Audit FƏNNİ ÜZRƏ proqram
Yüklə 0,95 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mövzu 11. Maliyyə nəticələrinin auditi. P L A N Maliyyə nəticələrinin auditinin məqsəd və vəzifələri.
- Maliyyə nəticələri və onların istifadəsi haqqında hesabatın auditi. Mənfəətin bölüşdürülməsinin və zərərin silinməsinin qanunauyğunluğunun yoxlanılması.
- MÖVZU 12. Kapitalların (fondların) və ehtiyatların auditi. P L A N 1. Kapitalların (fondların) və ehtiyatların auditinin məqsəd və vəzifələri.
- 4. Nizamnamə kapitalının formalaşmasının auditi. 5. Əlavə kapitalın auditi. Ehtiyat kapitalının auditi.
ƏDƏBİYYAT.
Mövzu 11. Maliyyə nəticələrinin auditi. P L A N
Müəssisə və təşkilatların maliyyə nəticəsini xarakterizə əsas göstəricilər mənfəət və rentabellikdir. Onlar universal göstəricilər olmaqla, hər bir müəssisə və təşkilatın səmərəli fəaliyyətini xarakterizə edən yekun göstərici hesab edilir. Mənfəət və rentabellik göstəricisi o qədər zəngin və çoxşaxəli təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrini özündə əks etdirir ki, ona yalnız bir göstərici kimi yanaşmaq mümkün deyil. Qeyd ermək lazımdır ki, mənfəət göstəricisi ilə ynaşı, rentabellik göstəricisi də müəssisənin nəticə yekun göstəricisi hesab edilir. Rentabellik , həmçinin müəssisənin effektli fəaliyyətini və onun cərəncamında olan resurslardan məqsədyönlü istifadə edilməsini xarakterizə edən maliyyə göstəricisidir. Maliyyə nəticələri auditinin normativ hüquqi bazası dedikdə, bu həddə qüvvədə olan Azərbaycan Respublikasının qanunverci normativ hüquqi aktları başa düşülür. Bura daxildir: “Azərbaycan Respublikasında hüquqi şəxslərin mənfəətindən və gəlirlərin ayrı-ayrı növlərindən vergil ər haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu (1992-ci il) və bu Qanuna edilən dəyişikliklər və əlavələr, “Aksizlər haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu və bu qanuna edilən dəyişikliklər və əlavələr edilməsi barədə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 13 yanvar 1993-cü il tarixli 452 ssaylı qərarı, “Müəssisə və təşkilatların mənfəət vergisi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu , Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi , həmçinin Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin qərarları və aidiyyatı üzrə ayrı-aytı nazirliklərin təlimatları. Müəssisələrdə məhsul satışı göstəriciləri bilavasitə satış faktının yaranması, yəni satılan əmlak üzərində mülkiyyət hüququnun satıcıdan alıcıya keçməsi vaxtı hesab olunur. Məhsulların (iş və xidmətlərin) və malların satışından məfəət (zərər) Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən olunmuş vergilər digər məcburi ödənişlər nəzərə alınmadan qüvvədə olan qiymətlərlə məhsulların (iş və xidmətlərin) satışından gələn gəlirə onlar və satışına çəkilən xərclər arasındakı fərq kimi müəyyən edilir. “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununda müəyyən edildiyinə görə müəssisələrdə satışından gəlirin müəyyən edilməsinin aşağıdakı formaları müəyyən olunmuşdur: 1. Satışdan gələn gəlir müəssisənin təsərrüfat xüsusiyyətlərindən və bağlanmış müqavilənin şərtlərindən asılı olaraq ya satılmış (yəni nağdsız hesablaşma zamanı cari hesabına ödəniş sənədləri əsasında daxil olan məbləğlər üzrə və ya nağd hesablaşma zamanı müəssisənin kassasına daxil plan məbləğlər üzrə) dəyəri ödənilmiş məhsullara,işlərə, xidmətlərə görə; 2. Yüklənib alıcılara göndərilmiş məhsullara, mallara, təhvil verilmiş işlərə, görülmüş xidmətlərə görə ödəniş sənədləri alıcıya (sifarişçiyə) təqdim edildikdə müəyyən edilir. Hesabat ilində aşkar edilmiş, lakin keçmiş illərin əməliyyatlarına aid olan mənfəət, yaxud zərər hesabat ilinin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə daxil edilir. Məhsulsatışı ilə əlaqədar auditor 601 № - li “Məhsul (iş, xidmət) satışı”, 204 № - li “Hazır məhsul”, 221 № - li “Kassa”, 223 № - li “Hesablaşma hesabı”, 211 № - li “Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar”, 443 № - li “Alınmış avanslar üzrə hesablaşmalar” hesabında əks olunmuş mühasibat uçotu əməliyyatları ətraflı yoxlamalıdır. Məhsul satışı göstəricilərinin audit yoxlamasında bilavasitə satışla əlaqədar olan kommersiya xərclərinin uçotda əks olunması da yoxlanılmalıdır. Kommersiya xərcləri məhsul satışı ilə əlaqədar sərf olunan xərclər olmaqla istehsal maya dəyəri ilə birlikdə hazır məhsulun tam maya dəyərini təşkil edir. Burada auditor xüsusilə mühasibat uçotu yazılışında əks olunmuş göstəricilərin kommersiya xərclərinə aid edilməsinin düzgünlüyünü müəyyən etməlidir. Kommersiya xərcləri mühasibat uçotunun hesablar planında 711 № - li “Kommersiya xərcləri” hesabında əks olunur. Bu hesabda əsasən hazır məhsul anbarlarında taralara və hazır məhsulun qablaşdırılmasına, məhsulun göndərilmə stansiaylarına çatdırılmasına, avtomaşınlara, vaqonlara, gəminlərə və digər nəqliyyat vasitələrinə yüklənməsinə, satış təşkilatlarına və digər vasitəçi təşkilatlara ödənilən komissiyon rüsunlarına, reklamlara və s. bu kimi işlərə çəkilən xərclər əks etdirilir. Auditor 711 № - li “Kommersiya xərcləri” hesabı üzrə ilkin hesablaşma ödəniş sənədlərinin və uçot yazılışlarını nəzərdən keçirib, müqayisə etməklə analitik uçot göstəricilərinin düzgün əks olunmasını müəyyən etməli və həmin xərclərin satılmış məhsullar üzrə düzgün əks olunmasını müəyyənləşdirməlidir. Auditor məhsul satışı ilə əlaqədar əlavə dəyər vergisi və maliyyə nəticəsinin düzgün müəyyən edilməsini yoxlamalıdır. Yoxlama nəticəsində ƏDV üzrə düzgün hesablanmama halları müəyyən edilərsə, onun səbəbləri müəyyən olunmalı və buraxılan nöqsan və səhv düzəldilməlidir. Sərbəst bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar olaraq mənfəətin rolu daha da artmaqla, müəssisələrin və dövlətin iqtisadi marağının əsas hərəkətverici qüvvəsi kimi özünü göstərir. Müəssisələrin iqtisadi marağı bilavasitə mənfəət əsasında qurulmaqla onun iqtisadi və sosial inkişafının əsasını təşkil edir. Bütün göstərilənlərlə əlaqədar olaraq müəssisənin təsərrüfat – maliyyə əməliyyatlarının maliyyə nəticələrinin formalaşması və onun istifadə olunması ilə əlaqədar olan məsələlərin yoxlanılmasında əsas vəzifə onun düzgün müəyyən olunması və hesablanaraq dövlət büdcəsinə ödəmələrin mövcud olan qanunvericiliyə uyğun icra olunmasını müəyyən etməkdən ibarətdin. Bununla yanaşı mənfəətin düzgün bölüşdürülməsi, fondların yaradılması, dividentlərin ödənilməsi və göstəricilərin müəyyənləşdirilməsinə diqqət yetirməlidir. Hər bir müəssisənin hesabat dövrünün son maliyyə nəticələri (mənfəət və zərər) onun məhsul (iş, xidmət) satışı və digər əmtəə-material qiymətlilərinin (əsas vəsaitlər, qeyri-maddi aktivlər və s.) müvcud olan qiymətlərlə daxil olan pul vəsaiti məbləğindən, əlavə dəyər vergisi daxil olmaqla, müəyyən olunmuş vergilər, aksizlər, onların istehsalı və satışa sərf olunmuş məsrəflərin çıxılması nəticəsində müəyyənləşdirilir. İxrac əməliyyatları ilə məşğul olan müəssisələrin mənfəəti hesablanarkən məhsul satışından (iş, xidməti) daxil olan pul vəsaiti məbləğindən ixrac üçün müəyyən olunmuş tariflər çıxılmalıdır. Yekun maliyyə nəticələri hesablanarkən qeyri-satış əməliyyatlarından daxil olan vəsaitlər də nəzərə alınmalıdır. Məhsul satışından (iş, xidmət) daxil olan pul vəsaitinin uçotda əks olunması vaxt müəssisənin uçot siyasətində müəyyən olunmuş qayda üzrə icra olunmalıdır. Belə ki, məhsul satışından daxil olan pul vəsaiti, alıcıya məhsul yükləndiyi tarixdən hesablaşma sənədlərinin alıcıya təqdim olunması vaxt və ya yüklənmiş məhsulun, yerinə yetirilmiş işlər və xidmətlərin dəyərinin müəssisənin hesablaşma hesabına daxil olması ilə müəyyən olunur. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, göstərilən formaların hansı istifadə olunarsa həmin forma daimi xarakterdə bir neçə il ərzində tətbiq olumalıdır. Onu da qeyd edək ki, birinci hesablaşma forması beynəlxalq mühasibat uçotu standartlarda qəbul olunmuş və hazırda dünyanın əsas inkişaf etmiş ölkələrində həmin forma geniş şəkildə istifadə olunur. Mənfəətin formalaşmasının audit yoxlamasında auditor üçün əhəmiyyətsiz məsələlər olmalıdır, bu məsələ ilə əlaqədar olan hər bir nöqsan və çatışmazlığın müəyyən olunmasının böyük əhəmiyyəti vardır. Sifarişçi müəssisə üçün buraxılan səhvlərin müəyyən olunub, aradan qaldırılması, onların düzəldilməsi çox vacibdir. Nəzərə almaq lazımdır ki, audit dövründə buraxılmış nöqsanlar düzəldilmədikdə, müəssisə mənfəətin azaldılması və sair hallar vergi yoxlayıcılar tərfindən müəyyən edilir və bu isə böyük məbləğdə cərimələrin tutulmasına və digər qanunvericiliyin pozulması hallarına səbəb olur. Yuxarıda qeyd edilənlərlə əlaqədar olaraq yoxlama dövründə auditor aşağdakılara fikir verməlidir.
Aditor yoxlama apardığı dövrdə maliyyə nəticələri ilə əlaqədar olan aşağıdakı əsas göstərici və mənbələri yoxlamalıdır: - məhsul (iş, xidmət) satışından; - əsas vəsaitlərin və digər əmlakın satışından; - qeyri satış əməliyyatlarından; Məhsul (iş, xidmət) satışı üzrə hesablaşma sənədləri ödənilməsi üçün alıcıya təqdim olduqca, orada əsas olunmuş məbləğlər 601 № - li “Məhsul (iş, xidmət) satışı” hesabının kreditində 211 № - li “Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar” hesabının debitində əks olunur. Eyni zamanda alıcıya yüklənmiş məhsulun maya dəyəri 204 № - li “Hazır məhsul”, 205 № - li “Mallar”, 202 № - li “İstehsalat məsrəfləri”, və başqa hesabların kreditindən 601 № - li “Məhsul (iş, xidmət) satışı” hesabının debitinə silinir. Məhsul satışından əldə edilən nəticələr hər ay 601 № - li “Məhsul (iş, xidmət) satışı” hesabından 801 № - li “Mənfəət və zərər” hesabına silinir. Müəssisəyə məxsus olan əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları (ləğvi, silinməsi, əvəzsiz olaraq verilməsi və s.) əməliyyatları haqqında məlumatlar və onların satışından maliyyə nəticələrini müəyyənləşdirmək üçün 601 № - li “Satış” hesabı nəzərdə tutulmuşdur. 601 № - li “Satış” hesabının debetində xaric olmuş əsas vəsaitlərin ilk dəyəri, həmçinin əsas vəsaitlərin xaric olması (binaların, qurğuların, avadanlıqların sökülməsi və s.) ilə əlaqədar xərclər də əks etdirilir. 601 № - li “Satış” hesabının kreditində xaric olmuş əsas vəsait obyektlərinə xaricolma vaxtınadək hesablanmış köhnəlmə məbləği və onun silinməsi ilə əlaqədar mümkün istifadə yaxud satış qiymətlərilə daxil olmuş material qiymətlilərinin dəyəri əks etdirilir. Əmlakın satılmasından əldə edilən pul məbləği yeni satılan əsas vəsaitlər üçün müəssisəyə çatası məbləğ 601 № - li “Satış” hesabının kreditində “Müxtəlif debutor və kreditorlarla hesablaşmalar” hesabının debetində əks etdirilir. 601 № - li “Satış” hesabı üzrə debet (zərər) yaxud kredit (gəlir) qalığı cari hesabat dövründə 801 № - li “Mənfəət və zərər” hesabına, əvəzsiz olaraq verilməsi hallarında isə müəssisənin xüsusi vəsaitlərini uçota alan hesablara silinir. Qeyri-satış əməliyyatlarından daxil olan vəsaitlərin mühasibat uçotunda düzgün əks olunmasını müəyyən etmək üçün 801 № - li “Mənfəət və zərər” hesabının dövriyyə məbləğləri yoxlanmalıdır. Auditor xatırlamalıdır ki, qeyri-satış əməliyyatları üzrə mənfəət birgə fəaliyyətdə əldə olunan mənfəət, vəlyuta əməliyyatları üzrə məzənnə fərqindən gəlir, əmlakın kirayə verilməsindən, cərimələr və digər iddialar üzrə daxil olan mənfəətlər, tələb olunmayan kreditor borcları və vaxtı keçmiş depozitlərdən daxil olan vəsaitlər və s. daxildir. Auditor mənfəətin formalaşması əməliyyatlarının yoxlanmasının sonunda hesablar üzrə müxabirləşmələrin düzgün sxema üzrə aparılmasını müəyyənləşdirməlidir. Müəssisənin son maliyyə nəticəsinin formalaşmasına dair informasiyalar 801 № - li “Mənfəət və zərər” hesabında əks olunur. Bu hesabın debetində müəssisənin zərəri, kreditində isə mənfəəti əks etdirilir. Hesabın debet və kredit dövriyyələrinin müqayisəsi hesabat dövrünün son maliyyə nəticəsini göstərir. Auditor mənfəətinin təyinatı üzrə istifadə olunmasını Azərbaycan Resapublikasının Vergi məcəlləsi, respublika hökümətinin formativ sənədləri, Azərbaycan Resapublikası Maliyyə Nazirliyi və müəssisənin təsisedicisənədləri əsasında aparılır. Müəssisələrdə hesabat dövrünün balans mənfəəti (zərər) və onun istifadəsi balansda ayrıca əks etdirilir. Balansın passivində alınmış mənfəət və onun avans olaraq istifadəsi, bölüşdürülməmiş mənfəət, balansın aktivində isə faktiki alınmış zərər göstərilir. Balansın yekununa ancaq hesabat ilinin və keçmiş illərin ödənilməmiş zərəri və bölüşdürülməmiş mənfəəti daxil edilir. Hesabat ilinin mənfəətinin həmin il ərzində istifadə olunması haqqında məlumatlarıümumiləşdirmək üçün mühasibat uçotu hesablar planında “Mənfəətin ifadəsi” hesabı nəzərdə tutulmuşdur. Hesabat ilinin sonunda illik mühasibat hesabatl tərtib edilən dövrdə bu hesab bağlanır. Yəni “Mənfəətin ifadəsi” hesabında toplanmış məbləğdən dekabr ayının sonunda həmin hesabın krediti üzrə yekun yazılışları aparılmaqla 801 № - li “Mənfəət və zərər” hesabının debetinə silinir. Auditor yoxlama aparakən əldə olunmuş mənfəətin istifadəsi ilə əlaqədar olaraq Baş kitabda, jurnal-orderlərdə, digər mühasibat uçotu yazılışlarında olan informasiyaları araşdırıb, təhlil etməklə yanaşı 2 № - li “Maliyyə nəticələri və onların istifadəsi haqqında hesabat” göstəricilərindən istifadə edilməlidir. Xüsusi ilə mənfəətdən büdcəyə ayırmalardan sonra ehtiyat kapitalı və fondlarına, yığım fonduna, xeyriyyə məqsədlərinə və digər məqsədlərə ayırmaların mövcud qanunvericiliyə uyğun müəyyən olunmasına diqqət verməlidir. Nəzərə alınmalıdır ki, büdcəyə vergilərlə əlaqədar olan ödəmələri təmin etdikdən sonra qalan mənfəət məbləğinin, əgər təsisedici sənədlərdə digər ayırmalar nəzərdə tutulmamışsa, müəssisələr mənfəətin istifadə olunması ətyinatını özləri müəyyən edirlər. Hesabat ilinin bölüşdürülməmiş mənfəətinin məbləği 801 № - li “Mənfəət və zərər” hesabı ilə müxabirləşdirilməklə dekabrın yekun dövriyyələri 343 № - li “Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)” hesabının kreditinə silinir. Hesabat ilinin zərər məbləği 801 № - li “Mənfəət və zərər” hesabı ilə müxabirləşdirilməklə, dekabrın yekun dövriyyələri ilə 343 № - li “Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)” hesabının debetinə silinir. Auditor mənfəətin təyinatı üzrə istifadə olunmasını yoxlayarkən müəssisənin mənfəətinin istifadə olunması, onun zərərlərinin bərpa olunması mənbələri, mənfəətin istifadəsində mülkiyyət sahiblərinin qərarlarının olması və həmin göstəricilərin mühasibat uçotu yazılışında düzgün əks olunmasına da diqqət verməlidir. Maliyyə nəticələri auditinin yekunlaşdırılması audit yoxlama-ekspertiza işinin yekun mərhələsi hesab edilməklə, nəticələrin qiymətləndirilməsi prosesi də hesab edilə bilər.Bu yekun mərhələdəauditor maliyyə nəticələri üztə baş vermiş təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarının qanunverici normativ hüquqi aktlara uyğun olaraq aparılmasına, mənfəətin əmələgəlməsi, onun formalaşmasına təsir edən başlıca və dolayı amillərin təsir dərəcəsinə, mənfəətdən vergi üzrə ödəmələr və mənfəətin azalmasına qiymət verməlidir. Maliyyə nəticələrinin uçota alınması və bu əməliyyatların yekun məllumatlarının maliyyə hesabatında düzgün əks etdirilməsi, mənfəət vergisinə dair bəyannəmələrin düzgün doldurulub vaxtında təhvil verilməsi təsərrüfatdaxili nəzarət sisteminin təşkilinin səmərəliliyinin əsas göstəricisi hesab edilir. Maliyyə nəticələri üzrə əməliyyatların audit nəticələrinin yekunlaşdırılmasının növbəti mərhələsi müəssisənin sərəncamında olan xalis mənfəətin müvafiq qaydada bölüşdürülüb istifadə edilməsinə dair yoxlama nəticələrinin rəsmiləşdirilməsidir. Burada diqqət mərkəzində duran əsas məsələlərdən biri də xalis mənfəətdən müəssisənin geniş təkrar istehsalına və işçilərin sosial-iqtisadi problemlərin həllinə yönəldilmiş maddi vəsaitlətin səmərəli istifadə edilməsidir. Auditor bu məsələyə dair yoxlama nəticələrini yekunlaşdıran zaman müəssisənin problemlərinin necə həll edilməsinə dair müqayisəli nəticələri rəsmiləşdirə bilər. Maliyyə nəticələri hazırlanan əməli təkliflər 2 istiqamətə yönəldilir: ishehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsi məqsədi ilə məsrəflərin azaldılması, yeni texnika və texnalogiyaların tətbiqi vasitəsi ilə mənfəətin artırılması yolları, digər tədbir isə istehsalın və satışın həcminin artırılması yolu ilə mənfətin kütləsinin artırılmasının təmin edilməsidir. ƏDƏBİYYAT.
MÖVZU 12. Kapitalların (fondların) və ehtiyatların auditi. P L A N 1. Kapitalların (fondların) və ehtiyatların auditinin məqsəd və vəzifələri. 2. Kapitalların (fondların) və ehtiyatların auditinin normativ hüquqi bazası. 3. Kapitalların (fondların) və ehtiyatların auditinin məlumat mənbələri. 4. Nizamnamə kapitalının formalaşmasının auditi. 5. Əlavə kapitalın auditi. Ehtiyat kapitalının auditi. 6. Bölüşdürülməmiş mənfəətin (ödənilməmiş zərərin) auditi. Qarşıdakı xərclərə və ödəmələrə ehtiyatların auditi. Məqsədli maliyyələşdirmələrin auditi. Auditin nəticələrinin yekunlaşdırılması Müəssisənin nizamnamə kapitalı pul vəsaitləri, əmlak, qeyri-maddi və başqa aktivlər Şəklində təsis sənədlərində müəyyən olunmuş miqdarda təsisçilərin qoyuluşları əsasında formalaşır. Yeni yaradılan müəssisənin nizamnamə kapitalına əmlak qoyuluşu üzrə əməliyyatların mühasibat uçotunda əks etdirilməsi qaydasını nəzərdən keçirməzdən əvvəl nizamnamə kapitalının əmlak qoyuluşu ilə formalaşdırılmasının bəzi xüsusiyyətlərinə diqqət yetirmək lazımdır. Təcrübədə daha çox məhdud məsuliyyətli müəssisə və səhmdar cəmiyyəti formasında yaradılmış müəssisələrə rast gəlindiyi üçün qanunvericiliyə müvafiq olaraq belə müəssisələrin nizamnamə kapitalına pay qoyuluşunu pul vəsaiti ilə yanaşı əmlak qoymaqla həyata keçirmək olar. Nizamnamə kapitalına qoyulan əmlak dəyər ifadəsində qiymətləndirilir. Müəssisənin nizamnamə kapitalına təsisçilərin üzvlük haqlarının ödənilməsinin doğruluğunu onun təsis sənədlərində yazılmış və 301 № - li “Nizamnamə kapitalı” hesabında əks olunan məbləğ ilə 534 № - li “Təsisçilərlə hesablaşmalar” hesabı üzrə borcon müqayisəsi yolu ilə yoxlanır. Qüvvədə olan qanunvericiliyə görə müəssisələrin nizamnamə kapitalı dəyişmir. Ancaq bəzi hallarda onun artırılmasına və ya azaldılmasına yol verilir. Xüsusən belə hallar müəssisəyə yeni iştirakçılar qəbul edəndə və ya onlar əldə etdikləri mənfəətin bir hissəsini nizamnamə kapitalının artırılmasına istiqamətləndirildikda yarana bilər. Müəssisənin nizamnamə kapitalının artırılması və ya azaldılması hallarında bu dəyişikliklər mütləq müəssisənin təsis sənədlərində öz əksini tapmalıdır. Ehtiyat kapital qüvvədə olan müvafiq qanunvericilik aktlarına və təsis sənədlərinə uyğun şəkildə təşkil edilir. Əgər müəssisənin təsis sənədlərində ehtiyat kapitalın yaradılması nəzərdə tutulmayıbsa, onda müəssisə onu yaratmaq hüququna malik deyildir. Müəssisələrdə əlavə kapital aşağıdakı mənbələrdən yaradılır: a) yenidən qiymətləndirmə nəticəsində əmlakın dəyərinin artması yolu ilə; b) digər müəssisələrdən və şəxslərdən əvəzsiz olaraq (eləcə də dövlət tərəfindən subsidiya şəklində) alınmış məbləğin mədaxil edilməsi yolu ilə; c) səhmdar cəmiyyətlərində səhmlərin əlavəemisiyası və ya nominal qiymətlərin artması yolu ilə, səhmlərin nominal dəyərindən yüksək qiymətə satılması zamanı onların satış qiymətilə nominal dəyəri arasındakı fərqdən yaranan məbləğ (emisiya gəliri) hesabına. Əlavə kapital haqqında məlumatların uçotu mühasibatda 335№ - li “Əlavə kapital” hesabında aparılır. Əlavə kapitalın yaranması və tamamlanması 335 № - li hesabın kreditində əks etdirilir. Bu vəsaitlər bir qayda olaraq silinmir. Onlardan istifadə olunması aşağıdakı hallarda debet yazılışı aparmaqla həyata keçirilir. a) müəssisənin əmlakının digər müəssisə və şəxslərə əvəzsiz olaraq verilməsi nəticəsində yaranan dəyərin ödənilməsinə yönəldilərkən; b) nizamnamə kapitalının artırılması yönəldilərkən; c) yenidən qiymətləndirmə zamanı əmlakın dəyərinin aşağı salınması zamanı yaranmış fərqin örtülməsinə yönəldilərkən; ç) müəssisənin təsisçiləri arasında bölüşdürülərkən. Müəssisələr müxtəlif təyinatlı xüsusi fondlar yarada bilərlər. Ümumiyyətlə, xüsusi təyinatlı fondların siyahısı və yaradılma qaydası təsis sənədləri və təsisçilərin qərarı ilə nizamlanır. Xüsusi təyinatlı fondlar müəssisənin sərəncamında qalan mənfəət hesabına, onun qəbul etdiyi uçot siyasətinə və təsis sənədlərinə (qərarına) əsasən yaranır. Yığım fondu təsisçilərin qərarı ilə müəssisənin istehsalının inkişafına, yeni istehsal qurğularının işə salınmasına və yeni əmlakın yaradılmasına maliyyə təminatı kimi toplanmış vəsaitlərdən ibarətdir. Sosial sahə fondu adı altında sosial sahənin inkişafına yönəldilən maliyyə vəsaitləri başa düşülür. Eləcə də müəssisənin digər müəssisə və şəxslərdən əvəzsiz olaraq aldığı sosial sahəyə aid olan əmlak da həmin fondun yaradılmasına yönəldilir. İstehlak fondu müəssisədə yeni əmlakın yaradılmasına səbəb olmayan tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün toplanmış maliyyə vəsaitlərindən ibarətdir. Bu fondun vəsaiti ancaq sosial vəziyyətin yaxşılaşdırılması tədbirlərinin həyata keçirilməsinə, müəssisənin işçilərinin maddi həvəsləndirilməsinə və bu kimi analoji məqsədlərə yönəldilir. Yuxarıda göstərilənləri əsas götürərək yoxlama zamanı aşağıdakıları dəqiqləşdirmək lazımdır: 1. müəssisənin nizamnamə kapitalı dəyişiklik olduğu halda, təsis sənədlərində dəyişikliyin vaxtında edilməsi; 2. xüsusi təyinatlı fondların yaradılmasının qanunliyi və onların hesablanmasının düzgünlüyü; 3. istehlak fondunun xərclənməsinin düzgünlüyü və əsaslandırılması. Müəssisə istehlak fondunun vəsaitlərinin xərclənməsi smetasına və işdə bu və ya digər göstəricilərə görə mükafatlandırılması qaydaları haqqında əsasnaməyə malik olmalıdır. Büyün xərclər sənədlərlə təsdiq olunmalıdır; 4. 301 № - li “Nizamnamə” kapitalı, 331 № - li “Ehtiyat kapitalı”, 335 № - li “Əlavə kapital” və 343 № - li “Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)” hesabları üzrə analitik və sintetik uçotların aparılmasının düzgünlüyü; 5. yuxarıda göstərilən hesablar üzrə analitik və sintetik uçot qeydlarinin Baş kitab, balanms və mühasibat hesabatı formalarındakı qeydlərə uyğunluğu; 6. gələcək xərclərin məhsulu (işin xidmətini) maya dəyərinə bərabər miqdarda daxil edilməsi üçün qanunvericilikdə gələcək xərclər və ödənişlər ehtiyatları yaradılması nəzərdə tutlub: buraya işçilərin məzuniyyətlərinin ödənilməsi, iş stajına görə mükafatların ödənilməsi, əsas vəsaitlərin təmiri, avtomobil şinlərinin təmiri, şübhəli borclar üzrə ehtiyatlar və digər ehtiyatlar daxildir. Ehtiyatlar yaradılması üçün icbari şərt ondan ibarətdir ki, onların yaradılması qaydaları və miqdarı müəssisənin uçot siyasəti üzrə əmrdə öz əksini tapmalıdır. Bu ehtiyatların təyinatı üzrə xərcləndiyi də yoxlamaq lazımdır. Xüsusi təyinatlı fondlaın formalaşması üçün keçmiş illərin bölüşdürülməmiş mənfəətindən də istifadə etmək olar. Yaradılmış ehtiyatlar müəssisələrin uçot siyasəti üzrə əmrdə müəyyən olunmuş müddətdə uyğun olaraq inventorlaşdırılmalıdır. Artıq keçirilmiş məbləğlər kənarlaşdırılmalı, az köçürülmüş məbləğlər tamamlanmalıdır. Yoxlamada təmir fondları və əsas vəsaitlərin təmiri üzrə ehtiyatın istifadə olunmamış məbləğin uçotda düzgün əks etdirilməsinə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Təmir fondu tam istifadə olunmadıqda, onun qalığı növbəti ilə keçirilir. Təmir üzrə faktiki xərclərin cari ilin təmir fondunun ümumi məbləğində artığın 191 № - li “Gələcək dövrlərin xərcləri” hesabının debitində əks etdirilir və müəssisə tərəfindən gələn ilin təmir fonduna ayırmaların normativləri hazırlanarkən nəzərə alınır. Əsas vəsaitlərin təmiri üzrə qarşıdakı məsrəflərin ehtiyatlarının ilin axırına istifadə olunmamış məbləği məhsulun maya dəyərinin azaldılması ilə 202 № - li “İstehsalat məsrəfləri” hesabının debeti və 207 № - li “Digər ehtuyatlar” hesabının kredit üzrə əks etdirilir. Yoxlama zamanı bu ehtiyatların və onların miqdarının qəbul olunmuş uçot siyasətinə uyğun olaraq əsaslandırılmasına fikir vermək lazımdır. Həmin 207 № - li “Digər ehtiyatlar” hesabı üzrə sintetik və analitik uçotun aparılmasının düzgünlüyünü də yoxlamaq lazımdır. Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|