Audit FƏNNİ ÜZRƏ proqram
Yüklə 0,95 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MÖVZU 3. Auditor rəyləri. P L A N
- MÖVZU 4. Pul vəsaitlərinin auditi. P L A N 1. Pul vəsaitlərinin auditinin məqsəd və vəzifələri.
- 5.Bankda olan hesablaşma hesabı üzrə əməliyyatların auditi. 6.Valyuta hesabı üzrə əməliyyatların auditi.
ƏDƏBİYYAT.
MÖVZU 3. Auditor rəyləri. P L A N 1.Auditorrəylərinin mahiyyəti və növləri 2. Auditor rəylərinin məzmunu və quruluşu 3. Hesabata dair rəy verməkdən imtina şərtləri 4. Auditorun apardığı yoxlamanın nəticəsi haqqında iqtisadi subyektin hazırlanması qaydası Auditor rəyi – auditorun (auditor təşkilatının) inzası və möhürü ilə təsdiq olunmuş, audit aparılan təsərrüfat subyektinin maliyyə vəziyyətinə, maliyyə - təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə, illik mühasibat hesabatları maddələrinin doğruluğuna, mühasibat uçotunun ümumi vəziyyətinə verdiyi qiyməti əks etdirən və bütün hüquqi və fiziki şəxslər, dövlət hakimiyyəti və idarəetmə orqanları, habelə məhkəmə orqanları üçün hüquqi əhəmiyyəti olan rəsmi sənəddir. Yoxlanılan maliyyə məlumatları barədə fikrini müəyyənləşdirmək üçün auditor sübutları əsasında əldə edilmiş nəticələr auditor tərəfindən təhlil edilir və qiymətləndirilir. Auditin yekununda yoxlanılan hesabatlar haqqında aydın yazılı fikri özündə əks etdirən auditor tərtib edilir. Səlahiyyətli dövlət orqanının qərarına əsasən keçirilmiş yoxlamanın nəticələrini əks etdirən auditor rəyi AR-nın prosessual qanunvericiliyinə uyğun olaraq təyin edilmiş ekspertizanın rəyi ilə bərabər tutulur. AR-nın ərazisində fəaliyyət göstərən auditor təşkilatları və sərbəst auditorlar tərəfindən aparılan auditlər üzrə auditor rəyinin və onun növlərinin tərtib və tətbiq edilməsinin müvafiq qaydalarının müəyyən olunması məqsədi ilə AR-nın Milli Məclisinə və “Auditor xidməti haqqında” AR-nın Qamumuma uyğun olaraq “Maliyyə hesabatları üzrə auditor rəyi” beynəlxalq audit standartı əsasında “Auditor rəyləri” milli audit standartı hazırlanmışdır. Auditor rəyi aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir: 1. Auditi aparan sərbəst auditor (auditor təşkilatı) barədə məlumat; Auditor rəyinin bu bölməsində auditor yoxlamasının sərbəst auditor və ya auditorlar təşkilatı tərəfindən aparılması qeyd edilməklə, auditi aparan sərbəst auditorun soyadı (auditor təşkilatının) adı göstərilir. 2. Auditor rəyinin ünvanlandığı fiziki və hüquqi şəxslər barədə məlumat; Auditor rəyi sifarişçiyə - təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinə və ya sahiblərinə ünvanlanır. Auditor rəyində onun kimə ünvanlandığı dəqiq müəyyən edilir. Auditor rəyində əks olunmuş məlumatlardan kimlərin istifadə edə bilicəyi də göstərilə bilər. 3. Giriş. Girişdə auditi aparmış auditorun (auditorların) soyadı, lisenziyanın nömrəsi və tarixi, sifarişçi ilə bağlanmış müqavilələrin tərixi və nömrəsi, habelə yoxlama ilə əhatə olunmuş dövr göstərilir. Auditor rəyinin bu bölməsində yoxlanılan hesabatlar haqqında məlumatlar, bu hesabatların tərtib olunduğu tarix əkls etdirilir. Hesabatlar üzrə məsuliyyətin yoxlanılan müəssisənin rəhbərinin üzərinə, mühasibat (maliyyə) hesabatlarının audit nəticələrinə əsasən verilən rəyə görə isə məsuliyyətin auditorun üzərinə düşdüyü qeyd olunur. Auditor rəyinin giriş hissəsinin nümunəsi aşağıdakı kimi ola bilər: “Müqaviləyə əsasən Gəncə şərab – 2 müəssisəsinin 1 yanvar 2005-ci il tarixdən 1 sentyabr 2006-cı il tərixədək maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini əks etdirən rəyə əlavə edilən 50 səhifəlik mühasibat (maliyyə) hesabatlarının auditor yoxlamasını aparmışıq (aparmışam). Yoxlama 2 sentyabr 2006-cı il tarixdə başlayıb, 10 sentyabr 2006-cı il tarixdə başa çatdı. Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi-təsərrüfat subyektinin rahbərliyi məsuliyyət daşıyır.
Auditor yoxlaması zamanı auditor müəssisənin uçotundakı kənarlaşmaların və uyğunsuzluqların əhəmiyyətini qiymətləndirir. Səhvin əhəmiyyəti auditor tərəfindən yoxlama zamanı müəyyən edilir. Bu bölmədə aşağıdakılar şərh olunur: a) hesabatların əsasaını təşkil edən təsisedici materialların yoxlanması üsulu; b) hesabatların hazırlanmasında və təqdim edilməsində istifadə olunan uçotun metodologiyası; c) maliyyə (nühasibat) hesabatlarının hazırlanmasında sifarişçilər tərəfindən tətbiq edilən uçot prinsiplərinin qiymətləndirilməsi; ç) təqdim edilmiş maliyyə (nühasibat) hesablarının bütövlükdə qiymətləndirilməsi;
Hesab edirik (edirəm) ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticəsində rəy vermək üçün kifayət qədər auditor sübutu toplamışıq (toplamışam)”. 5. Təqdim olunan hesabatlara dair auditor rəyi. Auditor rəyi hesabatlar haqqında və onların bütün əhəmiyyətli göstəriciləri üzrə düzgünlüyünə, Azərbaycan Respublikasında hesabatların tərtibi qaydasına və uçot prinsiplərinə müvafiq olmasına dair auditor fikrini aydın əks etdirir. 6. Auditor rəyinin tarixi. Auditor tərəfindən yoxlanılmasının başa çatdığı gün auditor rəyinə tarix qoyulur. Auditor rəyinin imzalandığı gün onun tarixi hesab edilir. 7. Sərbəst auditorun (auditor təşkilatlarının) ünvanı. Auditor rəyində sərbəst auditorun (auditor təşkilatının) həqiqi yerləşdiyi ünvan yazılır. 8. Auditor rəyinin təsdiq edilməsi. Auditor yoxlaması başa çatdıqdan və auditor rəyi tam hazır olduqdan sonra sərbəst auditor onu imzalayır və möhürü ilə təsdiq edir. Auditor rəyi auditor təşkilatı tərəfindən aparıldıqda isə yoxlamada iştirak etmiş auditorlar və auditor təşkilatının rəhbəri auditor rəyini imzalayır, auditor təşkilatının möhürü ilə təsdiq edir. Rəy müsbət, şərti müsbət, mənfi ola bilərvə ya auditor mühasibat (maliyyə) hesabatı haqqında rəy verməkdən imtina edir və özünün nəticələrini başqa hesabat formasında rəsmiləşdirir. Şərti müsbət rəy təkmilləşdirilmiş və ya tamamlanmış da ola bilər. Şərtsiz müsbət rəy, auditorun fikrincə, aşağıdakıları birləşdirə bilər: 1. Auditor audit məqsədi üçün lazım olan bütün məlumatları və izahatları almışdır; 2. Təqdim olunan məlumat yoxlanılan təsərrüfat subyektinin həqiqi maliyyə vəziyyətini kifayət qədər əks etdirir; 3. Məlumatın yetərliliyi və düzgünlüyü üçün əhəmiyyətli olan bütün suallar üzrə tam informasiya mövcuddur; 4. Maliyyə sənədləri müəssisə tərəfindən qəbul olunmuş mühasibat uçotu sisteminə əsasən tərtib edilir və bu sistem özü mövcud qanunvericiliyin tələblərini ödəyir; 5. Hesabatlar həqiqi uçot məlumatları əsasında qurulur və heç bir ziddiyət təşkil etmir; 6. Hesabatlar təsdiq edilmiş formalar üzrə tərtib edilmişdir.
Əgər yoxlama zamanı auditorda yoxlanılan təsərrüfat subyektinin qəbul etdiyi qərarın düzgünlüyünə etiraz və ya şübhə yaranarsa, lakin auditora arqumentləşdirilmiş və inandırıcı əsaslar təqdim olunarsa, onda auditor öz rəyində həmin qərarı göstərməyə borclu deyil və belə hal müsbət rəyin şərtsiz olmasına təsir etmir. Auditor rəyi ona əlavə edilmiş izahatları özündə birləşdirisə, təkmilləşdirilmiş hesab olunur. Təkmilləşdirilmiş auditor rəyi özündə aşağıdakıları birləşdirə bilər: 1. Müəssisənin fasiləsiz fəaliyyətində inamsızlıq və qeyri-müəyyənlik problemlərini; 2. Yoxlama dövrü ərzində uçot prinsiplərini dəyişməsini; 3. Auditin nəticələrinə görə müəssisənin uçotunda lazımi düzəlişlərin aparılmasına, əgər bu düzəlişlər auditor rəyi tərtib olunanadək aparılmayıbsa; 4. AR-da qüvvədə olan uçot prinsiplərindən fərqlənən prinsiplərin təsvirini; 5. Başqa auditorların rəyindən istifadəyə dair izahatlar; 6. Əvvəlki auditor rəylərinə aid olan araşdırmaları. Standart bölmələrdə məlumatlara şərhlər, xüsusilə aşağıda göstərilənlər əlavə edildikdə, auditor rəyi tamamlanmış hesab olunur. 1. Əhəmiyyətli məlumatlara diqqət göstərilən əlavə bölmə; 2. Rüblük məlumatların və ya analitik uçotun olmaması üzrə lazımi göstəriş; 3. Yoxlanılan hesabatlar toplusuna daxil olan başqa məlumatların uyğunsuzluğu üzr. lazımi göstəriş; 4. Maliyyə (mühasibat) hesabatları və auditor rəyi üzrə məsuliyyətə dair əlavə göstəriş. İmzalanmış müqavilələrə, vergi üzrə borcların qiymətləndirilməsinə, məhkəmə proseslərinin nəticələrinə, malgöndərənlərin (podratçıların) xərcinin ödənilməsinin mümkünlüyünə aidiyyatı olan kifayət qədər qeyri-müəyyənlik mövcud olarsa, bunlar aydın və dolğun şəkildə hesabata əlavə edilmiş izahatda açıqlanmalıdır. Auditorlar auditor rəyindən istifadə edənlərin diqqətini mövcud qeyri-müəyyənliyə cəlb etmək məqsədi ilə bu izahatı auditor rəyinin sonunda ayrılmış əlavə bölmədə verməlidir. Rəy bu izahatlarla müsbət hesab edilir.
1. İnamsızlıq. İnamsızlığa səbəblər aşağıdakılar ola bilər: a) Auditor işlərin həcmində olan məhdudiyyət onunla əlaqədardır ki, auditor lazım olan bütün məlumat və izahatları ala bilmir (məsələn, hesabat qeyri-qənaətbəxş vəziyyətdə olmasına görə), lazım olan bütün audit prosedurlarını yerinə yetirmək imkanı olmur (məsələn, vaxt üzrə məhdudiyyət olmasına görə); b) Şəraitdən asılı olaraq nəticələrin düzgünlüyünə inamsızlıq (məsələn, mübahisəli vəziyyət, uzunmüddətli müqavilə və ya uzunmüddətli proqram, çoxvariantlı idarəetmə üsulu və s.). 2. İrad. Bu zaman auditorun mülahizəsi bir sıra sahələrdə yoxlanılan maliyyə məlumatları üzrə verilən nəticələrə zidd olur. İrada səbəblər aşağıdakılar ola bilər: a) Uçot sistemlərinin və ya üsullarının qəbul edilməməsi;
Əgər iradlar vardırsa, auditor ya təsdiqləyici qeydi ixtisar edir, ya da ondan imtina edir. Hər hansı dərəcədə inamsızlıq və ya iradın mövcudluğu şərtsiz müsbət rəydən imtina etmək üçün əsas verir. Rəyin növünün sonrakı seçilməsi inamsızlıq və ya iradın dərəcəsindən, yəni mühüm əhəmiyyət kəsb edib-etməməsindən asılıdır. İnamsızlıq və ya irad o vaxt mühüm əhəmiyyət kəsb edən hesab olunur ki, inamsızlıq və ya iradı yaradan amillərin maliyyə məlumatlarına təsir çox böyük olur, bu da işin real vəziyyətini bütövlükdə və ya əsaslı surətdə təhrif etməyə gətirib çıxarır. İnamsızlıq və ya irad o vaxt mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən hesab olunur ki, inamsızlıq və ya iradı yaradan amillərin maliyyə məlumatlarına təsir əhəmiyyətsiz dərəcədə olur. Mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən inamsızlığın və ya iradın mövcudluğu auditora əsas verir ki, şərti müsbət (məhdudlaşdırılmış) rəy versin. Mühüm əhəmiyyət kəsb edən inamsızlığın mövcudluğu mənfi rəy vermək üçün əsas verir. Mühüm əhəmiyyət kəsb edən iradın mövcudluğu isə rəy verməkdən imtina etməyə əsas sayılır. Auditor rəy verərkən şərtsiz müsbət rəydən fərqlənən bütün hallarda, onun mülahizələri ilə şərtləşdirilmiş bütün mövcud səbəblərə yəni, inamsızlıq və irada izahatlar verir. Bu məlumatlar rəyin ayrıca bölməsində verilmişdir ki, sonra rəy verilsin və ya rəydən imtina edilsin. Göstərilən halların daha geniş müzakirəsi lazım olduqda, həmin bölmədə başqa sənədlərə, sifarişçiyə auditor tərəfindən verilən ətraflı məlumatlara istinad etmək olar. Şərti müsbət rəy – məhdudiyyət olan rəydir. Məhdudiyyət bu və ya digər xüsusiyyətin və uyğunsuzluğun olmasını göstərmək lazım olduqda rəyə daxil edilir. Əgər məlumat qıtlığı və ya Azərbaycan Respublikasında qəbul edilmiş uçot prinsiplərindən kənarlaşmalar olarsa, rəy məhdudlaşdırılır. Məhdudlaşdırılmış rəy aşağıdakıları əks etdirir: 1. Azərbaycan Respublikasında qəbul edilmiş uçot prinsiplərindən kənarlaşmalara dair fikri; 2. Azərbaycan Respublikasında qüvvəsə olan uçot prinsiplərindən kənarlaşmalarla razılaşmamağa dair fikri; 3. Audit prosedurlarının məhdud həcmi haqqında fikri: 4. Yoxlanmamış hesabatlar üzrə auditor rəyinin verilməsinin qeyri – mümkünlüyü; 5. Məlumatların uyğun olmaması ilə əlaqədar olaraq hesabatların düzgünlüyünü təsdiq edə auditor rəyinin təqdim edilməsinin qeyri – mümkünlüyü. Auditor rəyində movcud şəraitdən asılı olaraq lazimi audit prosedurlarının yerinə yetirilməsinin qeyri – mümkünlüyü nəticəsində yaranan məlumatların çatışmazlığını təsvir etmək lazımdır. Bu, müxtəlif şəraitləsdə baç verə bilər. əsasa etibarı ilə bu, debitor borcunun təsdiq edilməsinin material ehtiyatlarının mövcudluğunun yoxlanılmasının, investisiyalar haqqında məlumat alınmasının qeyri – mümkünlüyüdür. Bu problemləri alternativ proseslər yolu ilə sübutedici məlumatlar toplamaqla həll etmək mümükündürsə, onda auditor bunu edir və auditor rəyinə məhdudiyyət qoyulmamaqla müsbət rəy verir.
Əgər rəyə etiraz mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən iradın mövcudluğu ilə əlaqədardırsa, auditor bu iradı konkret hallar üzrə rəsmiləşdirir yəni öz mülahizələrini əvvəldə verilmiş arqumentlər əsasında rəsmiləşdirir, belə hallar istina olduqda isə özünün faktlara əsaslanan mülahizələrini ifadə edir. Auditor tərəfindən yoxlama aparılarkən aşkar edilmiş pozuntular və kənarlaşmalar ayrıca hal kimi qeyd olunur və onlar auditor rəyi tərtib olunanadək aradan qaldırılır. Belə halda şərti müsbət rəy verilə bilər. Bunun üçün auditor qeyd edir ki, maliyyə vəziyyətinin göstəriciləri, onlarda aşkar olunmuş kənarlaşmalrın müvafiq tarixə (auditor rəyinin tərtib olunduğu tarixdən əvvəl) aradan qaldırılması nəzərə alınmaqla düzgündür. Auditor təqdim edilən arqumentlər əsasında mənfi rəy verirsə, o, rəyi gödtərən ifadələrdən istifadə etməklə tərtib edilir: “tələbləri təmin etmir”, “işin mövcud vəziyyətini təhrif edir”, “həqiqi təsəvvür yaratmır”, “müvafiq deyil”, “ziddiyyətlidir”. Auditor hesabatlara dair rəy verməkdən imtina edirsə, o gətirilmiş arqu-mentlən əsasında işin vəziyyəti haqqında rəy hazırlamağın mümkün olmadığını göstərir.
Auditin nəticələri üzrə təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinə auditorun yazılı məlumatı auditor fəaliyyətinin reqlamentləşdirilməsi üçün hazırlanır. Məcburi auditin bütün hallarında auditor təşkilatları auditin nəticələri üzrə yoxlanılan təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinə auditorun yazılı məlumatını (hesabatını) hazırlanmağa və ünvan səhibinə təqdim etməyə borcludur. Auditor təşkilatları auditin həyata kerçirilməsi gedişatında aralıq məlumat hazırlayıb şifahi və ya yazılı şəkildə verə bilərlər. Auditorun yazılı məlumatlarında mühasibat uçotunda əhəmiyyətli səhvlərə gətirib çıxara bilən uçot qeydlərindəki, mühasibat uçotunda və daxili nəzarət sistemində nöqsanlar haqqında məlumat yoxlanılan təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinə şatdırılması məqsədilə və təsərrüfat subyektinin mühasibat və nəzarət sisteminin təkmilləşdirilməsinə dair konstruktiv təkliflərin irəli sürülməsi qaydasında verilir. Auditor təşkilatı subyektinin maliyyə - təsərrüfat fəaliyyətilə əlaqədar, onun mühasibat uçotunun düzgünlüyünə təsir edən və ya edə biləcək bütün əhəmiyyətli səhvləri və təhrifləri auditorun yazılı məlumatlarında göstərməyə borcludur.
Hər bir auditor təşkilatı auditorun yazılı məlumatının hazırlanması forması üzrə vahid (firmadaxili) tələbləri işləyib hazırlamalıdır. Belə daxili tələblər müxtəlif təsərrüfat subyektləri üçün həmin sənədin səliqəli və vahid formada tərtibini təmin etməli, auditor təşkilatının rəhbəri tərəfindən təsdiq edilməlidir. Auditorun yazılı məlumatda aşağıdakılar məcburi qaydada olmalıdır: 1. Auditor təşkilatının rekvizitləri; 2. Yoxlanılan təsərrüfat subyektinin rekvizitləri; 3. Təsərrüfat subyekti auditinin gedişatında yoxlanılan sənədlərin əhatə etdiyi dövrün göstərilməsi, auditorun yazılı məlumatının imzalanması tarixi;
5. Təsərrüfat subyektinin mühasibat uçotunun təşkilinin və aparılmasının, müvafiq hesabatların tərtibinin və daxili nəzarət sisteminin vəziyyətinin yoxlanması nəticələri. Auditorun yazılı məlumatında olan informasiyalar aydın, qısa, məzmunlu və dəqiq olmalıdır. Burada məcburi qaydada göstərilməlidir ki, edilən qeydlərdən hansı əhəmiyyətlidir, hansı yox, sadalanan nöqsanlar auditor rəyində olan nəticələrə təsir edir və ya etmir. Auditor təşkilatı şərti müsbət rəy verməkdən imtina etdikdə auditorun yazılı məlumatında auditoru belə fikrə gətirən səbəblər ətraflı əsaslandırılmalıdır. ƏDƏBİYYAT.
MÖVZU 4. Pul vəsaitlərinin auditi. P L A N 1. Pul vəsaitlərinin auditinin məqsəd və vəzifələri. 2.Pul vəsaitləri əməliyyatları üzrə auditin normativ hüquqi bazası. 3.Pul vəsaitləri auditinin ümumi prinsipləri və məlumat mənbələri. 4.Pul vəsaitlərinin sənədlərdə düzgün əks etdirilməsinin auditi. Kasa əməliyyatlarının auditinin metodları. Kassada pul vəsaitlərinin saxlanma şıraitinin və uçotunun auditi. Daxili nəzarətin təşkilinin qiymətləndirilməsi: Kassa əməliyyatlarının auditi zamanı auditor prosedurları. 5.Bankda olan hesablaşma hesabı üzrə əməliyyatların auditi. 6.Valyuta hesabı üzrə əməliyyatların auditi. 7.Pul vəsaitləri əməliyyatlarının auditinin nəticəsinin yekunlaşdırılması. Müəssisə və təşkilatlarda pul vəsaitləri üzrə əməliyyatların auditinin əsas məqsədi pul vəsaitləri üzrə aparılan əməliyyatların qanunverici vənormativ hüquqi aktların tələblərinə uyğun olmasını, bu əməliyyatları təsərrüfat-maliyyə nəticələrinin xeyrinə istifadəsini, müəssisə və təşkilatlarda pul vəsaitlərindən səmərəli istifadə olunmasını qiymətləndirmək, həmçinin pul vəsaitlərinin qeyri-qanuni sərfi və mənimsənilməsi hallarını aşkar etməkdən ibarətdir. Pul vəsaitləri üzrə əməliyyatların auditi iki istiqamətdə aparılır: nəqd və nəqdsiz əməliyyatlar.Nəqd əməliyyatlar bir başa kassa vasitəsi ilə hesablaşmalar aparılan əməliyyatlardır. Nəqdsiz əməliyyatlar dedikdə isə təsərrüfat-maliyyə əməliyyatları üzrə ödəmələrin müvafiq banklar vasitəsi ilə həyata keçirilməsi başa düşülür. Nəqd pul vəsaitləri üzrə əməliyyatların auditinin vəzifələri aşağıdakılardır: - nağd pul vəsaitləri üzrə əməliyyatların qanuniliyinin qiymətləndirilməsi; - nağd pul vəsaitləri üzrə əməliyyatların vaxtında və düzgün uçota alınmasının vəziyyətinin - nağd pul vəsaitlərinin hərəkətlərinin üzərində daxili nəzarətin vəziyyətinin qiymətləndirilməsi; - nağd pul vəsaitləri üzrə aparılan əməliyyatlara dair maddi-mənəvi şəxsin hesabatının vəziyyətinin qiymətləndirilməsi; - nağd pul vəsaitləri üzrə aparılan əməliyyatların ümumi yekun hesabatının vəziyyəti; Nağdsız pul əməliyyatlarının auditinin əsas vəzifələri aşağıdakılardır; - nağdsızpul vəsaitləri üzrə qanunsuz əməliyyatların aşkar edilməsi; - nağdsız pul vəsaitləri üzrə əməliyyatların vaxtında və düzgün uçota alınmasının vəziyyətinin qiymətləndirilməsi; - nağdsız pul vəsaitləri üzrə əməliyyatların bank uçotu ilə ilkin mühasibat uçotu arasındakı fərqin müəyyənləşdirilməsi və qiymətləndirilməsi; - nağdsız əməliyyatlarda pul vəsaitlərinin təyinatı üzrə səmərəli istifadə olunmasının qiymətləndirilməsi; - nağdsız əməliyyatlarda pul vəsaitlərinin hərəkəti üzərində nəzarətin vəziyyətinin qiymətləndirilməsi; Pul vəsaitləri üzrə əməliyyatların yoxlanılmasının məlumat mənbələri çox zəngindir.Bu məlumat mənbələri,həmçinin dəqiq və dürüstdür.Pul vəsaitləri üzrə əməliyyatların yoxlanılmasına dair metodikanın seçilməsindən asılı olaraq müxtəlif məlumat mənbələrindən istifadə etmək mümkündür.Lakin buna baxmayaraq,pul vəsaitləri üzrə əməliyyatların audit yoxlanılmasına dair bütövlükdə məlumat mənbəyini şərh etmək vacibdir.Belə ki,burada iki istiqamətdə-nağd və nağdsız pul vasitələri üzrə məlumat mənbələrini fərqləndirmək lazımdır.Hər iki əməöliyyat üzrə məlumat mənbələrində eyni zamanda bir neçə xarakterin amillər, xususilə pul əməliyyatlarınadair yekun hesabatlar diqqət mərkəzində olmalıdır. Pul əməliyyat larına dair ilkin sənədlərə nağd və ya nağdsız pul vasitələri üzrə əməliyyatların aparılmasına əsas verən ərizələr, hesab—fakturalar , hesablaşma –ödəmə cədvəlləri, bağlanmış müqavilələr, mal-material qaimələri və sair aid edilir. Uçot sənədləri dedikdə isə kassa mədaxil və məxaric orderləri, bir və iki saylı jurnal – orderin məlumatları, pul əməliyyatlarının mühasibat uçotundakı hesablar üzrə sintetik və analitik uçot göstəricilərindəki məlumatlar başa düşülür. Pul vəsaitləri üzrə əməliyyatların dəqiqliyi və qanunauyğunluğunu təsdik etmək üçün həmin əməliyyatların ilkin sənədlərlə yoxlanılması və dəqiqləşdirilməsi tələb olunur.İkin sənədlər dedikdə isə,qeyd etdiyimiz kimi,əməliyyatın aparılmasına əsas verən sənəd yəni,qaimə,bağlanmış müqavilələr,hesablaşma –ödəmə tapşırıqları başa düşülür. Pul vəsaitlərinin hərəkəti üzərində auditin ümumi prinsipləri dedikdə, müəssisə və təşkilatların nağd və nağdsız pul əməliyyatlarının bir neçə istiqamətdə audit qiymətləndirilməsi başa düşülür. Bu istiqamətlər aşağıdakılardır: - pul vəsaitləri əməliyyatlarının Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi və normativ hüquqi aktların tələblərinə uyğun olması; - pul vəsaitlərinin uçotunun təşkili vəziyyətinin qiymətləndirilməsi; -pul vəsaitlərindən səmərəli və məqsədyönlü istifadə edilməsinin qiymətləndirilməsi; - pul vəsaitlərinin hərəkəti üzərindəümumi nəzarətin təmin olunma səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsi; - pul vəsaitləri əməliyyatları ilə təsərrüfat əməliyyatlarının uyğunluğunun qiymətləndirilməsi; Pul vəsaitlərinin uçotunun təşkil edilməsi dedikdə müəssisə və təşkilatlarda pul vəsaitlərinin mədaxili, məxarici və ümumilikdə müəssisə, təşkilatlar tərəfindən nağd və ya nağdsız formada aparılan əməliyyatların Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 20 oktyabr 1995-ci il tarixli İ/94 saylı əmri ilə təsdiq edilmiş və 1 yanvar 1996-cı il tarixindən hazırki dövrə qədər qüvvədə olan “Müəssisələrin mühasibat uçotunun hesablar planı və onun tətbiqinə dair təlimat”a uyğun olaraq aparılması, bu təlimatın prinsiplərinin qiymətləndirilməsi başa düşülür.Pul vəsaitlərindən səmərəli və məqsədyönlü istifadə edilməsinin daxili audit nəzarətinin qiymətləndirilməsi dedikdə, müəssisənin cari təsərrüfat fəaliyyəti dövründə əldə etdiyi pul vəsaitlərinin məqsədyönlü sərf edilməsinin qiymətləndirilməsi başa düşülür. Müəssisə və təşkilatlarda nağd və nağdsız pul əməliyyatlarının audit-yoxlama işlərinə dair auditorun proqram- tezisi 4 hissəyə bölünə bilər: - nağd pul vəsaiti üzrə əməliyytların normativ hüquqi bazasına dair yoxlama- ekspertiza işləri; - nağd pul əməliyyatlarının audit yoxlama- ekspertizasının prosedur qaydası və metodikası; - nağd pul əməliyyatları üzrə uçot-hesabat işlərinin vəziyyəti; - nağd pul əməliyyatları üzrə audit yoxlama- ekspertizasının nəticələri. Pul vəsaitlərinin auditinə kassa əməliyyatlarından başlamaq daha məqsədəuyğundur. Kassa əməliyyatlarının aparılmasını tənzimləyən əsas normativ sənədlər “Mühasibat uçotu haqqında” Qanundan və kassa əməliyyatlarının aparılması haqqında Milli Bankın təlimatlarından ibarətdir. Bu sənədlər kassalarda nağd pulların hərəkətini, onların qorunmasını, kassa sənədlərinin tərtib edilməsini, kassa kitabının aparılmasını və kassa intizamına nəzarəti təmin edir. Kassanın yoxlanması (inventarlaşdırılması) auditor tərəfindən qəfləti yoxlama metodu ilə həyata keçirilməlidir. Yoxlama maddi məsul şəxsin, kassirin və baş mühasibin iştirakı ilə həyata keçirilməlidir. Bu zaman kassir kassa hesabatını tərtib edir və auditora təqdim edir. Auditor kassada olan mədqxil və məxaric sənədlərini götürür. Audit standartlarına müvafiq olaraq auditor ilk növbədə kassir – maddi – məsul şəxsdəan iltizam alır. Kassir auditorun iştirakı ilə kassada olan nağdpulları sayır, əskinaslara görə qruplaşdırır. İnventarlaşdırma vaxtı kassada olan qiymətli kağızlar, pul sənədləri də yoxlanır. Auditor tərəfindən akt təetib edilir və sonrakı mərhələdə üzləşdirmə cədvələi üzrə kassada aparılmış inventarlaşdırmanın yekunu mühasiba uçotu ilə müqayisə edilir. İnventarlaşma zamanı artıqlıq aşkar edilərsə, auditorun tövsiyyəsi ilə kassaya mədaxil edilir. Bunun üçün hesablar planının 221 № - li “Kassa” hesabının debitində 801 № - li “Mənfəət və zərər” hesabının kreditində əks etdirilməklə müxabirləşmə verilir. İnventarlaşdırma – zamanı ola bilsin ki, çatışmazlıq aşkar edilsin. Onda bu çatışmazlıq maddi məsul şəxs tərəfindən ödənilməlidir. Həmin əməliyyat zamanı kassa mədaxil orderi yazılmalı və vəsait kassaya mədaxil edilməlidir. Audit zamanı çatışmayan pul vəsaiti barədə auditor müəssisə və təçkilatın rəhbərliyinə məlumat verir. Aparılmış inventarlaşdırmanın nəticəsi üzləşdirmə cədvəlində əks etdirilir və həmin sənədi müəssisənin rəhbəri və baş mühasibi imzalayır. Kassa əməliyyatlarının auditi zamanı auditor aşağıdakıları yoxlamalıdır.
- kassa otağının müvafiq tələblərə cavab verməsini; - kassanın pul vəsaitlərinin və qiymətli kağızlarının saxlanması üçün seyf və ya yanmayan dəmir şkaf ilə təmin olunmasını; - seyf və ya dəmir şkafın ikinci açarının saxlanmasının tələblərə cavab verməsini; - bank tərədindən nağdı pul qalığının saxlanması üçün limitin verilməsi; mühasibat tərəfindən kassaya müntəzəm olaraq daxili nəzarətin həyata keçirilməsini; Bunları yoxladıqdan sonra auditor kassa əməliyyatlarının sənədləşdirilməsinin düzgünlüyünün auditinə başlayır. Bu mərhələdə bunları aydınlaşdırır: - kassa mədaxil və məxaric orderləri nömrələnib və bunun üçün jurnal tərtib edilməsini; - bütün kassa sənədlərinin bu jurnalda öz şəxsini tapmasını; - kassa kitabının qaytanlanıb, möhürlənib və nömrələnməsini; - müəssisədə bir kassa kitabından istifadə edilməsini; Kassa əməliyyatlarının aparılmasının təlimata uyğunluğu araşdırılmalıdır. Kassa əməliyyatları aparılan zaman bundan alınan nağdı pulların kassaya necə madaxil edildiyini yoxlanılmalıdır. Auditor əmin olmalıdır ki, bankdan aılnan bütün nağd pullar vaxtında və tamamilə kassaya mədaxil edilib və təyinat üzrə istifadə olunub. Auditor bank çıxarışı ilə çek kitabçasını, kassa mədaxil ordenini və kassa kitabıənı üzləşdirməlidir. Bazar iqtisadiyyatının inkişafı ilə əlaqədar olaraq müəssisə və təşkilatlara nağd yolla məhsul satır, işlər yerinə yetirir, xidmətlər göstərir. Bu zaman müəssisə və təşklatların kassasına külli miqdarda pul mədaxil olunur. Təlimata müvafiq olaraq kassada 3 gündan sonra limitdən artıq nağd pul saxlanmağa icazə verilmir. Odur ki, kassaya daxil olan pullar bankaya verilməlidir. Auditorkassa əməliyyatlarının auditini aparan zaman məxaric orderlarinin yoxlanmasına ciddi yanaşmalıdır. Kassa məxaric orderi ilə pul vəsaiti bir neçə formada buraxıla bilər: ərizə ilə, əmr ilə, təhtəlhesab şəxsə, əmək haqqı şəklində və s. Bütün hallarda məxaric sənədləri müəssisənin rəhbərliyi tərəfindən imzalanmalıdır. Bu baxımdan auditor məxaric orderlərinin hüquqi baxımdan düzgün tərtib edilməsinə fikir verilməlidir. Əgər nağd pul vəsaitinialan şəxs həmin müəssisənin işçisi deyilsə, onda həmin çəxsin pul vəsaitini nağd şəkldə kassadan olmasını təsdiq edən vəkalətnamə verilməlidir və vəkalərnamədə nağd pulu olan şəxsin pasport məlumatları öz əksini tapmalıdır. Sənədlərin auditi başa çatdıqdan sonra auditor kassaya mədaxil edilən nağd pul vəsaitlərinin təyinatı ilə sərf edilməsini yoxlamalıdır. bunun üşün audit standartlarına uyğun olaraq nağd pul vəsaitlərinin hərəkətini təsdiq edən cədvəl tərtib edilməlidir. Bəzi hallarda bankdan alınmış və ya kassaya mədaxil edilmiş nağd pulların təyinatı üzrə sərf olunması aşkar edilir. Bu halda auditor nağd pulların təyinatı üzrə sərf edilməsi barədə rəhbərliyə məlumat verilməsini və gələsəkdə buna yol verilməməsini tövsiyyə etməlidir. Kassa sənədləri vasitəsilə müəssisə və təşkilatlarda nağd pullar mədaxil və məxaric olunur. Bu səbəbdən də kassa əməliyyatlarının həyata keşirilməsində tətbiq edilən ilkin sənədləri iki hissəyə bölmək olar: mədaxil və məxaric sənədləri. Kassa əməliyyatları aparılarkən nağd pul vəsaitinin qəbulunda istifadə olunan, ciddi hesabat blankı sayılan kassa mədaxil orderi mədaxil sənədlərinə aid edilir. Kassa məxaric orderi müəssisə və təşkilatların rəhbərliyinin icazəsi, sərəncamı və əmri ilə tərtib edilir və imzalandıqdan sonra kassadan nağd pul buraxılır. Kassa əməliyyatlarının aparılmasında ilkin sənədlərdən biri kassa kitabıdır. Bu kitab müəssisə və təşkilatlarda nağd pul vəsaitinin ilkin uçotunu əks etdirən hüquqi sənəddir. Kassa kitabı iki hissədən ibarət olur. Birinci hissə doldurulan zaman surətçıxaran kağız vasitəsilə ikinci hissəyə düşür. Tam doldurulduqdan sonra kəsilən xəttdən kəsilərək birinci hissə kitabda qalır, ikinci hissə isə ilkin sənədlərlə kassa hesabatına əlavə edilir. Kitab günün axırına bağlanmalıdır. Kassa kitabında mədaxil və məxaric edilən hər bir əməliyyatın müxabirləşmə hesabı öz əksini tapmalıdır. Bu əməliyyatlar yerinə yetirildikdən sonra kassa kitabında gün ərzində mədaxil və məxaric olunan pul vəsaitinin cəminin məbləği göstərilir və sonrakı günün əvvəlinə qalıq əks etdirilir. Gün ərzində mədaxil və məxaric olunan sənədlərin sayı kitabda qeyd edilir. Kassa kitabının ikinci hissəsinə gün ərzində yazılmış və tam doldurulmuş mədaxil və məxaric orderlərinin əsli tikilir və yekun memorial orderi tərtib edilib kassa əməliyyatlarının uçotunun hesabatına əlavə edilir. Kassa əməliyyatlarının uçotu 221 № - li “Kassa” hesabına aparılır. Bu hesab müəssisənin kassadaxili pul vəsaitlərinin mövcudluğu və hərəkəti haqqında məlumatları uçota almaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. 221 № - li “Kassa” hesabı aktiv hesabdır. Kassa əməliyyatları aparılan zaman analitik və sintetik uçot sistemlərindən istifadə olunur. Analitik uçotun aparılmasının düzgünlüyü auditor tərəfindən yoxlanılan zaman müəssisə və təşkilatların kassa mədaxil-məxaric orderlərinin kassa kitabında düzgün qeydiyyatına fikir verilməlidir. Sintetik uçot kassa mədaxil və məxaric sənədlərinin kassa kitabında qeyd edildikdən sonra mühasibat müxabirləşməsi əsasında 1 № - li jurnal orderdə öz əksini düzgün tapmalıdır. Nağd şəkildə müəssisənin kassaına mədaxil edilən pul vəsaiti müxtəlif məqsədlərə - istehsalat üçün material, xammal alınmasına, təhtəlhesab şəxslərə hesablaşmalara, müəssisənin kreditorları ilə hesablaşmalara və s. istifadə edilə bilər. Bu halda sintetik uçot mühasibat tərəfindən dəqiq aparılmalı, hər əməliyyat üzrə müxabirləşmə düzgün verilməlidir. Auditor analitik uçotla sintetik uçotun mühasibat hesablarında düzgün əks etdirilməsinə nəzarət etməlidir. Bunu aşağıdakı qaydada həyata keçirmək olar. 1 № - li jurnal - orderlə 2 № - li jurnal – orderi, 1 № - li jurnal - orderlə 533,244 № - li hesabın qalıqlarını, 221 № - li “Kassa” hesabında audit aparılan dövrə olan qalıqla 1 № - li jurnal – orderin, müəssisənin Baş kitabının və balansın qalıqlarını üzləşdirmək lazımdır. Əgər üzləşdirmə zamanı kənarlaşma aşkar edilərsə, bunun aradan qaldırılması üçün auditor tərəfindən tədbir görülməlidir. Auditor qarşısında qoyulan bütün şərtlərə nail olmaq üçün tək sənədli yoxlama aparılması kifayət deyil. Bunun üçün sorğu forması vasitəsi ilə yoxlama aparmaq olar. Auditor iki formada sorğu apara bilər: şifahi və yazılı. Şifahi sorğunu auditor maddi məsul şəxslə aparır. Auditor kassa əməliyyatlarının necə aparılmasına, hansı təlimat və qanunlara əsaslanaraq fəaliyyət göstərilməsinə və auditoru maraqlandıran bir çox başqa suallara şifahi söhbət əsasında cavab axtarır. Bu formanın mənfi cəhəti ondan ibarətdir ki, kassa əməliyyatları aparılan zaman ciddi nöqsanlara yol verildiyi aşkar olunduqda, cavabdeh şəxs şifahi dediklərindən imtina edə bilər. Yazılı sorğu forması səmərəlilik və cavabdehlik nöqteyi-nəzərindən şifahi sorğu formasından üstündür. Yazılı sorğu formasını həyata keçirməmişdən öncə auditor müəssisə və təşkilatın spesfik xüsusiyyətini nəzərə alıb onu maraqlandıran sualları hazırlayır. Suallar maddi məsul şəxsə və baş mühasibə yazılı formada verilir. Sorğu vərəqəsi maddi məsul şəxsə (kassirə) və baş mühasibə təqdim edildikdən sonra onlar həmin sorğuya yazılı şəkildə cavab verərək, imzaları ilə təsdiq edirlər. Bu sənəd auditor sübutlarından biri hesab olunur. Sorğu vərəqəsində suallar auditor tərəfindən seçilir. Suallar audit aparılan müəssisə və təşkilatın kassa əməliyyatlarının uçotunun aparılmasını demək olar ki, tam əhatə etməlidir. Auditor sübutları auditor rəyinin formalaşmasında böyük rol oynayır. Buna görə də kassa əməliyyatlarının auditi zamanı hansı sübutların toplanacağını auditorun özü müəyyən edir. Bu aşağıdakı qaydada ola bilər: 1. kassa əməliyyatlarına daxili nəzarət riskinin qiymətləndirilməsi; 2. auditor ümumi kassa hesabatları üzrə riskin səviyyəsinin xüsusiyyətini qiymətləndirilməsi; 3. yoxlanılan məlumatların dəqiqliyi; 4. məlumatların alınma mənbələri və onların etibarlılıq dərəcəsi. Kassa əməliyyatlarının yoxlanılmasında tətbiq edilən auditor sübutlarının toplanmasından çox şey asılıdır. Belə ki, auditor sübutları toplandıqdan sonra kassa əməliyyatları auditinin necə aparılmasına qərar verilir. Müəssisə və təşkilatlar arasında istehsal münasibətləri və iqtisadi münasibətlər elə qurulub ki, aparılan əməliyyatların əksər hissəsi, bəzi hallarda hamısı onların bankdakı hesablaşma hesabı ilə həyata keçirilir. Buna görə də hesablaşma hesabında olan pul vəsaitlərinin hərəkəti mühasibat işçiləri tərəfindən daimi nəzarətdə saxlanılır və tənzimlənir. Auditor üçün audit zamanı hesablaşma hesabının hərəkətinə nəzarət və onun yoxlanılması çox vacibdir. Aparılan audit yoxlamaları sübut edir ki, müəssisə və təşkilatların maliyyə - təsərrüfat fəaliyyətində ən çox nöqsan və çatışmazlıq hesablaşma hesabının auditi zamanı aşkar edilir. Buna görə də auditorun əsas vəzifəsi hesablaşma əməliyyatlarının vaxtında həyata keçirilməsinə, onun qanuniliyinə və məqsədyönlülüyinə fikir verməkdir. Bank vasitəsilə həyata keçirilən bütün əməliyyatların auditi aparılmalıdır. Bank əməliyyatlarının auditi zamanı auditor əsasən aşağıdakılara fikir verməlidir: 1. hesablaşma hesabında olan pulun qalığının düzgünlüyü, bank çıxarışları ilə müəssisənin məlumatlılığının əsaslılığı; 2. hesablaşma hesabında istifadə edilən pul vəsaitlərinin düzgünlüyü; 3. cari hesablardan istifadənin düzgünlüyü; 4. çek kitabçalarının saxlanması və qorunması qaydaları; 5. akkreditivlərin, limitləşdirilmiş çeklərin və s. əməliyyatların düzgünlüyü. Bank əməliyyatları yoxlanılmazdan əvvəl yoxlanılan müəssisənin hansı bankda hansı hesablarının olduğu öyrənilməlidir. Auditin aparılma mənbəyini bank çıxarışları, ödəmə tapşırıqlarının surəti, çek kitabçalarının kötüyü, nağd pul qəbulu qəbzləri, akkreditivin açılması üçün ərizə və başqa sənədlərtəşkil edir. Audit işini yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə bu sənədlər xronoloji qaydada ardıcıllıqla yığılmalıdır. Bank çıxarışları yoxlanılan zaman onların əslı olduğuna əmin olmaq lazımdır. Bundan başqa, bank çıxarışlarının günün axırına olan qalığı sonrakı günün əvvəlinə olan qalığı ilə düz gəlməlidir. Bank çıxarışlarında düzəlişə yol verilərsə, bu düzəliş bank tərəfindən təsdiq edilməlidir. Əgər audit zamanı bank çıxarışında səhv aşkar edilərsə, bu barədə banka məlumat verilməli, kənarlaşmanın səbəbləri aydınlaşdırılmalı və aradan qaldırılması üçün tədbirlər görülməlidir. Bank çıxarışlarının əsli yoxlanılmaqla bərabər, onlara əlavə edilmiş ilkin sənədlər də yoxlanılmalıdır. Hesablaşma hesabı vasitəsi ilə həyata keçirilən əməliyyatların düzgünlüyünü yoxlamaq məqsədi ilə auditor qarşılıqlı üzləşdirmələr aparmalıdır. Belə ki, hesablaşma hesabından köçürülən pul vəsaitlərinin məqsədyönlülüyü yoxlanılmalıdır. Xammal-material alınması üçün köçürülən pul vəsaiti əvəzinə müəssisəyə daxil olan xammal və materiallar qarşılıqlı yoxlanılmalıdır. Auditor əmtəəsiz mal dövriyyəsinin qarşısını almaq məqsədilə hesablaşma hesabından köçürülən pullara diqqətlə fikir verməlidir. Bütün qeyri-normal hərəkətlərin qarşısını almaq və aşkar etmək üçün başdan-başa yoxlama həyata keçirməlidir. Hesablaşma hesabından silinmiş pul vəsaiti müəssisənin istehsal xərclərinə aid edilərək, qanunsuz əməliyyatlar həyata keçirilə bilər. Belə ki, debutor borcu gizlədilə bilər, mal-material alınması üçün köçürülən pul vəsaiti mədaxil edilmədən gizlədilə bilər, işçilərin götürdükləri kreditlərin faizi, cərimələr ödənilə bilər. Kreditor borcunu bağlamaq üçün hesablaşma hesabından köçürülən pul vəsaiti yoxlanılan zaman onun ödəmə sənədləri, kreditorların bank rekvizitləri, hər bir kreditor üzrə analitik uçot yoxlanılmalıdır. Nəticədə kənarlaşma aşkar edilə bilər. Bu halda audit edilən müəssisənin rəhbərliyinə məlumat verilməlidir. Hesablaşma hesabından alınan nağd pulların auditi zamanı çek kitabçalarının məlumatları ilə bank çıxarışı və kassa mədaxil orderi üzləşdirilməlidir. Auditor ardıcıl olaraq bankdan alınan nağd pul vəsaitlərinin hərəkətinə nəzarətin vəziyyətini yoxlamalıdır. Hər bir müəssisə və təşkilatın bankda valyuta hesabı açmağa ixtiyarı vardır. Müəssisə və təşkilatlar bər valyuta üçün bir hesab aça bilərlər. Belə ki, dollar-dollar hesabında, marka-marka hesabında əks etdirilə bilər. Müəssisəyə valyuta məhsul ixracından, ya da valyuta bazarından alınan vəsaitdən daxil olur. Mövcud qanunvericiliyə görə respublika daxilində xarici valyuta ilə hesablaşma aparılmasına icazə verilmir. Yalnız xaricə ezamiyyətə gedənlər üçün xarici valyuta ilə ödəniş aparıla bilər. Mühasibat uçotunda valyuta əməliyyatlarının uçotu aparmaq üçün 223 № - li “Bank hesablaşma hesabları” hesabından istifadə edilir. Əgər müəssisə və təşkilatlar valyuta alırsa, onda həmin valyuta məbləği mühasibat müxabirləşmələrinə uyğun olaraq 223 № - li hesabın debitində əks etdirilir və hesaba mədaxil olunan gün Milli Bankın valyuta məzənnəsi ilə manatla ekvivalentdə uçota alınır. Müəssisə ixrac əməliyyatları aparırsa, satışdan daxil olan pul vəsaiti satılmış malların yükləndiyi günün məzənnəsi ilə hesablarda əks etdirilir. Əgər əməliyyatlar ikitərəfli barten vasitəsilə həyata keçirilərsə, mühasibat uçotunda vəsait gömrük bəyənnaməsində göstərilən məbləğə əsasən əks etdirilir. Əgər qainə ilə gəlibsə, bu halda qəbul-təhvil aktı tərtib edildiyi günə olan məzənnə fərqi ilə uçotda əks etdirilir. Auditor görsə ki, müəssisə və təşkilatlar mühasibat uçotu xarici valyuta ilə aparılıb, malların dəyəri, xammal və materialların, əsas vəsaitlərin məbləği valyuta ilə göstərilib, o, uçotda dəyişiklik etməli və uçotu xarici valyutanın manata olan ekvivalentinə çevirib hesabları manatla aparılmasını ondan tələb etməlidir.Valyuta əməliyyatları pul əməliyyatlarının tərkib hissəsidir. Lakin onlar bir sıra spesifik xüsusiyyətlərinə malikdir. İlk növbədə hər hansı təsərrüfat- maliyyə əməliyyatlarını xarici valyutalarla aparmaq üçün xüsusi razılıq olmalıdır.Yəni müəssisə və təşkilatların bu əməliyyatı aparmaq səlahiyyəti olması vacibdir.Valyuta əməliyyatı üzrə audit yoxlama ekspertizası aparılan zaman bir qayda olaraq hər şeydən öncə ümumi yoxlama strategiyası müəyyənləşdirilməlidir. Valyuta əməliyyatlarının normativ hüquqi bazası auditi dedikdə , bu sahədə təşkilati və texniki məsələlərin, həmçinin bank əməliyyatlarının aparılmasında mövcud hüquqi sənədlərin tələblərinə əməl olunmasının ekspertizası başa düşülür.Rspublikamızda valyuta əməliyyatlarını tənzimləyən bir sıra normativ hüquqi aktlar mövcuddur. Bu normativ hüquqi aktların içərisində üç əsas sənəd daim auditorların diqqət mərkəzində olmalıdır:
Bu normativ hüquqi sənədlər Respublikamızda valyuta tənzimləyən əsas sənəndlər sayılır. Audit yoxlama- ekspertizası ilə ilk növbədə müəssisə və təşkilatın valyuta əməliyyatlarının aparılmasına dair müvafiq lisenziyanın olub- olmaması və bu lisenziyanın tələblərinə əməl olunması yoxlanılmasıdır.Növbəti mərhələdə müəssisə və təşkilatl arın xarici nümayəndəliyi vasitəsilə aparılan valyuta əməliyyatlarına dair müvafiq müqavilələrin, razılaşmaların və bu müqavilədə nəzərdə tutulan məbləğlərin faktiki əməliyyatların məbləğlərinə uyğun olması üzləşdirilməlidir.Audit zamanı həmçinin müəssisə və təşkilatların ölkəyə gətirdiyi valyutanın həcmi, bu valyuta dəyərinin manata olan məzənnəsi nəzərdən keçirilməlidir. Valyuta əməliyyatlarının auditi zamanı ixrac vasitəsilə alınmış məhsulların müəssisəyə mədaxil edilməsinə, onların qiymətləndirilməsinə baxılmalı və bu qiymətləndirmənin nəticələri vergi bəyannəmələrində əks olunan məbləğlərlə üzləşdirilməlidir. Eyni zamanda müəssisə və təşkilatlarda valtuta əməliyyatlarına dair uçot-hesabat işlərinin vəziyyəti də qiymətləndirilməlidir. Daha doğrusu, valyuta əməliyyatlarının vaxtında uçota alınması, uçot- hesabat işlərinin lazimi tələblər səviyyəsində qurulması, valyuta nəticələrinin illik-1 saylı hesabatda (balansda) öz əksini tapması müəyyənləşdirilməli və əməliyyatların müqayisəli qiyməti verilməlidir. Hesablaşma hesabından başqa, banklarda xüsusi hesablar açılır ki, bu da mühasibat uçotunun hesablar planında 224 № - li “Tələblərə əsasən verilən digər bank hesabları” hesabı adlanır. Bu hesabdan xarici valyuta üzrə və manatla pul vəsaitlərinin hərəkəti, həmçinin məqsədli maliyyələşmə, çek kitabçaları üçün, xaricdə yerləşən müəssisələrə akkreditiv açılması üçün istifadə edilir. 224 № - li hesab üzrə auditi aparılan zaman aşağıdakılar yoxlanılmalıdır: 1. tətbiq edilmiş akkreditiv üzrə hesablaşmanın düzgünlüyü və qanuniliyi; 2. akkreditivin bağlanmasının düzgünlüyü, bank çıxarışı və onun ilkin sənədləri; 3. limitləşdirilmiş və limitləşdirilməmiş çek kitabçaları üzrə keçirilmiş əməliyyatların düzgünlüyü; 4. məqsədli maliyyələşdirmə üçün ayrılmış pul vəsaitinin düzgün sənədləşdirilməsi; 5. yerləşdiyi yerlərdə fəaliyyət göstərən müstəqil balanslı müəssisələrə açılan cari hesabların qanuniliyi və düzgünlüyü; 6. bankdan alınmış nağd depozitlərin qanuniliyi; 7. mühasib müxabirləşməsinin düzgün verilməsi. Kassada olan pul sənədlərinə pul vəsaitləri və qiymətli kağızlar aiddir. Pul sənədlərinin auditi zamanı aşağıdakılar yoxlanılmalıdır: 1. pul sənədlərinin uçotunun düzgünlüyü, onların uçotu pul sənədlərinin hərəkəti kitabında əks etdirilməsi; 2. pul sənədlərinin uçotu kitabının və mühasibat müxabirləşmələrinin düzgünlüyü. Səhmlərin yoxlanılmasına auditor ciddi fikir verməlidir. Səhmlərin buraxılmasına icazə dövlət tərəfindən verilir. Müəssisənin kassasında olan səhmlərin nominal qiymətlə, düzgün uçota alınmasını auditor nəzərdən keçirməlidir. Yolda olan vəsaitlərin uçotunun auditini apararkən audit olunan müəssisə və təşkilatın yolda olan vəsaitlərinin uçotunu necə apardığına birinci növbədə fikir verilməlidir. Yolda olan vəsaitlərin uçotunu aparmaq üçün müəssisələr 222 № - li “Yolda olan köçürmələr” hesabından istifadə edirlər. Bu hesabda milli və xarici valyuta ilə ödənilən və yolda olan vəsaitlər, göndərilən, lakin yerinə çatmayan vəsaitlər əks etdirilir. Yolda olan pul vəsaitlərinin auditi auditor tərəfindən başdan-başa aparılır və bütün ilkin sənədlər öyrənilir. Yadda saxlamaq lazımdır ki, banka, poçt şöbələrinə, filiallara köçürülən pul vəsaitləri hələ yerinə çatmayıb və əvəzində müəssisə və təşkilata heç nə daxil olmayır. 222 № - li hesabın krediti ilə pul vəsaitlərini uçota alan hesabların debetu üzləşdirilməlidir. Üzləşdirmə zamanı yolda olan pul vəsaitlərində çatışmazlıq aşkar edilə bilər. Baxmaq lazımdır ki, bu faktlar müəssisənin maliyyə göstəricilərinə necə təsir göstərir. Qısamüddətli maliyyə qoyuluşlarına bir ildən az olmaq şərti ilə başqa müəssisələrin qiymətli kağızları üçün qoyulan vəsaiti, istiqrazların faizlərini, həmçinin başqa müəssisələrə verilən istiqrazları, depozitləri və sairləri aid etmək olar. Belə əməliyyatlar üçün sərf olunan vəsaitlər qısamüddətli maliyyə qoyuluşları adlanır və 234 № - li “Qısamüddətli maliyyə qoyuluşları” hesabında uçota alınır. Qısamüddətli maliyyə qoyuluşları üzrə analitik uçot hər bir əməliyyat üzrə ayrıca aparılır. Belə uçotun aparılması ona nəzarəti yüngülləşdirir. Bu baxımdan auditor qısamüddətli maliyyə qoyuluşlarının auditini aparan zaman aşağıdakılara fikir verilməlidir: 1. qısamüddətli maliyyə qoyuluşlarının 234 № - li hesabda analitik uçotunun aparılmasının düzgünlüyü; 2. mühasibat müxabirləşmələrinin düzgün vürilməsi və ilkin sənədlərin düzgün tərtibi; 3. qiymətli kağızların alış qiymətlə nominal qiyməti arasında yaranan fərqin uçota alınmasının və silinməsinin düzgün həyata keçirilməsi; 4. qiymətli kağızların alqı – satqısı zamanı onların uçotda düzgün əks etdirilməsi. Audit vaxtı bağqa hüquqi şəxsələrə verilən qiymətli kağızların hərəkətinə ciddi fikir verilməlidir, çünki, əgər həmin hüquqi şəxslərin buna hüququ çatmırsa və ya lisenziyası yoxdursa, bu onların məaliyyə fəaliyyətində ciddi çətinliklər yarada bilər. Pul vəsaitlərinin auditor yoxlama – ekspertiza nəticələrinin yekunlaşdırılması, onlar haqqında müvafiq arayışda konkret olaraq rəy və təkliflətin hazırlanması bu barədə aparılan yoxlama – ekspertiza işlərinin son və həlledici mərhələsidir. Bir çox məsələlər aşkar edilmiş nğqsan və çatışmazlıqların satından və həcmindən dryil, onların məntiqi qiymətləndirilməsi ilə yoxlama nəticə arayışında müvafiq qaydada əsaslandırılmış şəkildə yazılmasından asılıdır. Təcrübə göstərir ki, pul vəsaitləti üzrə aparılan audit yoxlama işlərinin nəticələri cox hallarda məzmunsuz, məntiqsiz, əsassız olan sözlərlə xırda nöqsanlarla ifadə olunur. Ona görə də audit yoxlama işinin nəticələrinin daha peşəkarcasına müvafiq arayışda əks etdirilməsi, məntiqi nəticə çıxarılması bütövlükdə yoxlama işlərinin səmərəliliyinə müsbət nəticə göstərir.Təsərrüfat- maliyyə fəaliyyətinə ciddi xələl gətirməyən, lakin mühasibat uçotunda qarışıqlıq yaradan eyni tipli xırda nöqsanlar qruplaşdırılır, əgər bu nöqsanlar coxdursa tarixləri ilə, sənədlərin rekvizitləri ilə, maddi- məsul şəzslərin adları göstərilməklə xüsusi reyestrə yazılmalıdır. Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|