Audit FƏNNİ ÜZRƏ proqram
Yüklə 0,95 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MÖVZU 6. Əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin auditi. P L A N
- 2.Əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin auditinin məlumat mənbələri. 3.Əsas vəsaitlərin köhnəlməsinin (amortizasiyasının) auditi. Təmir xərclərinin auditi.
- Qeyri – maddi aktivlərin auditi.
- MÖVZU 7. İstehsal ehtiyatlarının auditi. P L A N 1.Material ehtiyatları auditinin məqsəd və vəzifələri.
- 4.Az qiymətli və tezköhnələn əşyaların və onların köhnəlməsinin auditinin xüsusiyyətləri. 5.Material ehtiyatlarının balansda əks etdirilməsinin düzgünlüyünün yoxlanılması.
ƏDƏBİYYAT.
MÖVZU 6. Əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin auditi. P L A N 1.Əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin auditinin məqsəd və vəzifələri. Əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin auditinin normativ-hüquqi bazası. 2.Əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin auditinin məlumat mənbələri. 3.Əsas vəsaitlərin köhnəlməsinin (amortizasiyasının) auditi. Təmir xərclərinin auditi. 4. Qeyri-maddi aktivlərin və onların köhnəlməsinin (amortizasiyasının) auditi. 5.Əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin auditinin nəticələrinin yekunlaşdırılması. Müəssisə və təşkilatlar istehsal prosesi dövründə müxtəlif maddi dəyərlilərdən istifadə edirlər. Bunların içərisində başlıca yeri əsas vəsaitlər tutur və onlar istehsal prosesində fəal iştirak edirlər. Müəssisə və təşkilatların maliiyə - təsərrüfat fəaliyyətində iştirak edən əsas vəsaitlər iki hissəyə ayrılır: istehsal prosesində iştirak edən əsas vəsaitlər və qeyri-istehsal prosesində iştirak edən əsas vəsaitlər. İstehsal prosesində iştirak edən əsas vəsaitlərə binalar, qurğular, avadanlıq və məhsul istehsalında iştirak edən digər əsas vəsaitlər aiddir. Qeyri-istehsal prosesində iştirak edən əsas vəsaitlərə mənzil kommunal təsərrüfatı, elm və mədəniyyət binalarını və s. aid etmək olar. Dəyəri 100 manatdan yuxarı olan, xidmət müddəti bir ildən yuxarı, öz dəyərini istehsal olunan məhsul üzərinə hissə-hissə keçirən və öz fiziki formasını saxlayan vəsaitlərə əsas vəsaitlər deyilir. Uçotun əsas məqsədi istehsal və qeyri-istehsal prosesində iştirak edən əsas vəsaitlərin düzgün qeydiyyata alınması, onlara kühnəlmə (amortizasiyanın) normalarının düzgün hesablanması, bazar iqtisadiyyatı ilə əlaqədar olaraq əmlak vergisinin düzgün hesablanmasıdır. Qeyd edildiyi kimi, əsas vəsaitlər müəssisə və təşkilatların maddi-texniki bazasının əsasını təşkil edir və onun fəaliyyətində ço xböyük rol oynayır. Bazar iqtisadiyyatının inkişafı ilə əlaqədar olaraq əsas vəsaitlərin uçotunda mühüm dəyişikliklər baş vermişdir. Bu dəyişikliklər özünü aşağıdakı formalarda əks etdirir: - əsas vəsaitlərin tərkibi və quruluşunda; - onların amortizasiyası və qiymətində; - lizinq əməliyyatları və əmlakın icarəsində; - əsas vəsaitlərin yenidən qiymətləndirilməsində; - əsas vəsaitlərin təmir xərclərinin maliyyələşdirilməsində; - əsas vəsaitlərin təmir xərclərinin maliyyələşdirilməsində. Müəssisə və təşkilatların əsas vəsaitlərinin auditi keçirilən zaman auditor müəssisə və təşkilatların hansı təlimatlara və normativ aktlara əsaslanaraq fəaliyyət göstərdiyini aydınlaşdırmalı, əsas vəsaitlərin saxlanması üçün cavabdeh olan şəxslərin necə təlimatlandırıldığı ilə tanış olmalıdır. Əsas vəsaitlərin auditinin əsas məqsədi onların düzgün mədaxilinin, silinməsinin, əsas vəsaitlərin hərəkətinin düzgün həyata keçirilməsinin və onlara düzgün kühnəlmə (amortizasiya) hesablanmasının yoxlanmasından ibarət olmalıdır. Əsas vəsaitlərin auditi keçirilərkən aşağıdakı sahələr üzrə yoxlama aparılır:
Əsas vəsaitlərin texniki sazlığının və saxlanmasının auditi prosesində aşağıdakılar həyata keçirilir: 1. Əsas vəsaitlərin texniki xarakteristikasının və həqiqi varlığını təsdiq edən sənədlərin olub-olmamasının (inventar vərəqələri, texniki pasport, layihələr, sxem və təlimatlar) yoxlanması; 2. Əsas vəsaitlərin həqiqi varlığının, onların texniki göstəricilərinin, xarakterinin, vəziyyətinin, keyfiyyətinin, təmir müddətinin gözlənilməsinin, komplektləşdirilməsinin, saxlanmasının, texniki xidmətin təşkilinin yoxlanması; 3. Əsas vəsaitlərin hesabatlarının düzgün tərtib edilməsinin, forma və normalardan düzgün istifadə edilməsinin, sənədləşdirmənin düzgün aparılmasının, əsas vəsaitlərin daxil olmasının, yerini dəyişməsinin və sıradan çıxmasının yoxlanması. Audit zamanı auditor tərəfindən əsas vəsaitlərin analitik uçotu ilə sintetik uçotunun uyğunluğu yoxlanılmalıdır. Bunun üçün inventar vərəqələrinə əsasən quruplaşdırılmış əsas vəsaitlərin cəmi balansın 101 №-li “Əsas vəsaitlər” hesabında olan vəsaitlərlə üzləşdirilir. Analitik uçotla sintetik uçot arasında fərq yaranarsa, məqsədi və səbəbi aydınlaşdırılmalı və rəhbərliyə məlumat verilməlidir. Bütün əsas vəsaitlərin maddi-məsul şəxslərin cavabdehliyinə verilməyi yoxlanılmalıdır. Analıtık uçotun registri inventar vərəqələridir. O, özündə bütün məlumatları əks etdirir. Əsas vəsaitlərin analitik uçotunun doğruluğu inventar vərəqələri ilə yoxlanılır. İnventar vərəqələri vasitəsilə əsas vəsaitlərin faktiki mövcudluğu iki üsulla – seçmə və başdan-başa yoxlanıla bilər. Əsas vəsaitlərin inventarizasiyasının vaxtında aparılamsının böyük əhəmiyyəti vardır. Ona görə də auditor buna fikir verməli və inventarizasiyanın mühasibat uçotunda əks etdirilən əsas vəsaitlərlə uyğunluğuna fikir verməlidir. İnventar vərəqələrinin düzgün doldurulduğuna nəzarət etmək üçün əsas vəsaitlərin hərəkətini əks etdirən dövriyyə cədvəlləri tərtib edilir. Audit dövründə auditor ilin sonunda keçirilən əsas vəsaitlərin inventar-izasiyasının materiallarını yoxlamalıdır. Onun düzgün keçirilib-keçirilmədiyini yoxlamalı, əsas vəsaitlər üzrə artıq və əskik gəlmənin mühasibat uçotunda düzgün əks etdirilməsini nəzərdən keçirməlidir. Auditor uçotun düzgün aparılmasına tam əmin olduqda, audit seçmə üsulu ilə apara bilər. lakin ciddi çatışmazlıq aşkar edildikdə audit başdan-başa aparılmalıdır. Audit inventar vərəqələrində əsas vəsaitlərin düzgün və vaxtında təmir olunduğu barədə qeyd yazılmasına fikir verməlidir. Bu onunla əlaqədardır ki, bazar iqtisadiyyatı dövründə hər müəssisə və təşkilat əmlak vergisinin ödəyicisidir. Bu baxımdan bütün əsas vəsaitlərin uçota alınması ən əsas və vacib şərtlərdən biridir. Auditor əsas vəsaitlərin yenidən qiymətləndirilməsinə fikir verməli və qiymətləndirmə aparan zaman əmsaldan düzgün istifadə olunub-olunmadığını yoxlamalıdır. Əmsaldan düzgün istifadə edilmədikdə, əsas vəsaitlərə amortizasiya hesablanan zaman müassisənin xərci süni surətdə artırılıb azaldıla bilər. Bu baxımdan qiymətləndirmənin düzgün aparılmasının böyük əhəmiyyəti vardır. Əsas vəsaitlərin hərəkətinin auditi zamanı onların məqsədyönlü alınmasına və tikilməsinə, vaxtında və düzgün sənədləşdirilməsinə və qiymətin reallığına fikir verilməlidir. Əsas vəsaitlərin məqsədyönlü alınması və tikilməsi istehsalatın tələblərindən irəli gəlir və onların düzgün istifadəsindən çox şey asılıdır. Əsas vəsaitlərinvaxtında və bütövlükdə 101 №-li “Əsas vəsaitlər” hesabına mədaxil edilməsi ilkin sənədlərlə müəyyən edilir. Əgər əsas vəsait vaxtında mədaxil edilməsə amortizasiya düzgün hesablanmayacaq. Nizamnamə kapitalına pay şəklində qoyulan əsas vəsaitlərin vaxtında mədaxil edilmısinə auditor fikir verməlidir. Əsas vəsaitlərin qiymətlərinə də diqqət yetirilməlidir. Bu ondan ötrü lazımdır ki, bir qayda olaraq, yeni əsas vəsaitlər müəssisə və təşkilatlara mədaxil edilən zaman ilkin qiymətlə uçota alınmalıdır. İstifadə olunmuş əsas vəsaitlər alınan zaman alındığı qiymətlə uçota götürülür və buna daşınma, quraşdırma xərcləri əlavə edilir. Əsas vəsaitlərin il ərzində hərəkətinə ciddi fikir verilməlidir. Auditor yoxlamaları göstərir ki, əsas vəsaitlərin mədaxili və silinməsi zamanı tez-tez səhvə yol verilir. Bu səbəbdən də başqa əmtəə-material qiymətlilərindən fərqli olaraq, əsas vəsaitlərin hərəkətinə onların hərəkəti zamanı tərtib edilmiş ilkin sənədlərə xüsusi diqqət tələb olunur. Əsas vəsaitlər, mülkiyyətindən asılı olmayaraq, müəssisələrə müxtəlif variantda daxil ola bilər və daxil olma zamanı aşağıdakı şəkildə müxabirləşmə verilir: 1. Kapital qoyuluşu hesabına daxil olan əsas vəsaitlər alış qiymətilə balansın 113№-li “Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması” hesabının debeti 531 №-li “Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar” hesabının kreditində, ƏDV 241 №-li “Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi” hesabının debetində 531 №-li hesabın kreditində əks etdirilir; 2. Əsas vəsaitlər əvəzsiz verildikdə 103 №-li hesabın debetində 101 №-li hesabın kreditində qeyd edilir; 3. Təsisçilərdən nizamnamə kapitalına daxil olan əsas vəsaitlər 101 №-li hesabın debetində 534 №-li hesabın kreditində yazılır; 4. Əvəzsiz olunan əsas vəsaitlər istehsal sahəsinə aid olarsa 331 №-li “Yenidən qiymətləndirmə üzrə ehtiyat”, qeyri-istehsal sahəsinə aid olarsa 340 №-li “Bölüşdürülməmiş mənfəət” hesablarının kreditlərinə 101 №-li hesabın debetində əks etdirilir. Əsas vəsaitlərin silinməsi auditor tərəfindən yoxlanılmalıdır. Silinməni xüsusi komissiya həyata keçirir. Komissiya üzvləri tərəfindəın xüsusi akt tərtib edilir və bu aktda aşağıdakı ləğv edilmə səbəbləri göstərilir: fiziki və mənəvi aşınması; qəza nəticəsində sıradan çıxması; köhnəlmənin tam hesablanması; istismar zamanı texniki göstəricilərdən düzgün istifadə edilməməsi; yeni texnikanın tətbiq edilməsi. Silinmənin bütün səbəbləri ayrı-ayrılıqda yoxlanılmalı və onun uçotda düzgün qeyd edilib-edilmədiyini aşkar edilməlidir. Auditor tərəfindən bunun uçota alınmasına ciddi fikir verməlidir. Bəzi hallarda müəssisə və təşkilatlarda əsas vəsaitlər satışı həyata keçirilir. Bu halda satışın nəticəsi ”Mənfəət və zərər” hesabına silinir. Müəssisə və təşkilatlardan ilin nəticələrinin formalaşdırılmasında mühüm göstəricilərdən biri də amortizasiya ayırmalıdır. Auditor bu baxımdan diqqətli olmalıdır və buna ciddi fikir verməlidir. Amortizasiya ayırmalarının auditi ilkin mərhələdə auditor tərəfindən seçmə üsulu ilə həyata keçirilir. Amortizasiya ayırmalarının normadan artıq hesablandığı və ya əsas vəsaitlərin ilkin dəyərində dəyişiklik aşkar edilərsə, onda bütün əsas vəsaitlərə amortizasiya hesablanması tam yoxlanılmalıdır. Amortizasiya ayırmalarının düzgünlüyünü yoxlayarkən auditor əsasən aşağıdakılara fikir verməlidir. a) amortizasiya ayırmaları hesablanacaq bütün əsas vəsaitlərin uçota alınmasına; b) amortizasiya ayırmaları normalarının düzgün tətbiq edilməsinə; c) yenidənqurma işləri zamanı əsas vəsaitlərə amortizasiya ayırmalarının tətbiq edilməsinə. Amortizasiya ayırmaları hesablanan zaman amortizasiya normalarına ciddi fikir verməlidir. Əsas vəsaitlərin kateqoriyaları üzrə illik amortizasiya normaları Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsinin 114 – cü maddəsinə görə aşağıdakı kimi müəyyən edilib: - binalar, tikintilər və qurğular – 7 % - dək; - maşınlar, avadanlıq və hesablama texnikası – 25 % - dək; - iş heyvanları – 20 % - dək; - nəqliyyat vasitələri 25 % - dək; - digər əsas vasitələri – 20 % - dək; - geoloji - kəşviyyat işlərinə və təbii ehtiyatların hasilatına hazırlıq işlərinə çəkilən xərclər – 25 % - dək; - qeyri – maddi aktivlər – istifadə müddəti məlum olmayanlar üçün – 10 %, istifadə müddəti məlum olanlar üçün isə illər üzrə istifadə müddətinə mütənasib məbləğlərlə. Əsas vasitələrin kateqoriyaları üzrə amartizasiya ayırmaları hər kateqoriyaya aid olan əsas vasitələr üçün müəyyənləşdirilmiş amartizasiya normasını həmin kateqoriyaya aid əsas vasitələrin vergi ilinin sonuna balans üzrə qalıq dəyərinə tətbiq etməklə hesablanır. Hər hası kateqoriyaya aid olan əsas vasitələr üzrə vergi üçün müəyyən olunmuş amartizasiya normalarından aşağı normə tətbiq olunduqda, bunun nəticəsində yaranan fərq növbəti vergi illərində amartizasiyanın gəlirdən çıxılan məbləğinə əlavə oluna bilər. Auditor yoslamanın son mərhələsində müəssisədə əsas vasitələrdən nə dərəcədə səmərəli istifadə edilməsinin təhlilini verməlidir. Bu halda auditor 1 manata əsas fonda düşən ümumi məhsulun qiymətini aydınlaşdırmış olar ki, bunun da müəssisənin maliyyə - təsərrüfat fəaliyyətində böyük əhəmiyyəti vardır. Auditor əsas vasitələrə çəkiləcək təmir xərclərinin planlaşdırılmasını yoxlamalıdır. Audit vaxtı auditor smetanın tutlmasının real olub – olmadığına əmin olmalıdır. Çünki bəzi hallarda smeta təmir qurtardıqdan sonra tərtib edilir və faktiki xərclərə silinir. Binalar, qurğular və tikililərin təmir smetası texniki baxış keçirildikdən sonra tərtib edilir, müəssisə və təşkilatın rəhbərliyi tərəfindən qabaqcadan təsdiq edilir. Əsas vasitələrin təmirini həyata keçirmək üçün iş görən təşkilatlarla qabaqcadan müqavilə bağlanmalı və təmir xərci müqavilədə öz əksini tapmalıdır.Auditor həmin xərclərin normadan artıq yazılıb – yazılmadığına fikir verməlidir. Əsas vasitələrin təmir xərclərinin artırılması səbəbi aydınlaşdırılmalı və onun maddələr üzrə xərclərinin düzgünlüyünə fikir verilməlidir. Əsas vasitələrin təmirinin düzgün aparıldığını yoxlayan auditor, təmir vaxtı material silgisinin, əmək haqqının, ehtiyat hissələrinin normaya uyğun olduğuna əmin olmalıdır və təmir işləri zamanı bu sahədə normadan artıq məsrəflərə yol verilməsinin aşkar edilmədiyini aydınlaşdırmalıdır. Əsas vasitələrin təmirinin məqsədə müvafiq və qanuni apardığı tərtib edilmiş ilkin sənədlər vasitəsilə müəyyən edilir. Bu sənədlərə aşağıdakılar aiddir: - görülmüş işlərin naryadları; - təmirə buraxılan material qiymətlərinin uçotu üzrə ilk sənədlər ; - təmirdən qabaq tərtib edilmiş nöqsan cədvəlləri; - qəbul – təhvil aktları. Material qiymətlərinin qanunsuz silinməsini, artıq ehtiyat hissələrindən istifadə etməsinin müəyyən etmək məqsədilə maddi – məsul və cavabdeh şəxslərlə sorğu keçirilməli, görülmüş təmir işləri seçmə üsulu ilə inveritarizasiya edilməlidir. Lazım olan hallarda işgörənlərdən yazılı məlumat alınmalıdır. Təmirin keyfiyyətli aparılmasına ciddi fikir verilməlidir. Keyfiyyətsiz təmir aparılanda texniki avadanlıqların, maşın və inventorların işində fasilələr yaranır, hissələr tez – tez sıradan çıxır. Bunu təmin etmək üçün ilkin tərtib erilmiş sənədlərə və ilkin hesabatlara baxılmalıdır. İl ərzində hər bir maşın avadanlıqda, bina və qurğuda neçə dəfə təmir işlərinin aparıldığı inventor vərəqlərinin yoxlanması ilə araşdırıla bilər. Sonrakı mərhələdə auditor əsas vasitələrin təmir xərclərinin uçotunu yoxlayır. Bu zaman auditor müəssisənin uçot siyasətinə əsaslanır. Çünki əsas vasitələrin təmir xərcini maya dəyərinə hansı variantda aid etməyi müəssisə özü planlaşdırır. - əsas vasitələrin təmirinin faktiki (əsaslı, orta və cari) təmir həyata keçirildikcə maya dəyərinə aid edilir. Bu halda xərclər balansın 202 № - li hesabın debitinə aid edilir. - müəssisə və təşkilatlar əsas vəsaitlərin balans qiymətlərindən asılı olaraq təmir fondu yaradırlar. Bu halda həyata keçirilmiş təmir xərclərin balansın 335 № - li, digər ehtiyatlar hesabına əmələ edilir. Artıq çəkilmiş xərclər gələcək dövrün xərclərinə aid edilir. Audit zamanı müəssisənin yenidən qurulması və moderinlaşdirilməsi üçün tərtib edilmiş layihə - smeta sənədlərinin təmir xərcləri ilə qarşılaşdırılmasına ciddi fikir vermək lazımdır. Qeyri – maddi aktivlərin auditi. Müəssisənin qeyri – maddi aktivlərinə təsərrüfat fəaliyyətində uzun müddət istifadə edilən, gəlir gətirən torpaq sahələrindən, təbii ehtiyatlardan istifadə hüquqları, patentlər, lisenziyalar, “Nau – hau”, proqram məhsulları, inhisar və imtiyaz hüquqları, (xüsusi fəaliyyət növünə verilən lisenziyalar da daxil olmaqla), təşkilat xərcləri, ticarət markaları, əmtəə nişanları və s. aiddir. Qeyri – maddi aktivlərinə auditi aparılan zaman aşağıdakı şərtlərə fikir verilməlidir: - vətəndaşların intellektual və işgüzar keyfiyyətləri qeyri – maddi aktivlər kimi götürülə bilməz; - qeyri – maddi aktivlərin sənədləşdirilməsi; İstənilən qeyri – maddi aktivlər özünü obyektiv formada əks etdirilməlidir. Belə ki, müəssisənin qeyri – maddi aktivlərin obyektinə olan hüquqi mülkiyyət hüququndan fərqlənir. Əgər müəssisəyə torpaqdan istifadə hüauau verilərsə, mülkiyyət hüquqi olan şəxs bunun üçün qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş qaydada lazimi sənədləşdirmə aparmalıdır. İxtira, faydalı modellər, sənqye nümunələri üçün alınan hüquqlar lisenziya müqavilələri ilə təsdiq edilməli, bu hüququ verən təşkilatlarda qeydiyyatdan keçirilməlidir. “Nau – hau” alınan müəssisədə onun təsviri və görünüşü olmalıdır. Əmtəə nişanı olan müəssisədə əmtəə nişanının alınmış sənədləri və hansı təşkilatda qeydiyyatdan keşdiyi olmalıdır. Əgər hüquqi və ya fiziki şəxslərə müəlliflik hüququalınıbsa, bu tam mənada hüquqi baxımdan müəlliflik hüququnu satan şəxslə müəlliflik hüququnu alan şəxsin arasında razılaşdırılmalıdır. İctimai iaşə müəssisələrin, milli mətbəxi olan milli restoranlara nizamnamə kapitalı kimi xörəyin resepti qoyula bilər. Bunun üçün təsisiçi həmin xörəyin reseptini müəssisəyə təqdim etməlidir. Geoloji və yeraltı sərvətlər barəsində infaomasiya hesabat şəklində olmalıdır. Qeyri – maddi aktivlər balansın 121 № - li “Qeyri – maddi aktivlər” hesabında ilk dəyərilə uçota alınır. Bu dəyərlər qeyri – maddi aktivlərin obyektləri üzrə aşağıdakı kimi müəyyən edilir: - təsisçilər tərəfindən müəssisəyə nizamnamə kapitalı kimi qoyulan qeyri – maddi aktivlər üçün tərəflərin razılığına əsasən; - digər müəssisə və şəxslərin pulla alınan qeyri – maddi aktivlərin əldə edilməsi və hazır vəziyyətə gətirilməsi üzrə faktiki məsrəflərdən asılı olaraq; - digər müəssisə və şəxslərdən əvəzsiz alınmış qeyri – maddi aktivkər üçün müəssisənin daimi fəaliyyətdə olan qiymətlər komissiyasının müəyyən etdiyi dəyərlə; Bütün bunlar lazimi sənədləşdirmə əsasında həyata keçirilir. Öz xarakterinə görə mədaxil sənədləri əsas vəsaitlərin mədaxil sənədlərinə uyğun ola bilər. Qeyri – maddi aktivlərin mədaxil sənədlərində onun daxilolma, istismara buraxılma vaxtı, qeyri – maddi aktivlərin tam xarakteristikası, istismar müddəti, amartizasiya norması və ilkin qiyməti öz əksini tapmalıdır. Qeyri – maddi aktivlər mühasibat uçotu haqqında qanun müddəalarına əməl edilməklə mədaxil olunmalıdır. Mədaxil olunma zamanı qeyri – maddi aktivin xarakterik xüsusiyyətlərindən asılı olaraq, həmin sahəni yaxşı bilən mütəxəssis iştirak etməlidir. Qeyri – maddi aktivlər təsisçilər tərəfindən niazmnamə kapitalına pay haqqı kimi qoyulduqda, 121 № - li hesabın debitində, 534 № - li hesabın kreditində öz əksini tapır. Digər müəssisə və şəxslərdən pulla əldə edilmiş qeyri – maddi aktivinlərin 121 № - li hesabın debitində 111 № - li hesabın kreditinə əks etdirilməlidir. Maddi yardım kimni mədaxil edilən qeyri – maddi aktivinlərin 121 № - li hesabın debitində 335 № - li hesabın kreditində yazılış verilir. Qeyri – maddi aktivlər istifadə üçün bir müəssisəsindən başqa müəssisəyə verilərsə, qeyri – maddi aktivinlər verilən müəssisə bütün hüquqları özündə saxlayır və qeyri – maddi aktilər müəssisənin balansından silinir. Qeyri – maddi aktivlərin köhnəlməsinin həcmi onların ilk dəyərindən və səmərəli istifadə müddətindən asılı olaraq müəyyən edilmiş normalar üzrə hər ay hesablanır. Səmərəli istifadə müddətini müəyyən etmək mümkün olmadığı halda, ona 10 % məbləğində köhnəlmə hesablanır. Səmərəli istifadə müddəti məlum olan qeyri – maddi aktivlər üçün amartizasiya ayrımları istifadə müddətində mütənasib məbləğlərlə hesablanır. Qeyri – maddi aktivlərin elə hissəsi var ki, onlara amartizasiya (köhnəlmə) hesablanmır. Bu qeyri – maddi aktivlərin fəaliyyət dövründə dəyəri azalmır. Bu aktivlərə dünya təcrübəsində “Nau – hau” hüququ, əmtəə nişanları və s. Qeyri – maddi aktivlərin həm sintetik həmdə analitik uçotu ağarılır. Audit zamanı qeyri – maddi aktivlərin sintetik və analitik uçotu üzləşdirilməli; Baş kitab qalığı ilə balans qalığı yoxlanılmalı, köhnəlmənin düzgün hesablanıb – hesablanmadığı dəqiqləşdirilməlidir. Əsas vəsaitlərin audit nəticələrinin yekunlaşdırılması bu sahədə audit yoxlama işlərinin son və həlledici mərhələsi sayılır. Belə ki, yoxlama işlərində qeyd etdiyimiz amillər üzrə əsas vəsaitlərin yoxlanmasının yekun qiymətləndirilməsi məhz yoxlamanın aşkar etdiyi faktlar və bu faktların iqtisadi və hüquqi baxımdan qiymətləndirilməsi ilə öz nəticəsini verir. Yoxlama nəticələrinin aşağıdakı prosrdur ardıcıllıqla rəsmiləşdirilməsi məqsədə uyğundur: audit yoxlama arayışında əsas vəsaitlərlə bağlı müvafiq bölmə ayrılmalıdır. Bu bölmədə ilk növbədə əsas vəsaitlərin əldə edilməsi, alınması, əvəzsiz qəbul edilməsi, əsas vəsaitlərin bütövlükdə hərəkəti, yəni təsərrüfatdan silinməsi, xaric edilməsi, satılması və sair bu kimi əməliyyatların qanunverici normativ hüquqi aktların tələblərinə cavab verməsi, qanunvericilik prinsiplərinin pozulmasına yol verilib-verilməməsi halları qiymətləndirilməlidir. Yoxlama-ekspertizası dövründə əsas vəsaitlər üzrə əməliyyatlarda cinayət tərkibi olmayan xırda ümumi nöqsanlar, kənarlaşmalar aşkar edilərsə, bu haqda bir qayda olaraq yekun arayışında sadəcə olaraq ümumi şərh verilməli, onların sübutu üçün lazım gələrsə, dəlillər ayrıca reyestrdə tərtib edilib, yekun arayışına əlavə edilməlidir. ƏDƏBİYYAT.
MÖVZU 7. İstehsal ehtiyatlarının auditi. P L A N 1.Material ehtiyatları auditinin məqsəd və vəzifələri. 2. Material ehtiyatları üzrə əməliyyatların normativ hüquqi bazası. 3.Əmtəə-material qiymətlilərin saxlanmasının və anbar təsərrüfatının auditi. Anbar uçotunun auditi. 4.Az qiymətli və tezköhnələn əşyaların və onların köhnəlməsinin auditinin xüsusiyyətləri. 5.Material ehtiyatlarının balansda əks etdirilməsinin düzgünlüyünün yoxlanılması. 6.Material ehtiyatlarının auditinin nəticələrinin yekunlaşdırılması. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində mal-material qiymətlilərindən və istehsal ehtiyatlarından istifadə olunması ön plana çəkilir . Müəssisə və təşkilatlarda məhsul istehsalında material tutumluğunu azaltmaqla böyük mənfəət əldə etmək imkanı yaranır. Material ehtiyatlarının auditinin əsas məqsəd və vəzifələri mal-material qiymətliləri üzrə aparılan əməliyyatların qanunverici və normativ hüquqi aktların tələblərinə uyğun olmasını ekspertizadan keçirmək, alınmış mal-material qiymətlilərinin uçota alınması, mədaxil edilməsi, maya dəyəri üzrə məsrəflərə silinməsi, onlara müvafiq köhnəlmə hesablanması, təsərrüfatfan silinməsi və xaric edilməsinə dair əməliyyatları yoxlamaqdan və qiymətləndirməkdən ibarətdir. Material ehtiyatlarının normativ hüquqi bazası dedikdə, bu sahədə Azərbaycan Respublikasının mövcud qanunverici və normativ hüquqi aktları, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının Nazirlər kabinetinin qərarları və Maliyyə nazirliyinin təlimatları, ayrı-ayrı nazirliklərin, baş idarələrin əsasnamələrinəzərdə tutulur. Material ektiyatlarının hərəkətinin uçota alınması, onların mədaxil və məxaric edilməsi zamanı müvafiq mühasibat yazılışlarının tərtib edilməsi qaydaları mühasibat uçotunun hesablar planı və onların tətbiqinə dair Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin təlimatında geniş şərh olunmuşdur. Material ehtiyatlarına dair əməliyyatların məlumat mənbələri müxtəlif və zəngindir. Bu məlumat mənbələrinə bir neçə istiqamətdə yanaşmaq mümkündür: mal-material qiymətlərinin alınması, mədaxil edilməsi, məsrəflərə silinməsi və bütövlükdə onlatın hərəkətinə dair məlumat mənbələri; mal-material qiymətliləri və istehsal ehtiyatlarının saxlanması və nəqdiliyinə dair məlumat məbələri vəonların uçota alınması, onların mühasibat uçotunun vəziyyətinə dair məlumat mənbələri. Bu istiqamətlərin hər birinin qarşısında müvafiq məqsədlər durur. Burada məlumat mənbəyi material ehtiyatlarının alınmasına dair verilmiş etibarnamələr, materialların alınmasını təsdiq edən hesab- fakturalar, müqavilələr, öhtəliklər, mədaxil orderləri, materialların qəbul olunmasına dair akt formaları, tələbnamə fakturaları hrsab olunur. Audit yoxlama –ekspertizasında yuxarıda qeyd etdiyimiz əməliyyatlarda kənarlaşmalar, kəmiyyət və keyfiyyət öıçülərində əksik gəlmələr, və digər neqativ hallar aşkarlanarsa, bu zaman həmin hallar ilkin sənədlərlə təsdiq edilməlidir.Bu baxımdan material ehtiyatlarının bütövlükdə hərəkətinin məlumat mənbələri audit yoxlama –ekspertizası qarşısında duran vəzifələri həll etməlidir. Material ehtiyatlarının auditinin məlumat mənbələrinin tərkib hissələrindən biri də onların analitik və sintetik uçot mənbələri hesab edilir. Onlar həmçinin uçotun vəziyyəti haqqında audit qiymətləndirilməsinin mühüm bazası hesab olunur. Hazır məhsul – qüvvədə olan standartlara və ya texniki şərtlərə uyğun gələn, anbar və ya sifarişçi tərəfindən qəbul edilən məhsullar, məmulatlar və yarımfabrikatlardır. Kənd təsərrüfatı müəssisələrində istehsal edilən hazır məhsulların bir hissəsi istehsal ehtiyatı şəklində - toxum, yem, emal üçün xammal şəklində istifadə etmək üçün ayrılır. Bununla əlaqədar olaraq audit zamanı təsərrüfatda istehsal olunana məhsulların vaxtında və bütünlüklə mədaxil edilməsinə ciddi fikir verilməlidir. Bu zaman cari uçotun və daxili nəzarətin düzgün qurulmasının böyük əhəmiyyəti vardır. Belə ki, kənd təsərrüfatı və hazır məhsulların qeyri-qanuni istifadəsinin, xarab olmasının və mənimsənilməsinin vaxtında qarşısının alınması həyata keçirilə bilər. Auditor məhsulların mədaxil və hərəkəti üzrə sənədləri üzləşdirməklə onların üzərində müəssisədə cari nəzarətin necə həyata keçirilməsini müəyyən etməlidir. Auditor yoxlama zamanı taxılın, pambığın, tərəvəzin, kartofun və başqa bitkiçilik məhsullarının mədaxili üzrə sahədən dən və başqa məhsulların göndərilməsi registrlərini, pambığın yığımı haqqında gündəlik məlumatları, kənd təsərrüfatı məhsullarının daxil olması gündaliklərini, qaimələri və başqa ilk sənədləri nəzərdən keçirməlidir. Göstərilən sənədlərin düzgün tərtib olunması, onlarda edilmiş düzəlişlərin, əməliyyatların düzgün əks etdirilməsinin reallığı, məlumatların məzmununun obyektivliyi yoxlanmalıdır. Məhsulların tam və vaxtında mədaxil edilməsini müəyyən etmək üçün yuxarıda qeyd edilən sənədləri məhsul yığımı üzrə hesablanmış əmək haqqı naryadları ilə traktorçu-maşinistin uçotu vərəqələri ilə, yük avtomobilinin yol vərəqələri və s. ilə üzləşdirməlidir. Bu məsələləri auditor hərtərəfli öyrənmək üçün bitkiçilik məhsullarının toplanmasında və mədaxil edilməsində iştirak edən şəxslər arasında sorğu keçirə bilər. Sorğu keçirilən zaman auditor özü üçün daha dəqiq məlumat əldə edir. Məhsulun və məhsuldarlığın göstəricilərinin reallığı uçot, hesabat məlumatlarını biznes planın məlumatları ilə, məhsulların daxil olması məlumatlarını onların istifadəsinə dair məlumatlarla, analitik uçotun məlumatları ilə sintetik hesabın məlumatlarını müqayisə etməklə müəyyən etmək olar. Heyvandarlıq məhsullarının mədaxilinin auditi sənədlərin nəzərdən keçirilməsi ilə həyata keçirilir. Bu, il ərzində məhsul çıxımının bərabər olmasını müqayisə etməyə imkan verir. Auditor heyvandarlıq məhsullarının uçotu üzrə süd sağımının uçotu jurnallarını, kənd təsərrüfatı məhsullarının daxil olması gündəliklərini, yunun qırxılmasına və qəbuluna aktları, qaimələri və başqa sənədləri formal və mahiyyətcə nəzərdən keşirməlidir. Auditor sənədlərin qarşılıqlı üzləşdirməsini aparmalıdır. O, alınmış məhsulların miqdarını, sağılan inəklərin, qırxılan qoyunların, yumurtlayan toyuqlarının sayını əks etdirən səndlərin məlumatlarını yem məsarifi cədvəlləri ilə, heyvandarlıq işçilərinə əmək ödənişinin hesablanması cədvəlləri ilə, bu məhsulların göndərilməsinə dair qaimələrlə üzləşdirməlidir. Göstərilən məlumatların kənarlaşma səbəbləri auditor tərəfindən diqqətlə öyrənilməlidir. Çox hallarda, alınmış məhsulların miqdarını süni surətdə artırmaq üçün ayrı – ayrı istiqamətdə onların məsarifi qəsdən artırılır. Ona görə də auditor məhsulların istifadəsi üzrə sənədləri yoxlayıb onların hərəkəti üzrə balans tərtib etməlidir. Bununla da cavan heyvanlara içirdilən və emal edilən südün, inqubatordan çıxan cücələrin və s. miqdarının reallığı aydın olur. Audit zamanı nəzarət süd sağımının. yun qırxımının, yumurtanın, balın yığılmasının, balığın tutlmasının və s. böyük əhəmiyyəti vardır. Sənaye, köməkçi və sair istehsalatın məhsulların tam və vaxtında mədaxil edilməsini auditor yoxlamaq üçün mədaxil və məxaric üzrə aktları, qaimələri, gündəliklərin əmək ödənişinin hesablanması naryadları ilə, əmtəə - nəqliyyat qaimələri ilə, aktlarla, limit – zabor xəritələri ilə və b. ilə üzləşdirməlidir. Audit aparılan zaman aşağıdakıları dəqiqləşdirmək lazımdır: 1. məhsulun istehsalatdan anbara verilməsi onlara verilməsisənədlərinə düzgün və vaxtında rəsmiləşdirilməsi; 2. hazır məhsulların buraxılışı ilə əlaqədar əməliyyatların mühasibat uçotunda əks olunmasının düzgünlüyü; 3. sifarişçi və məlumat növləri üzrə hazır məhsulun maya dəyərinin müəyyən edilməsinin düzgünlüyü; 4. faktiki maya dəyəri ilə plan maya dəyəri arasında olan fərqin düzgün silinməsi; 5. 204 № - li “Hazır məhsul” hesabının sintetik və analitik uçotunun məlumatları ilə ilkin sənədlərin və baş kitabın məlumatlarının uyğunluğu; 6. hazır məhsulların düzgün qiymətləndirilməsi. Müəssisə və təşkilatlara məxsus olan emal, təkrar emal, yaxud istehsalda istifadə edilməsi və ya təsərrüfat ehtiyacları üçün nəzərdə tutulan əmək əşyalarının, müəyyən edilmiş qaydaya müvafiq olaraq azqiymətli və tezköhnələn əşyalar kimi dövriyyədəki vəsaitlərin tərkibinə dasil edilən əmək vəsaitlərinin tərkibinə daxil edilən əmək vəsaitlərinin mövcudluğu və hərəkəti, onların tədarükü və yenidən qiymətləndirilməsi ilə əlaqədar əməliyyatların aparılması istehsal ehtiyatlarının uçotunu təşkil edir. Müəssisə və təşkilatlara məxsus olanxammal və material, yanacaq, ehtiyat hissələri, köməkçi materiallar, toxumlar. yemlər, gübrələr, dərmanlar, alınmış yarımfabrikatlar və s. istehsal ehtiyatlarına aiddir və onun əsasını təşkil edir. Bu baxımdan istehsal ehtiyatlarının və ya əmttə - material qiymətlərinin uçotunun düzgün aparılmasının və onun auditinin müəssisə və təşkilatlar üçün olduqca böyük əhəmiyyəti vardır. Müəssisə və təşkilatlarda əmtəə - material qiymətlilərinin uçotunun əsas vəzifəsi aşağıdakılardan ibarətdir: - əmtəə - material qiymətlilərin mədaxil və məxaricinin həyata keçirilməsi zamanı ilkin sənədlərin düzgün və vaxtında tərtib edilməsi; - istehsalatda onların saxlanmasına və bütün mərhələlərdə hərəkətinə nəzarət; - istehsalatda onlardan istifadəyə nəzarət; - qüvvədə olan norma və qanunlara əsasən onların vaxtında artıq-əskikliyini müəyyən etmək, istehsalata yararlı olub-olmadığını aydınlaşdırmaq. Bu baxımdan müəssisə və təşkilatlarda istehsal ehtiyatlarından və ya əmtəə-material qiynətlilərdən düzgün istifadə edilməsində, uçotun qurulmasında buraxılan səhvlərin vaxtında aşkar edilib aradan qaldırılmasında auditor yoxlamasının böyük əhəmiyyəti vardır. Audit işində auditorun əsas vəzifələrindən biri istehsal ehtiyatlarının saxlanmasını, onlardan düzgün istifadə edilməsini yoxlamaqdır. İstehsal ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsi və onların qorunması müəssisə və təşkilatların məhsul istehsalında böyük rol oynayır. Auditor yoxlaması mühasibatda əmtəə-material qiymətlilərin uçotunun necə aparılması ilə tənışlıqdan başlamalı və aşağıdakı məsələlərə diqqət yetirməlidir: 1. əmtəə-material qiymətlilərin mühasibat uçotu üzrə hərəkətinin necə həyata keçirilməsi; 2. hansi normativ-hüquqi aktlardan istifadə edilməsi; 3. ilkin sənədlərin düzgün tərtib edilməsi; 4. daxili nəzarət həyata keçirilən (inventarizasiya, sənədləşdirmə, uçot norma-tivləri və s.) zaman faktiki normalarından kənarlaşma; 5. inventarizasiyanın vaxtında həyata keçirilməsi və onun nəticəsinin düzgün sənədləşdirilməsi; 6. maddi-məsul şəxslərlə bağlanan müqavilələrin düzgünlüyü; 7. qeydiyyat jurnallarının aparılması; 8. inventarizasiyanın aparılması üçün daimi fəaliyyət göstərən komissiyanın tərkibi və fəaliyyəti. Auditor əmtəə-material qiymətlilərin düzgün saxlanmasının müəssisə və təşkilat üçün böyük əhəmiyyəti olduğunu nəzərə alıb anbarlarda onların necə saxlanmasına fikir verməlidir. Auditor anbarların, onlara köməkçi olan tikililərin yerini, əmtəə-material qiymətlilərin saxlanma şəraitini öyrənməlidir. Bütün bunların hamısı hərtərəfli öyrənildikdən sonra auditor daxili nəzarətin necə həyata keçirilməsinə fikir verməlidir. Bunu auditor sorğu vasitəsilə həyata keçirə bilər. Sorğu həyata keçirilən zaman auditor özü üçün daha dəqiq məlumat əldə edir. Belə ki, sorğudan aydın olur ki, əmtəə-material qiymətlilərinin yoxlanması başdan-başa və ya seçmə üsulu ilə aparıla bilər. Bundan başq aauditor özü üçün aydınlaşdırır ki, uçot formal aparılıb, faktiki nəzarət, inventarlaşdırma olmayıb və ya inventarlaşdırmanı aparan komissiya üzvləri arasında mütəxəssis olmayıb. Belə olduğu halda, auditor daxili nəzarətin çox aşağı olduğunu dərk edir. Onda aydın olur ki, müəssiə və təşkilatda əmtəə-material qiymətlilərin uçotu müəssir tələblərə cavab vermir. Daxili nəzarətin lazımi səviyyədə olmamasını sübut edən amil əmtəə-material qiymətlilərin hərəkətinə nəzarətin olmamasıdır. Belə olduğu halda auditor əmtəə-material qiymətlilərin auditini başdan-başa aparmalı, nəzarət riskinin azalmasına çalışmalıdır. Əmtəə-material qiymətlilərin və istehsal ehtiyatlarının auditinin əsas məqsədi istehsal ehtiyatlarından səmərəli istifadə etməkdən və onların itkisinin, israfçılığın, çatışmazlığın və təsərrüfatsızlığın qarşısını almaqdan ibarətdir. Audit prosesində aşağıdakılar aydınlaşdırılmalıdır: 1. Maddi-texniki təchizatın təşkili və onun planlaşdırılması, təchizatın biznes planla uzlaşdırılması, xərc normaları və ehtiyatlar, istehsalatda istifadə olunmayan əmtəə-material qiymətlilərin faktiki qalığı, mədaxil və məxaric olunan materialların uçotuna nəzarət; 2. Anbar təsərrüfatının vəziyyəti, maddi-məsul şəxslərin işinə nəzarət, tərəxilərin, nəzarət-ölçü cihazlarının vəziyyəti, buraxılış-nəzarət işinin təşkili; 3. Ehtiyat normalarının düzgünlüyü, material qiymətlilərin məxaric norması, yeni normaların tətbiqi, materiallardan qənaətlə istifadə, materialtutumlu məhsulların azaldılması, qənaətə görə həvəsləndirmə metodu; 4. Əmtəə-material qiymətlilərin silinmə qaydası, sistemdaxili və kənara buraxılan materiallara nəzarət, təsdiq edilmiş limit xərclərinə riayət edilməsi; 5. Mühasibat uçotu ilə anbar uçotunun uyğunluğu. Audit zamanı material qiymətlilərin alınması üçün bağlanmış müqavilələr, tapşərəqların keyfiyyətlə və vaxtında yerinə yetirilməsi, əgər kənarlaşma aşkar edilərsə, səbəbi aydınlaşdırılmalı. Audit proqramında təchizat orqanlarının fəaliyyəti, mühavizə dəstəsinin işi, istehsal ehtiyatları və material qiymətlilər ilə məşğul olan şöbənin işinin təhlili öz əksini tapmalıdır. Əmtəə-material qiymətlilərin auditinin əsas mənbələri aşağıdakılardaır. 1. Müəssisənin maddi – texniki təchizatının və normativ məlumatları. 2. Maddi – texniki təchiazt orqanlarının, müəssisənin Biznes planının normativ məlumatları. 3. Mühasibat və anbar uçotu sənədlərinə müvafiq faktiki məlumatlar. 4. Hazırlanmış və məxaric edilmiş malların statistik hesabatı barədə məlumatlar. 5. Əmtəə-material qiymətlilərinin faktiki qalığı. İstehsal ehtiyatlarının auditini şərti olaraq üç mərhələyə bölmək olar. Birinci, onlarrın faktiki qalığı və saxlanılması. Bunu inventarziasiya vasitəsilə anbarın vəziyyəti və avadanlıqla təmin edilməsi şəklində yoxlamaq olar. İkinci, əmtəə-material qiymətlilərin mühasibat uçotunda sənədləşdirilməsi. Üçüncü, əmtəə-material qiymətlilərin mühasibat uçotunda vəziyyətin təhlili. İstehsal ehtiyatlarının uçotu narmativ aktlar və təlimatlarla tənzimlənir. Belə ki, onkarın uçotu “Mühasiba uçotu haqqında” Qanuna uyğun aparılır. Qüvvədə olan təlimatlar bütün maddi – məsul şəxslər üçün vacib şərtdir. Həmin qanunlara və təlimatlara əsasən maddi – məsul şəxslər əmtəə-material qiymətlilərin uçotunu, saxlanmasını təmin etməlidir. Qüvvədə olan normtiv hüquqi aktları bilməmk maddi – məsul şəxsi məsuliyyətdən azad etmir. Əmtəə-material qiymətlilərin saxlanmasının auditi auditorun əsas vəzifələrindən biridir. Auditə başlamazdan qabaq auditor keçən auditin nəticəsi ilə tanış olmalı, əmtəə-material qiymətlilərinin saxlanmasına baxımlı və vəzifəli şəxslərin öz işinin öhdəsindən necə gəldikləri ilə tanış olmalıdır. Əgər əvvəlki auditin nəticəsi üzrə çatışmazlıqlar aradan qaldırılmırsa, bunun səbəbi aydınlaşdırılmalıdır və bu barədə tədbirlər görülməsi rəhbərlik qarşısında bir məsələ kimi qaldırılmalıdır. Auditə əmtəə-material qiymətlilərin saxlandığı anbarların yoxlanılması ilə başlamaq lazımdır. Əmtəə-material qiymətliləri saxlanarkən bütün norma və qaydalara riayət olunmasını aydınlaşdırmaq lazımdır. Material qiymətliləri anbarda elə saxlanmalıdır ki, onlara hər zaman yaxınlaşmaq mümkün olsun. Tezodlanan, qiymətli və nadir materiallar bağlı otaqlarda, çox böyük ölçüsü olan materiallar xüsusi yerlərdə saxlanmalıdır. Tərəzi təsərrüfatının auditi zamanı nəzarət-ölçü cihazlarının vəziyyəti yoxlanmalı, onlar sayılmalı və nə vaxt yoxlamadan keçdiyi aydınlaşdırılmalıdır. Düzgün təşkil edilmiş nəzarət-buraxılış sistemi, istər dövlət müəssisəsi üçün, istərsə də xüsusi mülkiyyət üçün çox böyük əhəmiyyətə malikdir və materialların qorunmasına xidmət edir. Auditor əmtəə-material qiymətlilərin inventarizasiyasını aparan zaman “Mühasiba uçotu haqqında” Qanuna və Maliyyə Nzairliyinin təlimatlarına əsaslanmalıdır. İnventarizasiya aparmaq üçün inventarizasiya komissiyası yaradılır və maddi-məsul şəxsin iştirakı ilə inventarizasiya aparılır. İnventarizasiya zamanı auditor bunları bilməlidir:
Auditor yoxlaması zamanı auditor anbar uçotunun aparılmasının düzgünlüyünə, anbar uçotu vərəqələrinin düzgün doldurulmasına, azqiymətli və tezköhnələn əşyaların mədaxilinin və məxaricinin düzgünlüyünə, kənardan daxil olan kənd təsərrüfatı məhsullarının anbara düzgün mədaxil edilməsinə fikir verilməlidir. Bu məqsədlə auditor aşağıdakı testlərtən istifadə edə bilər:
İstehsal prosesi ilə əlaqədar olaraq əmtəə-material qiymətlilərinin silinməsinin auditi zamanı aşağıdakılara fikir vermək lazımdır:
Təcrübə göstərir ki, inventarizasiaynın başa çatdığı dövrdə vaxtı ötmüş, yararsız hala düşmüş, xarab olmuş əmtəə-material qiymətliləri silinir. Auditor buna ciddi fikir verməlidir və səbəbini aydınlaşdırılmalıdır. Əmtəə-material qiymətlilərinin saxlanmasında anbar uçotunun zəxiyyətinin auditi çox əhəmiyyətlidir. Hər şeydən öncə, auditor anbar uçotunun müasir tələblərə cavab verib-vermədiyini, anbarda materialların növü üzrə kartotekanın tərtib edildiyini, anbar uçotunun kitabla və ya vərəqlərlə təmin olunduğunu aydınlaşdırılmalıdır. Anbar uçotunun əsas nöqsanlarından biri material qiymətlilərin vaxtında anbar uçotu vərəqələrində (kitabında) qeyd edilməməsidir. Təcrübə göstərir ki, anbar uçotunun düzgün aparılmaması mədaxil və məxaricin anbarda “qırmızı yazı ilə qalığın” yaranmasına səbəb olur. Belə qalığın yaranma səbəbi auditor tərəfindən aydınlaşdırılmalıdır. Maddi-məsul şəxslərin öz işinə məsuliyyət hissi ilə yaranmasına nəzarət müəssisə və təşkilatların baş mühasibləri və rəhbərləri tərəfindən həyata keçirilir. Materialların mədaxil və məxaricinin düzgün təşkili istehsal prosesinin fasiləsizliyinin təmin olunmasına, onların yəxşı saxlanmasına və daha dəqiq uçotunun aparılmasına şərait yaradır. Materialların mədaxili sahəsində auditorun əsas vəzifəsi aşağıdakılardır: a) mal göndərilməsi və onun sənədləışdirilməsinin yoxlanması, material qiymətlilərin mühasibat uçotu üzrə düzgün əks etdirilməsinin və onlara vaxtında mədaxil edilməsinin yoxlanması; b) əmtəə-material vaxtında göndərilmədiyi üçün malgöndərənlər barədə görülmüş tədbirlərin yoxlanması. Auditorda hesab-fakturalara, qaimələrə, əmtəə-nəqliyyat sənədlərinə şübhə yaranarsa, onların həqiqliyini qarşılıqlı yoxlama vasitəsilə həyata keçirə bilər. Auditor dövründə əmtəə-material qiymətlilərin alınması üçün təhtəlhesab şəxslərə verilən vəkalətnamələr yoxlanılmalıdır. Onlar ekspeditorlara, təchizat agentlərinə və maddi-məsul şəxslərə verilə bilər. Auditor anbardan buraxılan material qiymətlərinin analitik uçotda düzgün əks etdirilməsini və onun sintetik uçotla uzlaşmasını yoxlamalıdır. Belə audit seçmə üsulu ilə də həyata keçirilə bilər. Əmtəə-material aid olan bütün xammal, əsas və köməkçi materiallar, yanacaq, alınmış yarımfabrikatlar, komplektləşdirici məmulatlar, ehtiyat hissələri, tara və tara materialları, toxumlar və yemlər, tikinti materialları, dərmanlar, bitki və heyvanların mühavizə vasitələri, gübrələr 201 №-li “Materiallar” hesabında uçota alınır. Mühasibat uçotu haqqında əsasnamələrə və təlimatlara müvafiq olaraq Azərbaycan Respublikasında azqiymətli və tezköhnələn əşyalara aşağıdakılar aiddir:
Azqiymətli və tezköhnələn əşyaların audinin əsas vəzifə və məqsədləri aşağıdakıları müəyyən etməkdən ibarətdir: a) istismara verilmiş azqiymətli və tezköhnələn əşyaların, inventarların, alətlərin saxlanmasının təmin edilməsini yoxlamaq; b) istismara verilmiş azqiymətli və tezköhnələn əşyalara, alətlərə və inventarlara aid olanları yoxlamaq; c) xüsusi paltarların, alətlərin və inventarlarların istismara verildiyi vaxt normalarına riayət edilməsini yoxlamaq; ç) azqiymətli və tezköhnələn əşyaların uçotunun düzgün aparılmasını yoxlamaq; d) analitik uçotla sintetik uçotun bir-biri ilə uzlaşdırılmasını araşdırmaq. Azqiymətli və tezköhnələn əşyaların analitik uçotunun və onun faktiki qalığının auditi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Auditor analitik uçotun auditi zamanı azqiymətli və tezköhnələn əşyaların inventar nömrələrinə fikir verməli, onu faktla üzləşdirməlidir. Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar içərisində çox işlənən və istismar müddəti olan alətlərdir. Alətlərin auditi digər azqiymətli və tezköhnələn əşyalar kimi həyata keçirilir və analitik uçotla sintetik uçotun üzləşdirilməsi ilə bitir. Auditor nəzərə almalıdır ki, xüsusi paltarlar, ayyaqqabılar işçilərə fəaliyyətdə olan normalara görə, xidmət müddəti nəzərə alınmaqla verilir. Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar anbardan daxili qaimə ilə buraxılır və cədvəldə verilən adamın soyadı, adı, alınma tarixi və s. öz əksini tapmalıdır. Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar müəssisə və təşkilatların mülkiyyətidir, xidmət müddəti başa çatdıqdan sonra geri qaytarılır. Xidmət dövründə kimyəvi təmizlənə və təmir müəssisə və təşkilatlar tərəfindən həyata keçirilir. Audit zamanı müvəqqəti tikili və qurğuların uçotunun müəssisə tərəfindən düzgün aparılıb-aparılmadığına fikir verilməlidir. Bundan başqa auditor müvəqqəti tikili və qurğuların dəyərinin silinməsini yoxlamalıdır. Belə ki, müvəqqəti tikili və qurğuların dəyərinə köhnəlmə hesablanması xüsusi hesablamalarla həyata keçirilir. Bu zaman müvəqqəti tikili və qurğuların tikilmə xərci və müddəti nəzərə alınır. Auditor yoxlama zamanı azqiymətli və tezköhnələn əşyaların köhnəlməsinin aşağıdakı formalarına ciddi fikir verməlidir: a) anbardan istismara buraxılan zaman onların vahidinin dəyərinə 50% məbləğində köhnəlmə hesablanır, qalan 50% isə istismar müddəti başa çatdıqdan sonra xərcə iad edilir; b) vahidin dəyəri əsas vəsaitlərin dəyərinin minimum vahidinin 1/20 hissəsi qədər olan azqiymətli və tezköhnələn əşyalar istismara verildikcə onların dəyərini birbaşa məsrəflərə aid etmək olar; c) anbardan istismara verilən zaman 100% köhnəlmə hesablama yolu ilə aid edilir; ç) geriyə qaytarılan azqiymətli və tezköhnələn əşyalara köhnəlmə onların istismarda olma müddətindən asılı olaraq hesablanır. Auditor audit zamanı azqiymətli və tezköhnələn əşyaların analitik və sintetik uçotunun Baş kitabda və balansda öz əksini necə tapdığını yoxlamalıdır. Material ehtiatlarının audit- yoxlama nəticələrinin yekunlaşdırılması yoxlama-ekspertiza işinin yekun mərhələsi hesab edilir. Bu yekun mərhələsini material ehtiyatları üzrə aparılan yoxlama prasedur qaydalarını, bu sahədə verilmiş nöqsanları, qanunverici, normativ huquqi aktların tələblərinə zidd olan əməliyytları və digər neqativ halları qiymətləndirmə mərhələsi hesab etmək olar. Ona görə də material ehtiyatlarının audit yoxlama ekspertiza işinin nəticələrinin yekunlaşdırılmasında da müvafiq metodikadan istifadə edilməlidir. Bir qayda olaraq audit zamanı material ehdiyatlarına dair əməliyyatlar yoxlanarkən mənimsəmə və əmlakın dağıdılması hallarına rasy gəlinərsə, auditor tematiq qayda ilə həmin sahənin müvafiq dövrünü tam yoxlamalı və ayrıca yekun arayışı tərtib edilməlidir. Əgər audit zamanı uçot hesabat işlərində ziddiyyətli faktlar, şübhəli proseslər aşkar edildikdə,auditor xüsusi inventarlaşma təşkil etməlidir və onun nəticəsi haqqında yekun arayışında qeydiyyatlar aparmalıdır.Qalan digər bütün hallarda auditor material eytiyatlarının yoxlanma nəticələri haqqında yekun arayışda növbəti ardıcıllıqla şərh verməlidir.Bit qayda olaraq, auditor yoxlama yekun aratışını həddindən artıq yüksaltmək üçün xüsusi reyesytlərdən əlavə olaraq tematik-toxlama arayışlarından isrifadə edə bilər. Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|