymətləri ümumiləşdirilir və zəruri audit əməliyyatları müəyyən edilir.

Nəzarət sisteminin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi. Auditor yoxlamasının sonunda nəzarət sisteminin ümumi qiymətləndirilməsi və yoxlama planının işlənib hazırlanması üçün daxili nəzarət sisteminin qiymətləndirilməsi verilir.

Müstəqil tədqiqat planı. Planda hər bir müstəqil tədqiqat hallarında daha səmərəli tədqiqatların tətbiqinin və davamlılığının mahiyyətinə baxılır.

Müstəqil tədqiqat. Müstəqil tədqiqat plana uyğun olaraq aparılır. Onun nəticələrinin qiymətləndirilməsindən asılı olaraq, planda müvafiq düzəlişlər edilir.

Auditor yoxlamasının yekunlaşdırılması. Müstəqil auditorun hesabatı tərtib edilir və yekun nəticələri çıxarılır. Daha əhəmiyyətli hallar sifarişçilərlə müzakirə edilir.

Müstəqil auditorun hesabatının təqdim edilməsi. Auditor yoxlamasının nəticələrinə uyğun olaraq, müstəqil auditorun hesabatı tərtib edilir. Maliyyə hesabatlarına dair müstəqil auditorun hesabatından əlavə, yoxlamnın nəticələri haqqında sifarişçinin rəhbərliyinə məlumatlar da təqdim olunur.

Bununla yanaşı, uçot sisteminin səmərəliliyinin artırılması üzrə daxili nəzarət sistemi lazımi tələb və təkliflərə müvafiq olaraq qiymətləndirilir.

Azərbaycan Respublikasında audit yoxlama-ekspertiza işlərinin planlaşdırılmasına dair əsas prinsiplər Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası Şurasının 24 mart 1999-cu il tarixli 32/2 saylı qərarı ilə təsdiq edilmiş "Auditin planlaşdırılması" milli standartında öz əksini tapmışdır. Həmin standartlar da aşağıdakı planlar ön plana çəkilmişdir: auditin planlaşdırılmasının təyinatı və prinsipləri, auditin ilkin planlaşdırılmasının məzmunu, auditin ümumi planının və praqramının hazırlanması prinsipləri. auditin ümumi planının, praqramının hazirlanması və tərtib edilməsi qaydaları. Həmin standart auditin planlaşdırılmasına dair bir sıra vacib məsələlərin həlli qaydalarını müəyyənləşdirmişdir.

Standart həmçinin yoxlama-ekspertiza işlərinin planlaşdırılması mərhələlərinin də müəyyənləşdirmişdir. Bu mərhələlər auditin ilkin planlaşdırılması mərhələsi, ümumi planın hazırlanması qaydaları və auditin yoxlama proqramının hazırlanması, yəni hansı sahələri əhatə etdiyini göstərməkdən ibarətdir.

Audit yoxlama-ekspertiza işlərinin ilkin və ümumi planlaşdırılması auditin təşkilinin yoxlanılmasının səmərəliyinə təsir edən amillərdən sayıla bilər. Belə ki, bu və ya digər müəssisə haqqında ilkin informasiya əldə etmədən, onun spesifik xüsusiyyəti haqqında müvafiq məlumatlara malik olmadan, yerinə yetiriləcək iş və xidmətlərin həcminin aparılma texnikasını, auditor risqini qiymətləndirmək mümkün deyil. Digər tərəfdən, ekspertiza olunacaq müəssisə-sifariş təşkilatın uçot-hesabat işlərinin təşkili, daxili nəzarət sisteminin vəziyyətini bilmədən, audit yoxlama işlərinin səmərəli qurulması mümkün deyildir.

Təcrübədə bir çox hallarda audit yoxlama-ekspertiza işləri planlaşdırılan zaman dərin analitik təhlilə, etibarlı iqtisadi informasiyalara əsaslanmadan tədbirlər planı hazırlanır. Nəticədə isə auditor yoxlama prosesində böyük çətinliyə məruz qalır. Bəzən isə auditorun planlaşdırma işinə çox səthi yanaşması və ya bu sahədə lazımi təcrübənin olmaması, ilkin məlumatları dərk etmədən təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarında mövcud nöqsanları qiymətləndirmək bacarığı zəif olduğundan, yoxlama-ekspertiza prosesində, yaxud audit yoxlamasından sonra auditor böyük risklərlə üzləşir. Auditor yoxlama-ekspertiza işləri planlaşdırılan zaman informasiyanın əldə edilməsi, onların qarşılıqlı əlaqə təhlilinin aparılması və məntiqi nəticə əsasında uadit planlaşdırma sisteminin qurulması vacib məslədir.

Audit yoxlama-ekspertizasının planlaşdırılması işinin səmərəliyi bir başa onun əldə etdiyi informasiyalardan asılıdır. Əldə edilən informasiyalar məqsədli və təyinatlı olmalıdır. Daha doğrusu, auditor qarşısında duran məqsədə çatmaq üçün müvafiq informasiyalar əldə etməyə cəhd etməlidir. Bu informasiyalara əsasən bir sıra suallara cavab tapılmalıdır. Bu cümlədən, audit yoxlama-ekspertiza aparılacaq müəssisənin istehsal-maliyyə fəaliyyətinin spesifik xüsusiyyətlərini və bu xüsusiyyətlərə təsir edən amilləri müəyyənləşdirməlidir. Buraya maliyyə nəticələri və onun dinamikası haqqında məlumatlar bu maliyyə nəticələrinin dinamikasında baş verən dəyişikliklərə təsir edən amillər müəssisənin texnoloji yenilikləri və onun məsulun kəmiyyətinə, keyfiyyətinə təsiri dərəcəsi, məsul çeşidinin zənginliyi, bu ceşidin rentabellik səviyəsinə təsiri, məsulun maya dəyərinə daxil edilən məsrəflər və bu məsrəflərin dinamikası, onların tərkibində struktur dəyişikliyin məsrəflərə təsiri aiddir. Müəssisənin idarə etmə quruluşu və idarə etmə xərclərinin ümumi məsrəflərə təsir dərəcəsi, müəssisənin törəmə təşkilatlarla idarə etmə forması və onlar arasında qarşılıqlı münasibətin qurulması, təsərrüfatdaxili nəzarətin quruluşu, aparılma metodikası, nəticələrin icrasından, əldə olunacaq səmərə, əmək haqqı sistemi və onların istehsal prosesinin səmərəliliyinə təsiri də audit yoxlama-ekspertizasının planlaşdırılmasında nəzərə alınmalıdır.

Auditor ilkin informasiyaların toplanmasını yuxarıda qeyd olunan bu və ya digər məsələnin həlli istiqamətində aparmalıdır. Belə olduqda audit yoxlama-ekspertizasının nəzərdə tutulan plan-tədbirləri əsaslı və məntiqi olacaqdır. Bu ilkin məlumatlara əsasən auditor bir sıra prinsipial məsələlərin həllində qərar vermək iqtidarında olur. Yani auditorun nəzərdə tutulan yoxlama-ekspertiza işinin yerinə yetirilməsi imkanları müəyyənləşdirilir. Digər tərəfdən auditor yoxlama-ekspertiza işlərində nə dərəcədə riskli olmasını qətiləşdirir və nəhayət auditor yerinə yetirəcək iş və xidmətlərin dəyərini, qiymətini müəyyənləşdirir. Bütün bunlardan sonra auditor yoxlama-ekspertiza aparacağı müəssisə (sifarişçi) ilə iş və xidmətlər haqqında müvafiq müqavilə bağlamaq qərarına gələ bilər.Əks halda yoxlama-ekspertiza işlərində imtina etməli və onu əsaslandırmalı, sifarişçi təşkilatı isə bu haqqda rəsmi məlumatlandırmalıdır.

Auditor maliyyə hesabları üzrə rəqəmləri təhlil etməmişdən qabaq birinci növbədə müəssisənin bir saylı hesab olan balansın və onun xərc maddələrini iqtisadi məzmununu xarakterizə etməlidir. Müəssisənin balansı 2 hissədən ibarətdir. Bunlar aktiv və passiv hissələrdir. Müəssisə fəaliyyət göstərdikcə təsərrüfat əməliyyatlarının nəticələri öz əksini balansda tapır. Ona görədə balansın strukturunda baş veren dəyişikliklər təhlil edilməlidir.

Müəssisənin balansında onun nağd vəsaitləri və onların əmələgəlmə məbələri aşağıdakı 3 bölmə ilə qruplaşdırılır:

Aktivin birinci bölməsinə əsas vəsaitlər və s. dövriyyədənkənar aktivlər daxildir. Bura əsas vəsaitlər, uzun müddətli maliyyə qoyuluşları, başa çatmamış tikinti kapitalı, müəssisənin təsisçiləri ilə hesablaşmalar, icarəçilərlə hesablaşmalar və s. aiddir.

İkinci bölməyə ehtiyatlar və məsariflər aiddir. Həmin bölməyə bitməmiş istehsal,hazır məhsul,ticarət əlavəsi daxildir.

Üçüncü bölməyə pul vəsaitləri,hesablaşmalar və s. aktivlər daxildir.

Burada alınmış veksellər üzrə hesablaşmalar,büdcə ilə hesablaşmalar, yüklənmiş mallar və s. hesablaşmalar öz əksini tapır.

Balansın passiv hissəsi isə 2 bölmədən ibarətdir: birinci bölmədə xüsusi vəasitlərin mənbələri, ikinci bölmədə hesablaşmalar və s. passivlər əks etdirilir.

İndi isə balansın bölmələrini ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək və xarakterizə edək.

Əsas vəsaitlər və s.dövriyyədənkənar aktivlər bölməsinə, birinci növbədə, əsas vəsaitlər daxildir.Burada əsas vəsaitlər ilk dəyərlə əks etdirilir.

Bu bölmədə əsas vəsaitlərin köhnəlməsi də öz əksini tapır. Burada təhlil zamanı hesabat dövründə əsas vəsaitlərin ilk dəyəri və qalıq dəyəri üzrə kənarlaşmaları müəyyən etmək olar.Eyni zamanda, balansda öz əksini tapan köhnəlmə üzrə kənarlaşmaları müəyyən etmək üçün şərait yaranır.Bu bölməyə qeyri-maddi aktivlər də daxildir.Qeyri maddi-aktivlər də üç qiymətlə,yəni ilk dəyərlə, onların köhnəlməsi və qalıq dəyəri ilə öz əksini tapır.Bu göstəricilər üzrə kənarlaşmanın səbəbini təhlil etmək və ümumi şəkildə qeyri-maddi aktivlərin vəziyyətini öyrənmək olar.

Həmin bölmədə quraşdırılası avadanlıqlar da əks etdirilir.Qeyd etdiyimiz balans maddəsi üzrə də kənarlaşmanı müəyyən etmək , yəni ilin əvvəlinə və sonuna vəziyyətini öyrənmək vacibdir.Burada kənarlaşma avadanlıqların alınması və onların quraşdırılması ilə əlaqədardır.Bölmədə həmçinin başa çatdırılmayan kapital qoyuluşları daəks etdirilir.Balansın bu maddəsini yoxladıqda kapital qoyuluşunun vəziyyəti,obyeklərin istismara verilməsi və digər məsələlər nəzərə alınmalıdır.Balansın aktiv hissəsinin birinci bölməsində uzunmüddətli maliyyə qoyulaşları da göstərilir.Bu balans maddəsi uzunmüddətli maliyyə qoyulaşları ilə əlaqədar olan amillər üzrə nəzərdən keçirilməlidir.Birinci bölmədə təsisçilərlə hesablaşmalar öz əksini tapır.Ola bilərki, tsisçilərlə hesabat dövrü ərzində bir neçə əməliyyat baş vermişdir. Həmin əməliyyatlara qiymət vermək üçün balansın həmin maddəsi nəzərdən keçirilməlidir.

Birinci bölməyə yekun vurduqda ilin əvvəlinə olan vəziyyət ilin sonuna olan vəziyyətlə müqayisə edilməli və diqqəti cəlb edən məsələlər auditorun qeydiyyatında öz əksini tapmalıdır.

Balansın aktiv hissəsinin ikinci bölməsində ehtiyatlar və məsariflər əks etdirilir.Burada birinci növbədə istehsal ehtiyatları öz əksini tapır. İstehsal ehtiyatları hesabat dövrü ərzində həm arta, həm də azala bilər.Onların artması yeni ehtiyatların müəssisəyə daxil olması ilə əlaqədar olur. İstehsal ehtiyatları daxil olan kimi onlar istehsal prosesinə cəlb edilirlər. Bu iki göstəricinin müqayisəsi müəyyən nəticəyə gəlməyə imkan verir.

Həmin bölmədə böyüməkdə və kökəlməkdə olan mal-qara da əks etdirilir. Həmin maddədə ilin əvvəlinə və sonuna kənarlaşma müşahidə edilərsə, onun səbəbi öyrənilməlidir. Balansın aktiv hissəsinin ikinci bölməsində həmçinin azqiymətli və tezköhnələn əşyalar göstərilir. Bunlar balansda qalıq dəyərində öz əksini tapır. Eyni zamanda bu bölmədə azqiymətli və tez köhnələn əşyaların köhnəlinməsi də əks etdirilir. Deməli, ilk dəyərdən köhnəlmə üzrə məbləğ çıxılırsa, nəticə qalıq dəyərinə bərabər olmalıdır.

Müəssisənin bitməmiş istehsalı da balansın ikinci bölməsində əks etdirilir.

Balan maddəsinin bu hissəsində kənarlaşma baş verdikdə onun səbəbi öyrənilməlidir. Yalnız səbəbi öyrənildikdən sonra bitməmiş istehsalın qiymət vermək olar. Balansın aktiv hissəsinin ikinci bölməsində gələcək dövrün xərcləri də əks etdirilir. Gələcək dövrün xərcləri bir növ nuzamlayıcı xarakter daşıyır.Çünki, müəyyən xərclər birbaşa istehsala daxil edilə bilmir.Ona görə ki, onlar gələcək əməliyyatlarla bağlıdır.Bu balans maddəsi xərclərin nizamlanmasına xidmət göstərir.Balansın bu bölməsində hazır məhsul da öz əksini tapır.Hesabat dövründə balansın bu maddəsi artırsa,bu məhsul istehsalının plana qarşı artması ilə əlaqədardır.Bundan başqa,balans maddəsində qalıqların artmasına inflyasiya da təsir göstərir.Balansın bu maddəsi artarsa,deməli,müəssisə müxtəlif səbəblərə görə öz məhsulunu sata bilmir. Balansın bu maddəsinin azalması da bir sıra səbəblərlə bağlıdır.normal Əgər məhsul istehsalı azalırsa,onun ilkin satışı normal vəziyyətdə davam edirsə,hazır məhsulun dəyəri azalmalıdır.Bölmədə ticarət əlavəsi də ayrıca olaraq əks etdirilir.Həmin əlavələr də müxtəlif səbəblərə görə dəyişə bilər.Alınmış material qiymətliləri üzrə əlavə dəyər vergisi də balansın bu bölməsində əks etdirilir.Burada əlvə dəyər vergisi alınmış material qiymətliləri üzrə müəyyən edilir.Bölmənin sonuncu balans maddəsi sair ehtiyatlar və məsriflərdən ibarətdir. Yuxarıda əks etdirilən balans maddələrindən öz əksini tapa bilməyən sair istehsal ehtiyatları və məsariflər bu maddədə göstərilir.

Beləliklə,bu bölməyə ümumi şəkildə qiymət verməklə, ayrı-ayrı balans maddələrinin dəyişməsini öyrənmək olar.

Balansin aktiv hissəsinin üçüncü bölməsi pul vəsaitləri,hesablaşmalar və s. aktivlərdir.Bölmədə birinci olaraq yüklənmiş malların dəyəri əks etdirilir.Bu balans maddəsi üzrə hesabat dövrü ərzində məbləğ artarsa,bunun müsbət qiymətləndirmək olmaz.Eyni zamanda, təhlil aparmadan məbləğin çoxalmasına görə də onu mənfi hal hesab etmək düzgün deyildir.Bu bölmədə debitorlarla hesablaşmalar da əks etdirilir.Bu zaman debitorların istiqaməti nəzərə alınır.Belə ki,mallara,iş və xidmətlərə görə debitorların artması müsbət hal deyil.Çünki,istər işə,istərsə də xidmətə görə debitor yaranıbsa, o, vaxtında ödənilməlidir.Bu bölmədə alınmış veksellər üzrə də debitorlar öz əksini tapır.Veksellər üzrə mabləğin dəyişməsinin səbəbi öyrənilməli və vəziyyət qiymətləndirilməlidir.

Balansın bu bölməsində büdcə ilə hesablaşmalarla yanaşı,sair debitorlar da göstərilir.Müəssisə öz fəaliyyətində müxtəlif təşkilatlarla əlaqədə olur.Bu əlaqələr debitor hesabı ilə nizamlanır.Mal satan və podratçılara verilmiş avanslar da həmin bölmədə əks etdirlir.Bu balans maddəsinin kənarlaşması kəskin xarakter daşıyarsa, onun səbəbi öyrənilməlidir.Daha doğrusu, balansın bu maddəsi malsatan və podratçılara verilmiş avanslar üzərində nəzarət funksiyasını daşıyır.

Təhlil zamanı diqqəti cəlb edən balans maddələrindən biri də pul vəsaitləridir. Pul vəsaitləri balansın üçüncü bölməsində əks etdirilir və aşağıdakı qruplara bölünür:

-kassa(xəzinə);

-hesablaşma hesabı;

-valyuta hesabı;

-sair pul vəsaitləri.

Xərc maddələrinin ayrı-ayrılıqda balansda əks etdirilməsi vəziyyətə operativ surətdə nəzarət etmək imkanı yaradır. Bu balans maddələri üzrə kənarlaşmalar dərhal öyrənilməlidir. təsərrüfat ilini zərərlə başa vurursa, hesabat ilində də bu, zərər kimi balans maddəsində göstərilir.

Beləliklə, balansın aktivi yuxarıda sadaladığımız balans maddələrindən ibarət olaraq əməliyyatları xarakterizə edir.

Balansın passivinə gəldikdə, o, iki hissədən ibarətdir. Birinci bölmə xüsusi vəsaitlərin mənbələri hesab edilir. Bura aşağıdakilar daxildir:

Nizamnamə kapitalı-həmin bölmədə dövlət müəssisələri üzrə xüsusi döbvriyyə vəsaitləri öz əksini tapır. Nizamnamə fondu üzrə xüsusi dövriyyə vəsatini müəyyən etmək üçün bu balans maddəsinin üzərinə əsas fondların köhnəlməsi əlavə edilir, sonra isə əsas vəsitlərin ilk dəyəri həmin məbləğdən çıxılır. Bölmədə əlavə kapital, ehtiyat kapitalı, yığım fondları, sosial sfera fondları, keçmiş illnərdə bölüşdürülməmiş mənfəət da öz əksini tapır. Həmin maddələrdən əlavə, bu bölmədə məqsədli maliyyələşmələr də əks etdirilir. Məqsədli maliyyələşmələr müəyyən tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün verilir.Burada kənarlaşma iki amil üzrə baş verə bilər: birincisi. yeni maliyyə vəsaitinin alınması, ikincisi isə mənbə hesabına xərclənən vəsaitlərin silinməsi.

Balansın passivinin birinci bölməsində həmçinin icarə öhdəlikləri ilə yanaşı mənfəət də öz əksini tapır.Burada mənfəət aşağıdakı hissələrə bölünür:

-hesabat ili dövründə yaranan mənfəət;

-hesabat ilində bölüş dürülməmiş mənfəət;

-istifadə edilmiş mənfəət.

Balansın passivinin ikinci bölməsində hesablaşmalar və sair passivlər əks etdirilir.Bura uzunmüddətli bank kreditləri, uzunmüddətli borclar, qısamüddətli bank kreditləri, işçilər üçün bank kreditləri, qısamüddətli borclar daxildir.Həmin bölmədə eyni zamanda kreditorlarla hesablaşmalar da əks etdirilir.Bunlar aşağıdakı qruplara bölünür:

-mallara, iş və xidmətlərə görə hesablaşmalar;

-verilmiş seksellər üzrə hesablaşmalar;

-əmək ödənişləri üzrə hesablaşmalar;

-sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar;

-əmlak və şəxsi sığorta üzrə hesablaşmalar;

-törəmə müəssisələrlə hesablaşmalar;

-büdcədənkənar ödənişlər ;

-büdcə ilə hesablaşmalar;

-sair kreditorlar.

Müşahidələr göstərir ki, balansın hər xərc maddəsinin özünəməxsus iqtisadi məzmunu var.Məzmuna uyğun olaraq bu balans maddələrində kənarlaşma baş verərsə, o, auditor tərəfindən ətraflı öyrənilməlidir.Bu bölmədə. Həmçinin alıcı və sifarişçilərdən alınmış avanslar, təsisçilərlə hesablaşmalar,gələcək dövrün gəlirləri. Qarşıdakı xərclər və odəmələr üçün ehtiyatlar, şübhəli borclar üçün ehtiyatlar, sair qısamüddətli passivlər əks etdirilir. Göründüyü kimi, müəssisənin fəaliyyəti ilə bağlı olan əsas məsələlər həmin bölmədə öz əksini tapır. Belə bir təhlildən sonra balansın maddələri üzrə aktiv öz mənbəyi ilə, yəni passivlə müqayisə edilə bilər. Bunları aşağıdakı istiqamətdə nəzərdən keçirmək olar:

Birinci növbədə, əsas vəsaitlərin dəyəri diqqəti cəlb etməlidir. Məlumdur ki, əsas fondların mənbəyi nizamnamə fondu hesab edilir. Bu iki balans maddəsi əlaqəli olduğu üçün onlar eyni vaxtda, yəni paralel olaraq yoxlanılmalıdır. Əsas göstəricilərdən biri də mənfəət göstəricisidir. Bir qayda olaraq balansda həm mənfəət əks etdirilir, həm də onun istifadəsi göstərilir. Balansda həm kreditorlar, həm də debitorlar əks etdirilir. Bu da müəssisənin həmin sahəsindəki fəsliyyətinə qiymət vermək üçün imkan yaradır, yəni kreditor artdıqda, müəssisənin ödəniş qabiliyyətinin aşağı səviyyədə olması haqqında rəy yaradır. Debitor artdıqda isə bu, alıcı təşkilatların maliyyə vəziyyəti barədə təsəvvür yaradır.

Məsrəflərin bölüşdürülməsində müəyyən kənarlaşmaya yol verilməsi maya dəyərinin, rentabelliyin təhrif edilməsinə səbəb olur. Əksər hallarda bitməmiş istehsal üzrə məsafirlərin düzgün bölüşdürülməməsi göstəricilərin düzgünlüyünü təmin edə bilmir. Ona görə də audit yoxlamasında maliyyə hesabatları ekspertiza edilməmişdən əvvəl qeyd etdiyimiz prinsiplər nəzərə alınmalı, diqqətdən keçirilməli və audit yaddaşı bir daha möhkəmləndirilməlidir. Bundan sonra müəssisənin balansının analitik təhlili aparılmalıdır və audit-yoxlama strategiyası seçilməlidir.

Audit yoxlama-ekspertiza işlərinin planlaşdırılmasının son mərhələsi yoxlama-ekspertiza işlərinin aparılmasına dair proqramın tərtib edilməsidir. Audit yoxlama-ekspertizasının plan-proqramı sifrişçinin ilkin iqtisadi informasiyalarının anlitik təhlili əsasında tərtib olunmuş hərəkət tədbiridir.Yəni auditor qəti əmin olmalıdır ki, sifarişçi ilə razılaşma əsasında yoxlama –ekspertiza işini haradan başlayıb və harada qurtarmalıdır.

Bütün hallarda tematik yoxlama proqramı ümumi audit yoxlama –ekspertizasının yoxlama proqramının tərkib hissəsi sayılır və ümumi proqramın əsas məqsədlərinin icrasına yönəldilir.Auditor yoxlama-ekspertizanın gedişatı zamanı proqramda nəzərdə tutulmayan hallarla rastlaşarsa, onları nəzərətdən keçirərək əvvəlcədən tərtib edilmiş proqrama daxil etməlidir.Audit yoxlama-ekspertizasınaq dair tərtib edilmiş proqramın bir növü test xarakteri daşımaqla, audit proseduruna nəzarət etmək və bütövlükdə audit olunan subyektin təsərrüfat –maliyyə əməliyyatının hamsını tədqiqata cəlbetmək məqsədini daşıyır.Audit yoxlama-ekspertizasına dair tərtib olunan proqramın təxmini forması aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilir:

Audit yoxlama-ekspertizasına dair proqram

Sifarişçi təsərrüfat subyektinin adı və ünvanı;

Auditin əhatə etdiyi dövr;

Auditin başlanması və tamamlanması;

Auditor qrupunun rəhbəri;

Auditor qrupunun tərkibi.