Antik dövrdə maşınqayırma
Yüklə 6,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
Orta əsrlərdə Avropada texnikanın inkişafı 146 əsrdə Nürnberq şəhərinin rəhbərliyi bu işlə məşqul olan adamların şəhəri tərk etmələrinə qadağan qoymasına baxmayaraq, bu üsul tezliklə başqa ərazilərə də yayılmağa başlayır. 1408 − 1415-ci illərdə Nürnberq şəhərində ilk dəfə olaraq məftil dartan dəyirman düzəldilir. Bu dəyirman metaldartma üsulunu mexanikləşdirir. Məftili matrislərdən xaricə dartan kəlbətin su çarxı ilə fırlanan və üzərində qol olan vala bərkidilirdi [1.76]. Orta əsrlərdə alət və maşınların inkişafına X ΙΙΙ əsrdə barıtın tapılması və X Ι V əsrdə dəmirin tökülməsi ilə təkan verilmişdir. 1320-cü ildə barıt topları istehsal edilməyə başlayır. Bu yeni istehsal istiqaməti təkcə hərbi texnikanın deyil, ümumiyyətlə maşınqayırmanın inkişafını müəyyənləşdirmişir. Su pərləri ilə işləyən hava üfürcəkləri metal emalında yüksək temperaturun alınması üçün şərait yaratmışdır. Bununla bərabər sobaların təkmilləşdirilməsi nəticəsində dəmirin əridilməsi üçün lazım olan ərimə temperaturunu əldə etmək mümkün olmuşdur. Ancaq metalda karbonun miqdarını azaltmaq üçün onu ikinci dəfə əritmək la- Şəkil 1.93. Məftildartma, XV əsrdə. Orta əsrlərdə Avropada texnikanın inkişafı 147 zım idi. Dəmir töküklərin dolayı yolla hazırlanması X ΙΙΙ əsrdə dəmir istehsalının sürətlə artmasına gətirib çıxarmışdır. Avropada orta əsrlərdə illik metal emalı 60 000 t qiymətləndirilir [1.19]. X Ι V əsrdən başlayaraq tüfəng və topların hazırlanması dəmirin istehsalı və emalında yeni bir mərhələ yaradır. Odlu silahlar getdikcə ov və müharibə üçün əsas silaha çevrilir. Dəmirçiliklə bərabər sağanaqların hazırlanması üzrə mütəxəssislər meydana gəlməyə başlayır. İlk dəfə olaraq bürüncdən top 1326-cı ildə Florensiya (İtaliya), 1327- ci ildə İngiltərə, 1332-ci ildə isə Çində hazırlanmışdır. Topların istehsalında əsas problem atəş zamanı yaranan qaz təzyiqinə tab gətirmək və gülləyə dəqiq istiqamət verməkdən ibarət idi. Bu tələbləri sənətkarlar kiçik əl silahlarında olduğu kimi, böyük və ağır topların hazırlanmasında da təmin etməli idilər. İlk vaxtlarda dəmir toplar döymə yolu ilə düzəldilirdi. Döyülmüş metal lövhə silinidrik ağac ətrafında əyilərək onun ağzı qaynaq edilirdi. İlk vaxtlar bu topların mərmiləri kürə şəklində yonulmuş daşlardan düzəldilirdi. Sonralar, dəmirin tökülməsi məlum olduqdan sonra onlar bu yolla əldə edilmişdir. Silahlarda boruların daxili dəqiqliyini artırmaq üçün onlar deşmə əməliyyatına uğradılırdılar. Bu üsulun tətbiqi zamanı tələb olunan emal dəqiqliyini təmin etmək üçün maşınların tətbiqi haqqındakı ilk məlumat 1373-cü ildə Trier şəhərindən gəlir. Bundan az sonra, 1420-ci ildə Vyana əlyazmasında üfiqi quruluşlu turbin çarxı ilə hərəkət etdirilən burğulama dəzgahı təsvir olunmuşdur. Burğulama əməliyyatı yonqarın çıxarılmasını asanlaşdırmaq üçün aşağıdan yuxarıya aparılırdı. Şəklil 1.94-də 1496-cı ildə Filips Monxun emalatxanasına aid olan top burğulama dəzgahının çizgisi göstərilmişdir. Göründüyü kimi, emal olunan Morze (top qülləsi) yerdə bərkidilir. Onun üst hissəsində burğulama kəskiləri ilə örtülmüş ağac aşağıya hərəkət etdirilir. Alətə veriş onlara bağlanmış iplərin köməyi ilə yerinə yetirilir. Alətin dönməsi, onun asıldığı ağac lövhəyə bərkidilmiş qolların, atların köməyi ilə fırlanması nəticəsində baş verir [1.77]. Orta əsrlərdə Avropada texnikanın inkişafı 148 Top hazırlamaq üzrə Avropada ilk emal mərkəzi Nürnberq şəhərində yaradılmışdır. Sonralar İmperator Maksimilian hərbi sənayeni İnsburq şəhərinə köçürür. Üzün müddət burada mürəkkəb və bahalı dəmir töküklərindən hazırlanan toplar Avropa hökmdarları və böyük şəhərlərin sifarişləri əsasında yerinə yetirilirdi. Şəhərlərdə sənətçilik daha sürətlə inkişaf etməkdə idi. Şəkil 1.94. Top qülləsinin burğulanması, Filip Monxun əlyazması, 1496-cı il. Təkcə metal emalı üzrə metaldartan, bıçaq, kərənti, nal, mismar, yəhər, qaşıq, kəlbətin, xəncər, çıraq, pərgar, qızıl, gümüş, kotan, lövbər, bülöv, tava, dəmir qablar və zəncir üzrə ixtisaslaşmış dəmirçilər və həmçinin top üçün sağanaq hazırlayan mütəxəssislər mövcüd idilər. Bu, əlbəttə başqa sahələr üzrə mövcüd olan sənətçilərin siyahısını tamamlayır.1363- cü ildə əhalisi təxminən 20000 olan Nürnberq şəhərində 1200 üsta 50 Orta əsrlərdə Avropada texnikanın inkişafı 149 sənətçi qrupunda cəmləşmişdir [1.19]. İxtisaslaşma böyük maşınlarla bərabər, alətqayırma və sənətçilikdə işlədilən kiçik qurğuları da inkişaf etdirmişdir. Artıq X Ι əsrdə pərli burğular şpindellə işləyən spiral tipli burğularla əvəz olunmuşdur. Şpindelə hərəkət nazim çarxların köməyi ilə verilirdi. Alət bərkidil- miş şpindelin ucuna qayış dolanır, qayışın ucları arasında üfiqi vəziyyətdə yerləşmiş ağac lövhə bərkidilir (şəkil 1.95). Lövhə aşağıya basıldıqda, spin- deldən dolanmış qayış açılaraq onu fırlanmağa məcbur edir. Bu zaman nazim çarx qayışın yenidən dolanması üçün lazım olan enerjini top- layır [1.78]. Bu burğu- lama qurğusunun çatış- mayan cəhəti fırlanma hərəkətinin fasiləsiz olmaması idi. Yəni təs- vir olunmuş mexanizm şpindeli yalnız məhdud sayda dövr etdirir və sonradan şpindel öz əvvəlki vəziyyətinə qaytarılırdı. Başqa sahələrdə bu üsulla bərabər əl ilə fasiləsiz fırlanmaya malik olan burğulama alətlərindən də istifadə olunmuşdur (şəkil 1.96). Tarixi mənbələrdə Venesiya şəhərində düzəldilmiş bir pardaq dəzgahının təsvirinə rast gəlinir. Bu dəzgahın sxematik təsviri şəkil 1.97-də verilmişdir. Buradan göründüyü kimi aparıcı qasnaq oturdulmuş Şəkil 1.95. Burğulama qurğusu, 1425-ci il. Yüklə 6,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|